- Poruka
- 382.230
KUĆA PORODICE VELJKOVIĆ
Na zapadnom Vračaru, na uglu Birčaninove sa Ulicom kralja Milutina nalazi se kuća porodice Veljković, spomenik kulture. Sagrađena je ubrzo nakon proklamovane ideje Kneza Miloša o formiranju „srpskog Beograda“, dovoljno udaljenog od Beograda u šancu i turskih topova, i tokom planske urbanizacije ovog dela gradske varoši 1883. godine. Nova, ortogonalna šema ulica uz ivičnu izgradnju koja formira blok, primer je uređenja novih stambenih zona van centralnog gradskog jezgra koja su vremenom stekla vrednost graditeljskog nasleđa pružajući celovitu sliku o razvoju urbane kulture. Jedan od takvih ambijenata je Birčaninova ulica, karakteristična po strmim profilima, gradskim vilama i porodičnim kućama bogatijeg sloja društva. Izgradnja zapadnog Vračara značila je širenje gradskog jezgra u skladu s povećanjem broja stanovnika u drugoj polovini 19. veka.
Od početka devete decenije 19. veka do Prvog svetskog rata Srbija je beležila brz ekonomski i privredni napredak što je vodilo ka doseljavanju stanovništva iz Austro-Ugarske monarhije i još neoslobođenih turskih oblasti. To je uticalo na promenu strukture društva ali i na prihvatanje savremenih oblika stanovanja. Postepeno se formirao građanski sloj koji je bio inicijator društvnih promena i nosilac modernosti. Nešto imućnije porodice naručivale su projekte od srpskih arhitekata školovanih u inostranstvu koji su svojim znanjem i delima, u još uvek provincijalnu Srbiju i orijentalnu beogradsku varoš, unosili elemente aktuelnih evropskih arhitektonskih stilova, moderne enterijere, a ponekad i sam stil života.
Kuća porodice Veljković, jedna je od malog broja onih koje su pre Drugog svetskog rata bile poznate kako po značajnim i uglednim vlasnicima, tako i po arhitekturi i enterijeru, bogatoj porodičnoj zbirci slika i skulptura, privatnoj biblioteci, kolekciji oružja i upotrebnih predmeta. Danas reprezentativni primer kulturnog nasleđa, okružena raznolikom arhitekturom gradskog ambijenta, „podseća“ prolaznike na izgled i duh starog Beograda. Zbog malog broja beogradskih privatnih kuća uglednih porodica sačuvanih u svom autentičnom obliku, Kuća porodice Veljković uvrštena je u Asocijaciju evropskih istorijskih kuća 2008. godine.
Originalan projekat jednospratne porodične vile nije sačuvan, kao ni imena arhitekte i izvođača radova. Međutim, tapija ukazuje da je prvi vlasnik imanja sa zgradama bio Marko Čolić mehandžija, a imanje je 1866. godine prodao Kosti Lazareviću telegrafisti iz Smedereva. Fabrikant Franjo Všetački i njegova supruga Ruža postali su sledeći vlasnici 1873. godine i na postojećem imanju sazidali novu (današnju) kuću koju je 1883. godine kupio Stojan Veljković.
Građena je opekom u krečnom malteru s masivnim zidovima premošćenim arhitravno i delimično plitkim pruskim svodovima. Spolja ima identično oblikovane fasade, jednostavno rešene u duhu arhitekture akademizma sa svedenim repertoarom dekorativnih elemenata. Dispozicija objekta je jednostavna i funkcionalna. Raspored prostorija u prizemlju i na spratu je identičan. U prizemlju se nalazi reprezentativni stepenišni hodnik s ogradom od kovanog gvožđa i antre koji vodi u tri sukcesivno vezana salona i dve manje sobe na bočnim stranama objekta. Jedna od soba služila je kao kupatilo-garderoba dok je toalet bio zasebna prostorija.
Pored glavnog ulaza, prizemlje ima i jedan sporedni koji je vodio na trem sa masivnim stubovima i drvenom dekorativnom nastrešnicom odakle se ulazilo u kočije, odnosno automobile. U dvorištu, pored porodične kuće, nalazi se jednospratni pomoćni objekat koji je imao namenu konjušnice sa sobama za osoblje na spratu. Kasnije, kada su automobili zamenili kočije, konjušnica je pretvorena u garažu.
