Može i stoti put...
Nikada ti se u tvom životu nije desilo da prvi put čuješ za nešto što te istog trenutka oduševi?
Misliš, ili tvrdiš da je regent prvi put čuo za ideju o ujedinjenju Južnih Slovena u depeši Jugoslovenskog Odbora 11. februara 1916. i "iskreno oduševljen jugoslovenskom ideologijom", već 7. aprila 1916. uputio proglas vojsci...
... da će saveznici "da nas u ovoj velikoj borbi snažno pomognu da Srbiju stvorimo velikom, te da obuhvati sve Srbe i Jugoslovene, da je učinimo silnom i moćnom Jugoslavijom, koja će opravdati dosada prinete žrtve i odgovoriti zahtevima novoga doba."
Ako tako misliš, ili tvrdiš, onda moja pretpostavka da Aca nije video dalje od nosa stoji, mogu čak da je promovišem u tvrdnju.
Jer, po tvome on pojma nije imao šta se dogadja u Kraljevini Srbiji, ni dok je bio na školovanju za vojskovodju u Rusiji, ni kao prestolonaslednik posle Djordjeve abdikacije, ni kao vršilac kraljevske vlast, tj. regent.
Nije, dakle, znao šta rade slikari (Lada), književnici, istoričari, studenti... političari...
Naidjoh na jedan dobar članak iz kojeg sam preuzeo neke delove ne bih li ti pokazao kako i drugi misle o južnoslovenstvu.
U retkim raspravama o ujedinjenju Jugoslovena/Južnih Slovena vođenim pre Prvoga svetskog rata pominju se kao mogući oblici buduće zajednice francuski, nemački ili italijanski, ponekad i švajcarski primeri, dok se tokom rata pojavljuje i američki model kao mogući uzor.
Kad je u pitanju bilo ujedinjenje Južnih Slovena, pre Prvoga svetskog rata se retko raspravljalo koji bi se od postojećih državnih oblika mogao primeniti, jer su razmišljanja o povezivanju južnoslavenskog prostora i tu naseljenih naroda još bila na nivou maglovitih ideja i malo ko je predviđao da bi se ono moglo ostvariti u bliskoj budućnosti.
Oni koji su se o tome izjašnjavali, videli su ga kao dug proces. Polazili su od potreba međusobnog upoznavanja i postepenog približavanja, koja bi zatim sledila i formalna povezivanja, najpre nekim carinskim unijama ili savezima, a tek u dalekoj budućnosti se mislilo i na neki čvršći državnopravni zajednički okvir.
Ono što se do balkanskih ratova javljalo u svim planovima integrisanja tih prostora, bilo je uključivanje i Bugara, da bi se, nakon Drugoga balkanskog rata i nastalog spora oko Makedonije, ta ideja potpuno odbacila.
Početkom veka u javnosti je preovlađivala ideja o konfederaciji Južnih Slovena, u prvome redu kulturnoj, a tek, u kasnijoj fazi, i političkoj konfederaciji.
Prve korake ka duhovnoj konfederaciji činili su umetnici.
Jedan od primera njihovog približavanja bila je Lada - Savez južnoslovenskih umetnika - koju su činili Bugari, Hrvati, Slovenci i Srbi.
Na prvoj izložbi u Beogradu 1904. godine, uz učešće oko 100 umetnika, donet je Projekt statuta za konfederaciju južnoslovenskog umetničkog udruženja Lada, sa idejom da se radi na kulturnom upoznavanju koje bi dovelo do duhovne konfederacije
Članovi Lade organizovali su četiri velike izložbe u Beogradu, Sofiji, Zagrebu i ponovo u Beogradu.
Za slikarima kreću i književnici, koji su se između 1904. i 1906. sastali četiri puta, a na svom Drugome kongresu u Sofiji avgusta 1906. doneli odluku da se radi "na udruživanju Južnih Slovena na kulturnom polju."
Te ideje su posebno ojačale među studentima. Primer ovog četvornoga studentskog povezivanja je Savez južnoslovenskih društava, osnovan u Pragu 1910. godine, a činile su ga bugarska ”Sedjanka” i srpska ”Šumadinka”, kao i hrvatska i slovenačka društva. Slično je bilo i u drugima gradovima.
