Етимологија

Bre!

Svakodnevni govor na ovim prostorima teško da bi bio zamisliv bez ove tuđice. U zavisnosti od intonacije i mesta u rečenici uzvik bre može da ima više značenja. Najpre, služi za isticanje, naglašavanje iskaza: ama, more, ta („Bre svi bi nam narodi zavidjeli“). Dalje značenje bi bilo za pojačavanje pri obraćanju, s neodobravanjem, ljutinom, izbrecavanjem („Bre ne laži, crni Arapine!“, „A tebe sam i tražio... Kamo harač, bre!“). Ili, s čuđenjem („Bre, živećeš sto godina“). A može biti i za poziv, zapovest: more, hej, ded, hajde („Čiji si, bre, govori“). Zatim za opomenu, pretnju („Bre, ako te okupim, presešće ti bal“), za podsticanje, hrabrenje, sokoljenje („Muško bre budi“), za preklinjanje („A bre medet na kulašu Tale“), pa i za izražavanje žalosti, prezira, prkosa („Bre, bre! A ja nju toliko voleo?!“).

Ovaj uzvik koristi se, takođe, za odobravanje, divljenje (često pojačano sa aferim), čuđenje, iznenađenje („Bre aferim, pile sokolovo!“; „Bre kakva je cura pristanula!“).

Tuđica bre susreće se i u službi svezice: i, pa, te, odnosno služi za isticanje, pojačavanje („Bre ćutao sam, bre vikao sam, bre pretio – badava, sve zlo, te zlo“).

Najzad, katkad se koristi i pleonastično, radi popunjavanja broja slogova u stihovima („Ona mu je ufatila, bre, junaku konja dobra“).

Za Đorđa Popovića Daničara bre je turska interjekcija, koja se upotrebljava u gnjevu ili zovući nižega od sebe, znači: hej, ej! Navodi i glagole izvedene od ovog uzvika: brekati se i brecati se (od kojih je samo ovaj drugi i danas u upotrebi). Kaže se još i breckati, brecnuti (breknuti): viknuti nabusito, oseći se, i brečati se („Što se breči bez potrebe?“).

Ima i dosta drugih izvedenica: brecav, brecasto (nabusito, osorno); breckalo je onaj koji se često breca; breculja je, opet, naziv za muvu, a tako se zove i ženska osoba koja se često breca; dok je brecaj – udar (zvona). Postoji, najzad, i prezime Brecić.

U Turskoj, Bugarskoj i Makedoniji u upotrebi je oblik be, dok je kod ostalih balkanskih naroda bre.

Zanimljivo je da se ova tuđica – smatra se i turcizmom – obično objašnjava drugim tuđicama kao što su hajde, de, more (vokativ od moros – luda). Po mišljenju nekih lingvista, upravo od ove poslednje grčke reči treba da je i izvedena. Međutim, najnoviji Turski istorijski i etimološki rečnik (Andreas Tietze, Istanbul-Wien, 2002, 299–230) ostavlja pitanje porekla uzvika be otvorenim.

Republika, 440-441, 01-30.11.2008.
 
Divan

Prvobitno značenje ovog arabizma – od gl. dawwana, sakupiti (pesme i slično), napisati, zapisati, zabeležiti, uneti, upisati, zavesti, proknjižiti, registrovati, utvrditi – bilo je tursko (osmansko) carsko veće, vlada, savet, državni savet, pa dvorana ili savet u kojoj zaseda veće, većnica, dvor, savetovanje, većanje („Poranio care od Stambola,/ pa se šeće po divanu svome“).

Dalje, kuća, carski dvor, carski presto. Kancelarije visokih dostojanstvenika vezira i paša takođe su se nazivali divani („A kad budeš pred pašine dvore,/ gledaće te paša sa divana“).

Ali, pod divanom će se podrazumevati i razgovor, besedenje, govor, pričanje uopšte; otuda gl. divaniti („Ćuti Marko, ništa ne divani“), divaniti se, divanisati, divankati (govorkati, zuckati). U Slavoniji divaniti znači ašikovati, voditi ljubav. Izaći na divan znači podići svoj glas, javiti se, izneti svoj stav, a stati na divan –stati mirno i čekati zapovest ili reč („Hajde, šćero, da idemo kapiji,/ Da stanemo na divan serdaru“).

Divan je, dalje, i vrsta sofe, kanabeta, otoman, sećija.

