...Status oslobodioca Srbije Tito tad dodeljuje i jednoj jedinici okorelih hrvatskih nacista, ustasa, koje je njihov poglavnik Ante Pavelic 1941. poslao da za racun Hitlera jurisaju na SSSR, a Staljin ih posle zarobljavanja kod Staljingrada ponudio Titu da mu pomognu u osvajanju Srbije. I u jednom i u drugom slucaju, i kad su kidisali na Staljingrad, i kad su po Titovom odobrenju spartali po Srbiji, ovom prekaljenom ustaskom jedinicom komandovao je isti covek, pukovnik Marko Mesic. U oba slucaja i vecina ljudstva bila mu je istovetna, samo su im oznake i nazivi, ali i glavni pretpostavljeni bili razliciti. Na Istocnom frontu borili su se pod komandom Hitlerovog generala Fridriha fon Paulusa, nosili su ustaska znamenja i zvali se 369. ustaski puk, a u Srbiji su bili pod Titovom vrhovnom komandom, zvali su se prva ''Prva jugoslovenska brigada'' i na kapama, sve dok nisu zasli malo dublje u Srbiju, nosili ''znak slican ustaskom znaku''.
Prva jugoslovenska brigada u SSSR-u
Formirana 01.06.1944. godine u okolini Kolomne (SSSR) od Jugoslovenskog samostalnog odreda obrazovanog u istom mestu 23.01.1944. godine. Brigadu (i odred koji je u periodu januar – maj ’44. godine dopunjavan novim pripadnicima) su sačinjavali Jugosloveni koji su kao pripadnici domobranske Hrvatske legije, madžarskih, rumunskih i nemačkih jedinica zarobljeni na Istočnom frontu, zatim grupa Srba iz Bačke deportirana u SSSR od strane Nemaca u radne bataljone; jugoslovenski ekonomski emigranti iz Irana oko 150, kao i izvestan broj predratnih političkih emigranata koji su živeli u SSSR. Pri formiranju brigada je imala 2 bataljona sa oko 1,500 ljudi.
Prema pukovniku Vojmiru Kljakoviću iz Vojnoistorijskog instituta u Beogradu nacionalni sastav brigade na dan 16. Aprila bio je:
775 hrvata
440 slovenaca
293 srba
14 židova
10 slovaka
5 Rusa
3 Rusina
2 Mađara
1 Crnogorac
ukupno 1543 boraca.
Obuka i oprema brigade su izvođeni u potpunosti prema sovjetskim pravilima. Staviše, za tadašnje sovjetske prilike, vrlo temeljito i u produženom trajanju. Rusi su prvo hteli da brigadu angažuju na Istočnom frontu i da je potroše uz malo propagandnog efekta. Ipak je pobedila varijanta njenog angažovanja u Jugoslaviji. Čudno, ali se sa propagandom nije ni u Jugoslaviji preterivalo.
Posle obuke brigada je 29. jula 1944. godine napustila Kolomnu i preko Ukrajine i Rumunije stigla od 6 do 10. oktobra u oslobođene oblasti istočne Srbije gde je ušla u sastav 23. divizije 14. korpusa NOVJ.
Krajem oktobra je prebačena u rejon Čačka gde je od 30. oktobra do 2. novembra 1944. godine vodila borbe sa nemačkim snagama i pretrpela znatne gubitke.
30 oktobra - na odseku s. Prijevor - s. Ljubic (kod Cacka) počeo četverodnevni napad 1. jugoslovenske brigade i delova 14. srpske udarne brigade 23. udarne divizije NOVJ i 93. pešadijske divizije Crvene armije u cilju uništenja nemačke grupacije na levoj obali r. Zapadne Morave. Iako su jedince NOVJ i Crvene Armije ovladale delom neprijateljskih položaj, napad nije uspeo zbog vrlo snažno otpora nemačkih snaga. U tim borbama je 1. jugoslovenska brigada imala 135 mrtvih, 324 ranjena i 88 nestalih boraca.
