Kulin ban je pisao ćirilicom
Nedavni napisi o terminu bosanski jezik kao nazivu jezika kojim govore Bošnjaci, naročito onaj koji je potekao iz Odbora za standardizaciju srpskog jezika, izazvali su oštre reakcije dela bošnjačke javnosti.
Oglasio se i Rijaset Islamske zajednice BiH izjavom u kojoj se, između ostalog, kaže: „Nije nam poznato da se ijednom drugom narodu i društvu osporava pravo na vlastiti jezik, vlastitu jezičku
tradiciju, na istorijsko pamćenje, kulturu, nacionalni identitet, kao što se to od strane SANU i nacionalista akademika, u ime srpskoga naroda, osporava bošnjačkom narodu.”
Potpredsednik Bošnjačkog nacionalnog veća Esad Džudžo se, kao na potvrdu posebnosti bosanskog jezika, poziva na Povelju Kulina bana, koja je, kako tvrdi, „napisana bosanskim jezikom i bosančicom, kao bosanskim pismom još 1189. godine“, a muftija Zukorlić podseća na Bosansko-turski rječnik Tuzlaka Muhameda Hevaija Uskufija iz 1631. godine. Na promociji tog rečnika u Zagrebu pre nekoliko godina čulo se i kako je bosanski jezik bio jedan od zvaničnih jezika na turskom dvoru u 16. veku.
Činjenice, međutim, kažu sledeće. Srpske naučne institucije ne osporavaju nijednom narodu ili nacionalnoj manjini pravo na identitet, jezik, kulturu i sl. Srpski lingvisti, kao uostalom i bošnjački, hrvatski, pa i svetski, stoje na stanovištu da na području između Slovenije i Bugarske postoji jedan lingvistički književni jezik (samo je svakom narodu dato pravo da ga naziva svojim imenom), koji se u svetu najčešće imenuje kao BHS (BKS) jezik. Na osnovu ovog, u nauci gotovo opšteprihvaćenog mišljenja, Odbor za standardizaciju srpskog jezika zauzeo je stav da u srpskom jeziku književni jezik Bošnjaka treba da se zove bošnjački, što je pridev od imenice Bošnjak, a ne bosanski što je izvedeno od imenice Bosanac, kojom se imenuje svaki stanovnik Bosne – i Bošnjak, i Srbin, i Hrvat.
Sasvim je neopravdano i da se tako imenuje književni jezik Bošnjaka u Srbiji. Zahtevi da se u školama četiri opštine organizuje dvojezična nastava – na srpskom i tzv. bosanskom jeziku, a da na sudu postoje prevodioci, jasno kazuju da Bošnjaci srpski i tzv. bosanski smatraju posebnim jezicima (naravno, mora se reći da oni postupaju u skladu sa onim što im je omogućila država).
Interesantno bi bilo videti da li je školskim planom i programom predviđeno da se, npr., Selimović, Kulenović i Andrić, koji su o svojoj pripadnosti srpskoj naciji i srpskoj književnosti sami ostavili pisan trag, proučavaju na časovima srpskog jezika i književnosti ili tzv. bosanskog jezika i književnosti.
Istina je da se politika svugde u svetu malo oslanja na nauku, ali dužnost svakoga ko se naukom bavi jeste da poštuje svedočanstvo podataka. A podaci kažu sledeće.
Pesnik i pisac Muhamed Hevaji Uskufi napisao je 1631. godine rečnik koji se u literaturi popularno naziva Bosansko-turski (ponegde i srpskohrvatsko-turski) r(j)ečnik i Potur-šahidija, a čiji originalni naziv glasi Magbuli-arif, što u prevodu znači „Što se sviđa razumnima“. Posvećen je svim stanovnicima Bosne, koje on smatra jednorodnom braćom (Otac jedan, jedna mati / Prvo bi nam, valja znati, kaže autor na jednom mestu u rečniku, pozivajući pravoslavne Srbe na slogu, mir i ljubav). Činjenica da autor u uvodu upotrebljava pojam bosanski jezik mogla bi pre da upućuje na to da je on tom terminu davao teritorijalno određenje, pogotovo kada se zna da je uskufi jezik kojim je govorio i pisao nazivao srpskim. To se može videti iz drugih njegovih dela, npr. iz ciklusa pobožnih pesama, koje je nazvao „Ilahije na srpskom jeziku” („Ilahi be zeban-i srb”) i „Poziv na vjeru na srpskom jeziku”(„Beran davet-i iman be zeban-i srb”).