I, najzad, ovim imenom naziva se u orijentalnoj književnosti zbornik poezije jednog pesnika, spevan po određenim pravilima. Sve pesme divana moraju, naime, biti spevane po strogim pravilima arapske metrike, s obaveznom rimom (a to su, obično, kaside, gazele, rubaije, uz druge). Postoji i oblik divanče – mali divan, mali zbornik poezije koji su obično sastavljali mlađi pesnici (ali, ponekad, i oni slavni nisu ostavljali veliku zbirku). Osmanska klasična književnost (od XIII do XIX veka) naziva se divanskom. Kažu i da su svi turski sultani imali svoj divan, a za ovim imenom će posegnuti i veliki nemački pesnik Gete (Zapadno-istočni divan).

U arhitekturi se ponekad i doksat naziva divana („Kuće u Timočana i Svrljižana obično su s jednom sobom i kujnom (...) Gotovo pred svakom kućom ima trem koji se zove divan ili divana“). U starim građanskim kućama prostrano predsoblje (hodnik) na spratu, odnosno prijemna soba nazivao se divanana/divanhane(a).

Postojala je i divan-kabanica – duga crvena kabanica, obično za svečane prilike, divan-ćatib (pisar, sekretar), divan-efendija. Divanija je, pak, zvanično pismo osmanske države od XV do XIX veka i njime su ispisivane sultanske povelje i zapovesti, kao i naredbe ostalih visokih državnih funkcionera.

Italijanska dogana i francuska douane udaljene su izvedenice divana. A tu je i divona, dogana, carinarnica u starom Dubrovniku. Ovo (odnosno slično značenje) imala je ova reč već u arapskom, a potom i u persijskom jeziku.

Republika, 444-445, 01-31.01.2009.
 
Merak

I ovaj turcizam nikako da zastari i, po običaju, ima više značenja i izvedenica.

Pod merakom se, najpre, podrazumeva želja, žudnja, čežnja za nečim („Meni je neki merak da ta cura bude tvoja“), pa ugodno, prijatno raspoloženje, uživanje, zadovoljstvo („Lazare Ognjanoviću, za ovaj merak, i ovu rados’ kum da mi budeš“) i, najzad, melanholija, potištenost zbog preterane žudnje, čežnje za nečim („Ovo će dete rasti ... dorašće do same udaje, ali će tada umreti od meraka“).

Slede izrazi: biti merak na nekoga, nešto, imati merak na nekoga, nešto želeti, voleti nekoga, nešto, žudeti za nekim, nečim („Nikad ih čakšire jadnik u životu nije obukao, ali je uvek bio merak na njih“); svezati merak postati potišten, deprimiran zbog preterane žudnje, čežnje za nekim („Ovaj čovjek je merak svezao, niti govori niti romori“); frljiti merak na nekoga, zaljubiti se u nekoga, zavoleti nekoga („Na teb’ li ću frljim merak?“); činiti merak, provoditi vreme u zadovoljstvu, uživati („Tu vam je blagi Leskovčanin i pitomi Nišlija, čine merak kraj bistrog potoka“). Uz nepravilni pridev merakli (željan uživanja i naslade, strastven, požudan, pohotan, na nekoga, na nešto), postoji i oblik meraklijski („Ova je najmerakliska igra, a kad je i žena tu, onda je još i pomerakliska“), a ovaj drugi može se upotrebiti i priloški – na meraklijski način, kao što rade meraklije, s uživanjem („Uzvali se na stolici, nekako merakliski – bolno uzdahne“; „Oh, al’ je meraklijski ispečeno!“).

Od turskog prideva merakli stvorena je, dalje, naša izvedenica meraklija (ponekad sa dopunom: na nešto, za nečim, za nešto i sl.), onaj koji voli i ume da uživa u nečemu, onaj koji voli i ume da se veseli, da se provodi („Voleo je i jedno i drugo, svirku i pesmu, toliko da su to u Gnjilanu gotovo svi znali i za to bi o njemu rekli, da je meraklija za te veštine“). Odnosno sa dopunom: za nekoga muškarac koji voli da gleda žene i da se provodi s njima, koji ume da uživa u ljubavi („A oči mu Avdagi sjaju kao u čovjeka koji je meraklija i na dobru pušku i na lijepo žensko“).

Postoje i dva glagolska oblika: meraktisati (uživati, naslađivati se) i zameračiti, svezati merak za nečim, zaželjeti, poželjeti. A od ovog prvog postoji i glagolska imenica meraktisanje („Kako ju je lako poljubio, dva joj mlaza krvi udarila, od meraka i od meraktisanja“).

U leskovačkom govoru, uz muški meraklija, postoji i ženski rod meraklika sa značenjem ljubiteljka („Nevestice, meraklice, s merak si se opremila“), ali to može biti i žena lakog vladanja („Meraklika je ona za onakvi stvari, sećaš li se“). I u makedonskom jeziku postoje dva oblika: meraklija i meraklijka sa istim značenjem, a u albanskom, uz merak i merakli, izveden je i glagolski oblik – merakos (želeti, voleti, žudeti za nečim, imati merak).