U političkoj sferi tim idejama najbliži su bili srpski socijaldemokrati koji ideju balkanske federacije formulišu još 1903. godine, a uobličuju je tokom Savetovanja socijalista balkanskih zemalja u Štutgartu 1907. godine. Na Prvoj balkanskoj socijalističkoj konferenciji, u Beogradu 1910. godine, usvojen je zajednički cilj – Savez slobodnih balkanskih naroda.
Zvanična politika, pak, nije bila za konfederaciju.
Tadašnji ministar inostranih poslova Milovan Milovanović nije pominjao zajedničku državu, ali je isticao da se srpsko oslobođenje može sprovesti samo ako dođe do uzajamnog oslobođenja susednih naroda – Bugara i Hrvata. Dakle, nezavisna srpska država može opstati samo ako pored nje postoje isto tako nezavisne države.
U planovima o balkanskoj federaciji (ili konfederaciji), koji su bili veoma prisutni u političkom životu Kraljevine Srbije sve do 1912. godine, uočava se nekoliko stalnih stavova.
Jedan od osnovnih je da su svi ti planove ili težnje bili u funkciji oslobođenja stanovništva slovenskog porekla koje je živelo izvan granica tada postojećih nacionalnih država.
Drugo, bar na primeru Srbije, sve zamisli o konfederaciji podrazumevale su okupljanje samo Južnih Slovena, odnosno Bugara, Hrvata, Slovenaca i Srba.
U slučajevima kada se pominju i neki drugi balkanski narodi, u to vreme samo Grci i Rumuni, daje se mogućnost stvaranja carinskog saveza, pa eventualno i konfederacije, ali tek u dalekoj budućnosti i nakon što se te četiri nacije prethodno ujedine unutar svog nacionalnog, odnosno užnoslovenskog/jugoslovenskog prostora.
Osim što su bile panslovenske, ideje o povezivanju Balkana su se zasnivale i na hrišćanskoj solidarnosti: pominjani su samo hrišćanski narodi, odnosno ujedinjenje hrišćana protiv nehrišćana.
Time su isključivani oni koji su živeli unutar ili na rubu južnoslovenskog prostora a nisu bili hrišćani. Za njih se pretpostavljalo da će se prikloniti svom etničkom (slovenskom?) poreklu, budući da je vera većini (muslimanima) bila najuočljivija razlika od suseda, dok se o Neslovenima (Albancima) uglavnom nije ozbiljnije raspravljalo niti su se posebno pominjali u spisima o balkanskom povezivanju.
Ta potreba za okupljanjem hrišćana nastala je, pak, iz težnje da se nakon vekovno dugog življenja u islamskoj državi konačno nađu među hrišćanima i da se približe svom prirodnom geografskom prostoru, odnosno Evropi.
Možda je to najsažetije formulisao hrvatski pesnik Antun Gustav Matoš, koji je tih godina živeo u Beogradu, a koji je tokom Prvoga balkanskog rata pisao da tada okupljeno balkansko slovenstvo nastavlja misiju koju je imalo u prošlosti:
Da, naime, brani krst od nekrsta, da brani Evropu od Azije,
azijsku od altajske pasmine, kulturu od barbarstva.
Kao rezime ovih stavova može se uzeti S. Novaković, koji je u futurističkom spisu iz 1911. godine, zamišljajući Beograd 2011. godine i buduću diskusiju u Domu književnika, zapisao:
Onako kako su Srbi i Hrvati ušli u 19. vek, oni nisu mogli ni opstati ni razvijati se. Vek pare i elektriciteta, u kom su prostori i daljine zbrisane, ostavljao je narodima na izbor samo dvoje. Ili da se ujedinjuju i zbližuju i tako velikim brojem štite svoje osobine, ili da budu prožderani od okolnih naroda. /.../. Mi želimo kulturno iskrenu konfederaciju, koja može podići i osnove konfederaciji političkoj
I Lj. Stojanović je 1909. pisao da se konfederacija može ostvariti, "ako ne sad, a ono (...) u daljoj budućnosti."
(Izvor: Ljubinka Trgovčević, Evropski uzori u razmatranju jugoslovenskog ujedinjenja među srpskim intelektualcima početkom 20. veka)