Glavni ulaz u dvorište bio je iz Birčaninove ulice, a drugi kolski iz Ulice kralja Milutina. Na parceli spomenika kulture, u njegovom prostranom dvorištu, sagrađen je 1931. godine izložbeni Paviljon prema projektu arhitekte Vojislava Đokića i inženjera Aleksandra Gavrilovića. Koncipiran je u duhu modernizma, specijalno namenjen za izlaganje umetničkih slika i skulptura, površine oko 255m2 sa staklenim krovom, centralnim grejanjem, specijalnim uređajem za postavljanje slika i postoljima za skulpture čuvenih antičkih i renesansnih majstora.
U proučavanju društvene istorije Srbije i građanske elite Beograda kraja 19. i početka 20. veka, značajno mesto zauzimaju i ličnosti porodice Veljković. Rodonačelnik Jovan Veljković bio je sin paraćinskog kneza Veljka Miljkovića, učesnik ustanka pod Karađorđem, pukovnik i popečitelj pravosuđa. U dogovoru s knezom Milošem 1832. godine Jovan Veljković je pokrenuo bunu u paraćinskoj nahiji, nakon čega je pored paraćinske još šest nahija, u skladu s Bukureškim mirovnim sporazumom iz 1812. godine, vraćeno Srbiji. U svom poznijem dobu učestvovao je u barikadama za vreme bombardovanja Beograda 1862. godine. Po dolasku na vlast kneza Aleksandra Karađorđevića Jovan Veljković postavljen je za ministra finansija. Privatno, bio je kolekcionar oružja i pretplatnik prvih izdanja Beogradskih novina.
Njegov stariji sin, Jevrem, ađutant kneza Mihaila, završio je vojnu školu u Pruskoj, učestvovao u radu Ujedinjene omladine srpske i bio veliki ljubitelj književnosti. Nastavio je očevu tradiciju i kolekcionarsko interesovanje za oružje i literaturu. Mlađi sin Stojan doktorirao je prava na univerzitetu u Hajdelbergu, a potom se usavršavao na univerzitetima u Berlinu i Parizu. Bio je ministar pravde, predsednik Kasacionog suda i tvorac Ustava iz 1869, zajedno s vođom liberala i diplomatom Jovanom Ristićem. Na Beogradskoj velikoj školi predavao je Rimsko i Krivično pravo. Kao ministar pravde doneo je Agrarni zakon kojim je data ekonomska nezavisnost seljacima novooslobođenih krajeva. Visoko obrazovanje na prestižnim evropskim univerzitetima bila je karakteristika i narednih generacija porodice Veljković, što je u ondašnjoj sredini bila privilegija manjine.
Na zapadnom Vračaru, na uglu Birčaninove sa Ulicom kralja Milutina nalazi se kuća porodice Veljković, spomenik kulture. Sagrađena je ubrzo nakon proklamovane ideje Kneza Miloša o formiranju „srpskog Beograda“, dovoljno udaljenog od Beograda u šancu i turskih topova, i tokom planske urbanizacije ovog dela gradske varoši 1883. godine. Nova, ortogonalna šema ulica uz ivičnu izgradnju koja formira blok, primer je uređenja novih stambenih zona van centralnog gradskog jezgra koja su vremenom stekla vrednost graditeljskog nasleđa pružajući celovitu sliku o razvoju urbane kulture. Jedan od takvih ambijenata je Birčaninova ulica, karakteristična po strmim profilima, gradskim vilama i porodičnim kućama bogatijeg sloja društva. Izgradnja zapadnog Vračara značila je širenje gradskog jezgra u skladu s povećanjem broja stanovnika u drugoj polovini 19. veka.
Od početka devete decenije 19. veka do Prvog svetskog rata Srbija je beležila brz ekonomski i privredni napredak što je vodilo ka doseljavanju stanovništva iz Austro-Ugarske monarhije i još neoslobođenih turskih oblasti. To je uticalo na promenu strukture društva ali i na prihvatanje savremenih oblika stanovanja. Postepeno se formirao građanski sloj koji je bio inicijator društvnih promena i nosilac modernosti. Nešto imućnije porodice naručivale su projekte od srpskih arhitekata školovanih u inostranstvu koji su svojim znanjem i delima, u još uvek provincijalnu Srbiju i orijentalnu beogradsku varoš, unosili elemente aktuelnih evropskih arhitektonskih stilova, moderne enterijere, a ponekad i sam stil života.
Kuća porodice Veljković, jedna je od malog broja onih koje su pre Drugog svetskog rata bile poznate kako po značajnim i uglednim vlasnicima, tako i po arhitekturi i enterijeru, bogatoj porodičnoj zbirci slika i skulptura, privatnoj biblioteci, kolekciji oružja i upotrebnih predmeta. Danas reprezentativni primer kulturnog nasleđa, okružena raznolikom arhitekturom gradskog ambijenta, „podseća“ prolaznike na izgled i duh starog Beograda. Zbog malog broja beogradskih privatnih kuća uglednih porodica sačuvanih u svom autentičnom obliku, Kuća porodice Veljković uvrštena je u Asocijaciju evropskih istorijskih kuća 2008. godine.