U turskom jeziku reč merak znači, najpre, radoznalost, znatiželja, zainteresovanost, zanimanje, a zatim zanos, strast, pasija, manija, pa dalje briga, bojazan, zebnja, seta, hipohondrija. Uz pridev merakli, postoji i oblik meraksiz (sa turskim sufiksom siz/siz – bez) – nezainteresovan, ravnodušan, bezbrižan, spokojan, hladan, staložen.

Poreklo ovog turcizma zasad ostaje otvoreno; dovodi se u vezu s arapskom rečju merakk (finoća, prefinjenost, suptilnost, delikatnost, mekost, blagost...), ali nije sasvim isključena ni mogućnost da je u pitanju i grcizam.

Republika, 446-447, 01-28.02.2009.
 
Gulanfer

Složenica od arapske reči gulam (množina gilman, gilme, gulaman) – dečak, mladić, momak, sluga, mlad rob, paž, pratilac, konobar, pion, pešak (u šahu) i persijske reči bare –prijatelj, ljubavnik. Preko turskog gulampare eto „našeg“ gulan(m)fera koji ovde pokriva više „zanimanja“ – uličar, beskućnik, skitnica, golać, besposličar, probisvet, spadalo, mangup, obešenjak, baraba, fakin („Gulanferu nijedan, i ti će’ pa nekoga da častiš“). Imamo i oblike gulaver („U koga se zagledala? U Matu, kolara, gulavera“), odnosno gulanferija, to će reći gulanferi, probisveti („Sve ti je to gola raja i gulanferija“). A gulamija znači, opet, graja, vika, galama, gužva („Na pazaru je danas bila velika gulamija“) i možda je treba dovesti u vezu s istoimenim nazivom za vrstu turske takse. Ne nedostaje ni nesvršeni glagol gulanferiti (se) – živeti kao gulanfer, skitati, mangupirati se („Gulanferi kao propalica, mjesto da se prihvati posla“), a tu je još i pridev gulanferski („E, boga ti gulanferskog, baš ništa nemaju“).

„Slično Abasidskom carstvu i islamskim sultanima u Egiptu i Iranu i Osmanlije su“ – kaže turski istoričar Halil Inaldžik – „imale robovsku vojsku, a upravne položaje poveravali su posebno školovanim robovima, jer je sultan, prenoseći svoju vlast isključivo na one koji su mu dugovali nedvosmislenu vernost, obezbeđivao svoju apsolutnu vlast. On – sultan – može ih uzdići i uništiti, a da se pri tom ne izloži nikakvoj opasnosti“. Od Evropljana Makijaveli je tačno zapazio da je Osmansko carstvo apsolutistička monarhija zasnovana na robovskom sistemu.

U vreme Turaka-Seldžuka gulam je bio naziv za vojnika plaćenika.Turci-Osmanlije razlikuju termine gulam – punoletni zarobljeni muškarac i gulamče – zarobljeni dečak star od osam do dvanaest godina. Iz redova ratnih zarobljenika (uz one uzete dankom u krvi) regrutovani su „Portini robovi“, koji su, za platu, služili u vojsci, administraciji, odnosno na dvoru (gilman-i saray-i amire). Javljaju se i u provinciji kao vazali, odnosno sluge timarnika (spahija).

Taksa koju bi Portini konjanici naplaćivali pri sakupljanju nekih poreskih dažbina (harača, na primer) nazivala se gulamiyye (akčesi).

U divanskoj poeziji gulam je mladić, sluga, rob i najčešće se ovom rečju izražava podređenost vladaru dok oblik gilman označava mladiće koji će služiti u raju, a koji su bili simbol muške lepote i znače isto što i hurije kao simbol ženske.

U Iranu i Indiji umesto Abd (rob, sluga) dolazi, u ličnom imenu, neretko reč Gulam (Gulam Ali), dok je kod nas to prezime (Gulam i Gulan).

Inače, u turskom reč gulampare, češće kulampara, znači pederast, pedofil, odnosno kulamparalik – pederastija.

Republika, 448-449, 01-31.03.2009.
 
