carskim dekretom 1864. godine, kada se rumunska Sibinjska mitropolija izdvojila iz sastava Karlovačke mitropolije. Carskim reskriptom iz 1868. došlo je do podele parohija i manastira, što je dovelo do mnogih nesporazuma između dveju crkava. Kada je ostvareno konačno razdvajanje crkava nastupio je period saradnje među Srbima i Rumunima.
Ovaj austrijsko-turski rat je poznat kao Kočina krajina. Ime je dobio po kapetanu Koči Anđelkoviću, vođi frajkora, koji je, boreći se protiv Turaka, poginuo kod Brzaske u Klisuri. Kočina krajina je predstavljala veliku kariku u oslobodilačkoj borbi srpskog naroda.
Sa područja rumunskih zemalja poticali su mnogi velikani srpske kulture. Vredni su pomena i oni iz drugih srpskih krajeva koji su na ovom području duže ili kraće uspešno stvarali.
Grof Đorđe Branković, iz Jenopolja, svojim delom Slovensko-serbske hronike, početkom XVIII veka postavio je temelje srpskoj istoriografiji novog doba. Dositej Obradović, književnik, filozof, pedagog i narodni prosvetitelj, najznačajnija ličnost srpskog prosvetiteljstva i racionalizma, rođen je u srpskoj zanatskoj porodici u Čakovu. Sava Tekelija, doktor prava iz Arada, prvi među Srbima naučno se bavio istorijom države i prava. Veliki reformator srpskog jezika i pravopisa, sakupljač kulturnog blaga, Vuk Stefanović Karadžić jedno vreme je boravio i stvarao u rumunskim zemljama, posebno u Temišvaru. Jovan Sterija Popović, srpski književnik, izučavao je srpsko-rumunske leksičke veze i učio gimnaziju u Temišvaru, gde je napisao svoje prve literarne radove. Pesnik lirskog i patriotskog zanosa, Branko Radičević je pohađao gimnaziju u Temišvaru, gde je počeo da piše pesme na srpskom jeziku. Pavle Kengelac, prirodnjak i istoričar, pisac naučnih radova, više od tri decenije živeo je i stvarao u manastiru Senđurđu, gde je bio arhimandrit. Joakim Vujić, najznačajniji teatarski pregalac svoga doba, izvesno vreme je živeo i stvarao u Temišvaru i Aradu, proputovao je i opisao rumunske zemlje. Prva srpska spisateljica iz doba prosvećenosti, Eustahija Arsić svoj stvaralački vek provela je u Aradu. Književnik, istoričar i publicista Dimitrije Tirol, rodom iz Čakova, bio je nosilac nacionalnog preporoda u Temišvaru. Tvorac srpske medicinske terminologije Jovan Stejić, rodom je iz Arada. Veliki srpski pripovedač, romansijer i dramski pisac Miloš Crnjanski je proveo mladost u Temišvaru, gde je završio osnovnu školu i gimnaziju, životom i stvaralaštvom ostao je čvrstim nitima vezan za ovaj grad. U Srpskom Čeneju i Temišvaru je živeo i stvarao Dušan Vasiljev, pesnik srpske moderne.
Na čelu glumačke plejade Srba iz Rumunije nalazio se Dimitrije Ružić, iz Srpskog Čanada, koji je stvaralački vek proveo u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu, kao glumac, reditelj i upravnik. I doajen putujućeg Srpskog pozorišta Fotije Iličić, bio je rodom iz Srpskog Čanada. Operski pevač međunarodnog ugleda Stefan Deskašev bio je iz Arada.
U rumunskim zemljama su živeli i stvarali brojni srpski likovni umetnici: Dimitrije Popović, slikar ukrajinskog baroka, rođen je u Oraovici. Stefan Tenecki, slikar baroknog izraza, poticao je iz aradske plemićke porodice. Teodor Ilić Češljar, nosilac klasicističkih shvatanja, stvarao je u Temišvaru. Arsa Teodorović, slikar klasicizma, stvarao je u Temišvaru. Konstantin Danil, rodom iz Lugoša, predstavnik je srpskog bidermajera, a najveće domete dostigao je u slikanju portreta. Nikola Aleksić, likovni hroničar Banata, rodonačelnik je čuvene slikarske porodice iz Arada, iz koje se najviše uzdigao njegov unuk Stevan Aleksić, slikar monumentalnih kompozicija religijske sadržine. U likovnom životu Srba istaknuto mesto imaju aradski rezbari Mihajlo i Lazar Janić. Ljubomir Aleksandrović iz Srpskog Semartona bio je istaknuti slikar srpskog romantizma. Iz Arada je poticala porodica arhitekata i likovnih umetnika Tabakovića: Milan, Aleksandar, Đorđe i Ivan.