Što se tiče diplomatskih jezika u srednjovekovnoj Turskoj, najbolje je pogledati šta kažu turski izvori. A oni svedoče da se na turskom dvoru u 15. i 16. veku učio – srpski jezik. U biblioteci džamije Sulejmanije postoji iz tog vremena četvorojezični udžbenik za učenje stranih jezika: arapskog, persijskog, grčkog i – srpskog, koji je bio namenjen prinčevima i onima koji su se spremali za najviše državne funkcije. U obimnoj literaturi o sultanu Mehmedu II može se naći podatak da je on još kao mlad učio arapski, persijski, latinski, grčki i – srpski jezik.
O Povelji bana Kulina napisano je mnogo radova. O njenom jeziku donosimo mišljenje kompetentnog naučnika (koji nije Srbin) – Vatroslava Jagića: „Listina Kulina bana od g. 1189. prvo (je) i najstarije, što bi pisano ćirilicom a srbskim jezikom”.
Ćirilica kojom je povelja pisana nije „bosansko pismo – bosančica”. Pre svega, treba imati u vidu da tzv. bosančica nije nikakvo posebno bosansko pismo, što se u nauci odavno zna, već varijanta srpskog ćirilskog brzopisa prenetog u vreme Tvrtka I Kotromanića iz Srbije u Bosnu, a zatim i u susedni deo Dalmacije. Brzopisnom ćirilicom je početkom 17. veka Matija Divković štampao svoje knjige (sam je izlio slova u Veneciji po ugledu na ona iz rukopisa), a nazivao ju je „srpskim pismom”, što su činili i drugi bosanski franjevci. Privatna prepiska na ćirilici obavljala se do početka dvadesetog veka i u begovskim porodicama u BiH, gde je za nju zabeležen naziv „stara srbija”. Podsetićemo i na poznati distih Matije Antuna Reljkovića koji upućuje svojim Slavoncima: Vaši stari jesu srpski štili, srpski štili i srpski pisali, što se odnosi na upotrebu ćirilice, koja je u 17. veku bila prodrla iz Bosne u Slavoniju.
Ova priča o tzv. bosančici ne može da se odnosi na Kulinovu povelju iz još jednog razloga – povelja nije pisana brzopisnim tipom ćirilice, kakva je bosančica (koji se uostalom na bosanskom dvoru javlja gotovo dva veka posle nastanka povelje) već ustavnom ćirilicom (svečani tip u kome su slova napisana u prostoru između dveju paralelnih linija), kojom su pisali i pravoslavni Srbi u Srbiji i van nje.
Autor ovih redova smatra da je termin bosanski jezik neprihvatljiv ne samo iz lingvističkih razloga već i stoga što jasno sugeriše da njime govore svi stanovnici Bosne i Hercegovine, a u krajnjem ishodu da su svi stanovnici BiH jedna – bosanska nacija. Da ovo nije samo kalkulacija, pokazuje izjava izdavača pomenutog Uskufijevog rečnika, koji je na promociji u Zagrebu rekao kako je rečnik bio namenjen Bošnjacima svih triju vera, koji su govorili jednim – bosanskim jezikom, a koji je potvrđen još od Kulinove povelje. Istina, ni termini Bošnjak i bošnjački se ne razlikuju mnogo – oni sugerišu da su Bošnjaci jedini autentičan narod u Bosni, a da druga dva nisu. No, termini su prihvaćeni i o njima se nema više šta raspravljati.
Kao što je današnjim Bošnjacima i drugim narodima dato pravo da zajednički književni jezik (čije je izvorište pretežno srpsko) imenuju svojim imenom, tako to pravo ne smemo uzeti onima koji su se u prošlosti izjašnjavali da pišu srpskim jezikom, odnosno onome što je napisano srpskim jezikom. Zato se mora povesti računa o tome da se u školama u Srbiji jezički spomenici poput Kulinove povelje ili Miroslavljevog jevanđelja i stvaralaštvo Selimovića, Kulenovića, Andrića proučavaju kao deo srpske jezičke i kulturne baštine.
Ovakvi stavovi nisu osporavanje prava drugima na kulturni identitet već čuvanje sopstvenog kulturnog nasleđa i sopstvenog identiteta.
Dr Rada Stijović
Institut za srpski jezik SANU