Kraće vreme (10. - 17. novembra) je bila pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba jer posle gubitaka kod Čačka (oko 150 ljudi) htelo se brigadu sačuvati da je se pokaže u Hrvatskoj. Onda se od toga diglo ruke i ona je angažovana dalje budući da je ipak predstavljala borbenu snagu i pod komandom iskusnih profesionalnih oficira koje niko nije pitao odakle im borbeno iskustvo. Nalazi se u sastavu 1. proleterskog korpusa.
Od 12.12.1944. godine je u sastavu 5. divizije.
Od 22.12.1944. godine do sredine marta brigada je angažovana na Sremskom frontu i učestvuje u borbama kod sela Miklusevaca, Sida, Berkasov i Bapske. Prebačena u istočnu Bosnu gde učestvuje u borbama za oslobođenje Brčkog posle čega učestvuje u gonjenju ka Brodu i značajnije se angažujući kod sela Beravaca i Jezevika.
10 april, Prva jugoslovenska brigada 5 udarne divizije JA otpočela forsiranje r. Save kod Brčkog. Sutradan je u rejonu s. Drenovaca uhvatila vezu s delovima 11. udarne divizije JA.
Krajem aprila '45. godine brigada je prebačena u područje reke Ilove gde je učestvovala u slamanju neprijateljske odbrane kod sela Klokocevaca, Hercegovca, Velike i Mla Trnovitice. Komandni sastav su 90% činili bivši domobranski oficiri. Politički komesar brigade je bio Srbin Dimitrije Georgijević, komunista koji je živeo u SSSR do formiranja brigade i učestvovao u Španskom građanskom ratu. Brigada je odlikovana Ordenom zasluge za narod.6. oktobar 1944
— U Srbiju stigla 1. jugoslovenska brigada, formirana u SSSR-u. Stavljena je pod komandu 23. udarne divizije NOVJ.
30 oktobar 1944
— Na odseku s. Prijevor — s. Ljubić (kod Čačka) počeo četvorodnevni napad 1. jugoslovenske brigade i delova 14. srpske udarne brigade 23. udarne divizije N O V J i 93. pešadijske divizije Crvene armije u ciiju uništenja nemačke grupacije na levoj obali r. Zapadne Morave. Iako su jedinice NOVJ i Crvene armije ovladale delom neprijateljskih položaja, napad nije uspeo zbog vrlo snažnog otpora nemačkih snaga. U tim borbama je l jugoslovenska brigada imala 135 mrtvih, 324 ranjena i 88 nestalih boraca. Ostale jedinice 23. divizije N O V J i jedinice 93. divizije Crvene armije imale su takođe osetne gubitke. I neprijatelj je imao velike gubitke. Jedinice 23. divizije su uništile 64 puške. 19 automata, 16 mitraljeza, 4 tenka, 2 oklopna automobila, 7 topova, 2 minobacača, 1 radio-stanicu. 8 kamiona, a zaplenile 28 pušaka. 10 automata. 2 mitraljeza, 2 radio-stanice, t automobil i dosta drugog materijala
6.april 1945
Peta divizija je ovog dana rano izjutra prešla u napad sa linije s. Sandići, s. Stanovi. Prva krajiška brigada je nastupala pravcem s. Gredica—s. Šokčići, a 1 jugoslovenska brigada pravcem s. Stanovi—Brčko; 4 krajiška brigada se nalazila u
rezervi u rejonu s. Sandići. U borbama koje su se razvile, 1 krajiška brigada je uspela da savlada jak neprijateljski otpor istočno od s. Sokčići i da do 23 časa izbije na jugoistočnu periferiju Brčkog, dok je 1 jugoslovenska brigada bila
zadržana jakim otporom neprijatelja sa južne ivice s. Sokčići,-a potom, protivnapadom potisnuta južno od ovog sela i s. Marići. U ponovljenom napadu, oko 11 časova, 1 brigada je uspela da izbije severno od s. Sokčići i da se na Begluku poveže sa delovima 17 divizije, a zatim, do 19 časova, da pređe r. Grčicu.