Srbi u Rumuniji imaju bogatu tradiciju u publicistici. Zajedničko svim listovima i časopisima bilo je: kratak vek izlaženja - od nekoliko meseci do dve godine. Njihovo izlaženje više je bilo rezultat entuzijazma pojedinaca, nego realnih potreba čitalačke publike.
U Temišvaru je od 1827. do 1829. Dimitrije Tirol izdavao Banatski almanah, poučni istorijski i književni godišnjak. U vreme Vojvodstva Srbije, Milorad Medaković je 1851. u Temišvaru pokrenuo politički listi Južna pčela, u okviru kojeg je izlazio i Književni dodatak. Godinu dana kasnije u ovom gradu je Aleksandar Andrić pokrenuo književni list Svetovid. Neumorni Tirol je 1854, u okviru Društva čitališta fabričkog, pokrenuo Temišvarski kalendar. Kratko vreme u Bukureštu je 1871. izlazila Jugoslavija, list za umno i političko ujedinjenje Srba, a 1874. u istom gradu je izlazio Vostok, srpsko-bugarski list za politiku, nauku i zabavu. Narodni glasnik je u Temišvaru 1878. godine pokrenuo knez Petar Karađorđević. U istom mestu je 1880. pokrenut socijalistički list Smotra, koji je uređivao Nikola Marković. Posle prestanka izlaženja ovog lista, u Temišvaru gotovo četiri decenije nije više izlazio ni jedan list na srpskom jeziku. Godine 1895. pokrenut je Pomorišanin u Velikom Srpskom Semiklušu, a u Turn Severinu Slovenska sloga. U danima kada je Srpska vojska oslobodila Temišvar 1918, pa do njegovog predavanja Rumunima 1919, u ovom gradu je izlazio informativno-politički list Sloga. Njime je srpska štampa na teritoriji današnje Rumunije dostigla najviši domet.
Nastanak i razvoj društvenih i kulturnih ustanova i organizacija XIX veka među Srbima u Ugarskoj bili su izraz potreba građanske klase da aktivnostima na ovom planu doprinosi opštem napretku naroda.
Počasno mesto među ustanovama kulture u srpskom narodu pripada Matici srpskoj. Ova najstarija opštenacionalna kulturna ustanova, osnovana 1826. godine u Pešti, od prve godine postojanja imala je članstvo i među Srbima u Temišvaru, Aradu i drugim centrima koji se danas naleze na tlu Rumunije.
Najznačajniji donatori Matice srpske su poticali sa teritorije današnje Rumunije. Pored bogatstva dobrotvora, značajan je bio i njihov odnos prema kulturnoj tradiciji srpskog naroda.
Najistaknutije mesto među dobrotvorima Matice srpske pripada njenom doživotnom predsedniku, Savi Tekeliji, pripadniku ugledne aristokratske porodice iz Arada, koji je 1838. Matici srpskoj zaveštao svoju najveću zadužbinu - Tekelijanum, internat za srpske studente u Budimu. Iste godine je poklonio i svoju bogatu biblioteku, iz koje se razvila Biblioteka Matice srpske.
Među značajne zadužbinare Matice srpske ubraja se i Jovan Nako, plemić iz Velikog Srpskog Semikluša, koji je osnovao prvu književnu zadužbinu. Jovan Palik - Učevni, plemić iz Temišvara, legatom je izdvojio najveći iznos novčanih sredstava koji je Matica srpska ikad primila kao zaveštanje.
Srbi sa teritorije današnje Rumunije doprineli su nastanku i razvoju Srpskog narodnog pozorišta, koje je osnovano 1861. godine u Novom Sadu. Pored zapažene aktivnosti u radu Društva za Srpsko narodno pozorište, glumačka trupa iz Srpskog Čanada je predstavljala prvi profesionalni ansambl SNP. Do Prvog svetskog rata, Srpsko narodno pozorište gostovalo je više puta u Temišvaru, Aradu, Čakovu, Lipovi, Velikom Srpskom Semiklušu i drugim sredinama u današnjoj Rumuniji.
Nastavljajući tradicije umetničkih rufeta i salona iz XVIII veka, u Temišvaru i drugim naseljima u kojima su živeli Srbi, nastaju prve kulturne organizacije. Po ugledu na Maticu srpsku, 1828. u Temišvaru je osnovano Društvo ljubitelja knjižestva srpskog, a 1851. Društvo čitališta fabričkog. Drugom polovinom XIX veka, u Banatu i Krišani se osnivaju brojna srpska čitališta i kulturno-umetnička društva.
Ovaj je moj, a insert je iz epizode Vlade i Rade otkrivaju tajnu šjivovice Galima (a ovi je posle krste kao "čarobni napitak"). 