Originalan projekat jednospratne porodične vile nije sačuvan, kao ni imena arhitekte i izvođača radova. Međutim, tapija ukazuje da je prvi vlasnik imanja sa zgradama bio Marko Čolić mehandžija, a imanje je 1866. godine prodao Kosti Lazareviću telegrafisti iz Smedereva. Fabrikant Franjo Všetački i njegova supruga Ruža postali su sledeći vlasnici 1873. godine i na postojećem imanju sazidali novu (današnju) kuću koju je 1883. godine kupio Stojan Veljković.
Građena je opekom u krečnom malteru s masivnim zidovima premošćenim arhitravno i delimično plitkim pruskim svodovima. Spolja ima identično oblikovane fasade, jednostavno rešene u duhu arhitekture akademizma sa svedenim repertoarom dekorativnih elemenata. Dispozicija objekta je jednostavna i funkcionalna. Raspored prostorija u prizemlju i na spratu je identičan. U prizemlju se nalazi reprezentativni stepenišni hodnik s ogradom od kovanog gvožđa i antre koji vodi u tri sukcesivno vezana salona i dve manje sobe na bočnim stranama objekta. Jedna od soba služila je kao kupatilo-garderoba dok je toalet bio zasebna prostorija.
Pored glavnog ulaza, prizemlje ima i jedan sporedni koji je vodio na trem sa masivnim stubovima i drvenom dekorativnom nastrešnicom odakle se ulazilo u kočije, odnosno automobile. U dvorištu, pored porodične kuće, nalazi se jednospratni pomoćni objekat koji je imao namenu konjušnice sa sobama za osoblje na spratu. Kasnije, kada su automobili zamenili kočije, konjušnica je pretvorena u garažu.
Glavni ulaz u dvorište bio je iz Birčaninove ulice, a drugi kolski iz Ulice kralja Milutina. Na parceli spomenika kulture, u njegovom prostranom dvorištu, sagrađen je 1931. godine izložbeni Paviljon prema projektu arhitekte Vojislava Đokića i inženjera Aleksandra Gavrilovića. Koncipiran je u duhu modernizma, specijalno namenjen za izlaganje umetničkih slika i skulptura, površine oko 255m2 sa staklenim krovom, centralnim grejanjem, specijalnim uređajem za postavljanje slika i postoljima za skulpture čuvenih antičkih i renesansnih majstora.
U proučavanju društvene istorije Srbije i građanske elite Beograda kraja 19. i početka 20. veka, značajno mesto zauzimaju i ličnosti porodice Veljković. Rodonačelnik Jovan Veljković bio je sin paraćinskog kneza Veljka Miljkovića, učesnik ustanka pod Karađorđem, pukovnik i popečitelj pravosuđa. U dogovoru s knezom Milošem 1832. godine Jovan Veljković je pokrenuo bunu u paraćinskoj nahiji, nakon čega je pored paraćinske još šest nahija, u skladu s Bukureškim mirovnim sporazumom iz 1812. godine, vraćeno Srbiji. U svom poznijem dobu učestvovao je u barikadama za vreme bombardovanja Beograda 1862. godine. Po dolasku na vlast kneza Aleksandra Karađorđevića Jovan Veljković postavljen je za ministra finansija. Privatno, bio je kolekcionar oružja i pretplatnik prvih izdanja Beogradskih novina.
Njegov stariji sin, Jevrem, ađutant kneza Mihaila, završio je vojnu školu u Pruskoj, učestvovao u radu Ujedinjene omladine srpske i bio veliki ljubitelj književnosti. Nastavio je očevu tradiciju i kolekcionarsko interesovanje za oružje i literaturu. Mlađi sin Stojan doktorirao je prava na univerzitetu u Hajdelbergu, a potom se usavršavao na univerzitetima u Berlinu i Parizu. Bio je ministar pravde, predsednik Kasacionog suda i tvorac Ustava iz 1869, zajedno s vođom liberala i diplomatom Jovanom Ristićem. Na Beogradskoj velikoj školi predavao je Rimsko i Krivično pravo. Kao ministar pravde doneo je Agrarni zakon kojim je data ekonomska nezavisnost seljacima novooslobođenih krajeva. Visoko obrazovanje na prestižnim evropskim univerzitetima bila je karakteristika i narednih generacija porodice Veljković, što je u ondašnjoj sredini bila privilegija manjine.