10.april 1945
Prva jugoslovenska brigada 5. udarne divizije JA otpočela forsiranje r. Save kod
Brčkog. Sutradan je u rejonu s. Drcnovaca uhvatila vezu s delovima 11. udarne divizije JA.
U 19,50 časova 5 divizija je pomoću pontonskih skela počela prevoženje preko reke. Prvo je ukrcana 1 jugoslovenska brigada. Do 24 časa su svi delovi brigade bili prebačeni na levu obalu, bez uznemiravanja od strane neprijatelja. U toku
noći 10/11 aprila Brigada je obrazovala uži mostobran na levoj obali i pristupila čišćenju terena, a u jutarnjim časovima 11 aprila izbila je pred južnu ivicu šumskog pojasa Desićevo, gde je organizovanim otporom neprijatelja bila zadržana. Brigada je ovog dana u rejonu s. Drenovci uhvatila vezu sa delovima 11 divizije, koji su istog dana zauzeli sela Đurići i Gunja. Tokom dana je na desno krilo 1 jugoslovenske brigade stigla 1 krajiška brigada, a kasnije r).a desno krilo 1 krajiške brigade stigla je i 4 krajiška brigada i razvila se na jugozapadnoj ivici
šumskog pojasa Sočna. Prebacivanje artiljerije i ostalih delova 5 divizije završeno je 11 aprila do 17 časova.
17. april 1945
Sedamnaestog aprila uveče divizije 1 armije bile su u sledećem rasporedu: 1 proleterska divizija u napadu na s.Pleternica; 11 divizija i 1 konjička brigada u rejonu s. Buk,a Tenkovska brigada u pokretu iz Vinkovaca za s. Buk; 6 divizija
u pristizanju iz rejona Đakova u rejon s. Ruševo; 21 divizija u Đakovu; 42 i 48 divizija u rejonu s. N. i St. Topolje i s. Andrijevci; 5 divizija, pošto je noću 17/18 aprila preuzela položaj od 48 divizije, osvanula je 18 aprila u dodiru sa neprijateljem
(1 jugoslovenska brigada na desnom krilu, na istočnoj ivici šume Djedov Dol, 4 krajiška brigada na zapadnoj ivici šume Varčaga i 1 krajiška brigada na jugoistočnoj ivici šume Varčaga, zapadno od k. 90 do železničke pruge južno od k. 90); levo od 5 divizije, između železničke pruge i r. Save, protezao se front 17 divizije (6 brigada u naslonu na levo krilo 5 divizije, pa ulevo, preko Luga, do Bič potoka; 2
brigada između Bič potoka i puta s. Sredanci—s. Oprisavci, na liniji Čistine, zapadna ivica šume Rasovac; 15 brigada levo od 2 brigade, na liniji šuma Rasovac, r. Sava).
18. april 1945
Peta i 17 divizija prešle su 18 aprila oko 17 časova u napad na ćelom frontu, ali su, zbog oskudice u artiljeriskoj municiji, imale uspeha samo krilne brigade, i to 1 jugoslovenska,koja je uspela da potisne neprijateljske snage južno od s. Lapovci
i 15 brigada 17 divizije, koja je izbacila neprijateljske delove iz rovova pored Save i zauzela nekoliko zgrada u jugozapadnom delu s. Oprisavci.
20. april 1945
Peta i 17 divizija su na liniju neprijateljske odbrane istočno i severoistočno od Broda, produžile napad i u toku 20 aprila.Toga dana oko podne je 1 jugoslovenska brigada, borbom prsa u prsa, zauzela s. Ježevik, pa je goneći neprijatelja oko 17 časova izbila jugoistočno od s. Rastušje i povezala se sa delovima 6 divizije.
26. april 1945
Peta divizija je oko 3 časa sa 1 krajiškom i 1 jugoslovenskom brigadom, u rejonu šume Crni Lug i s. Klokočevac, pod borbom forsirala Ilovu, odbacila neprijatelja i u
toku dana ovladala Zdenačkim Gajem.