Čardak

Doslovno znači kiosk na četiri svoda, zgrada na drvenim stubovima („Čardak mu je od trides’t direka“). U pitanju je balkanski turcizam persijskog porekla (čar-četiri, taq-svod, luk u graditeljstvu). Dalje, to je lijepa, obično dvospratna kuća okružena bašćama, dvorac, ljetnjikovac („Na čardaku, na visoku,/ kraj džam pendžera“). Ovim imenom nazivala se i velika soba na spratu, sa lijepim vidikom, soba na kuli („U Mostaru bijela kula,/ A na kuli bio čardak,/ Na čardaku meki dušek“). Pa pokriven balkon ili soba većih dimenzija, a bez prozora. Čardak je bio sastavni deo većine manastirskih konaka južne Srbije i Makedonije. Služio je kao zaštita od žege, te se veći deo leta život odvijao u njemu. U Srbiji se pod čardakom podrazumeva i sporedna zgrada ili trem (doksat), kao i koš za kukuruz na stubovima (ponegde i u Vojvodini). U leskovačkom govoru čardak će dobiti i drukčija značenja; uz terasu na spratu („Nema više onija čardaci na kuće, da se sedi i gleda“), to je i postelja na stablu („Ako pastir napravi postelju na stablu, to nije tronj, nego je čardak“), ali i drvo sa rakljom za plastenje („Idi iz štalu donesi on’j čardak“). Pod čardakom se, najzad, podrazumeva i stražarnica uz granicu u Vojnoj Krajini, istovremeno signalna postaja, iz koje se stanovništvu i vojnim posadama javljala opasnost od neprijatelja. Građena je na stupovima, gotovo redovito od drva ili drugog otpornog materijala. Prilaz u nju bio je ljestvama, koje su u slučaju neposredne opasnosti stražari povlačili u čardak. Imao je puškarnice u stijenama i u podu. Izgradnja čardaka datira od vremena turskih prodiranja u XVI i XVII stoljeću, a čitav sistem čardaka uz granicu, koji su bili povezani međusobno i s pozadinom, organiziran je u XVIII i XIX stoljeću. Ovi čardaci su mnogo doprineli sigurnosti Vojne Krajine i bili su u upotrebi sve do kraja 1873. godine. I na turskoj granici je na sličan način bila organizovana služba osmatranja.

Među Vukovim narodnim pričama nalazi se i lepa bajka „Čardak ni na nebu ni na zemlji“ (u savremenom beogradskom žargonu to je naziv za soliter). Po narodnom verovanju čardak je bio stanište zmajevima, vešticama, a ponekad i kraljevima.

I čardaklija –što spada uz čardak (u pitanju je turski pridev skovan na ovim prostorima), ima, takođe, više značenja: velika soba na spratu sa dobrim vidikom; vinova loza (koja se penje oko kuće); graničar Vojne Krajine koji služi u čardaku, pa otuda i nadimak Čardaklija (Petar Novaković Čardaklija, diplomata ustaničke Srbije). A čardaklijski je, dalje, ono što pripada čardakliji („O čokoću čardaklijskom“).

Čardak je nužno morao ostaviti tragove i u toponomastici, najviše ih ima u Bosni i Hercegovini, zatim u Crnoj Gori i Makedoniji (Čardakovac, Čardaci, Čardačani, Čardačane, Čardak, Čardaklija, čardačište).

Od nas treba da su ovaj turcizam preuzeli Mađari da bi, negde u XVIII veku, dobili svoju čuvenu čardu (krčma na drumu, gostionica na mađarskoj pusti, javlja se i u Vojvodini), a potom čak i svoju narodnu igru – čardaš.

U vreme Turaka čardaci su, osim za odmor, služili i za razne sastanke i razgovore, a u izvesnim mestima i kao uredi lokalnih esnafskih i državnih organa. U savremenom turskom jeziku to je drvored sa svodom; hodnik na svod, arkada; hladnjak, venjak, senica u vrtu, ali i provizorna koliba na plaži, dok je asma čardagi senica od vinove loze ili, kako bi mi rekli, čardaklija.

Republika, 452-453, 01-31.05.2009.
 
Udžerica, čatrlja, ćumez

Sve tri su tuđice i prevode se i jedna drugom, pa se, tako, udžericom naziva mala kuća od lošeg materijala, čatrlja, straćara; čatrlja je, opet, neugledna sirotinjska kućica, kućerak, udžerica, a ćumez je mala, neugledna kuća, udžerica. Prvi je balkanski turcizam arap. porekla (hugra, turski hücre) i znači ćelija (u raznim značenjima), soba, niša, udubljenje u zidu, loža (u pozorištu). U narodnoj arhitekturi tako se naziva i ostava, zaklon uz kuću, pa prigradak uz staru seosku kuću u Bosni (suldrma ili udžera).

Za Vuka Stefanovića Karadžića udžera je Schimpfwort auf eine elende Hütte, convicium in casam. U oblasti Resave udžere su nekad nazivane krivačama i krovinjarama. Tu su zabeleženi i nazivi ostalih ljudskih prebivališta: burdelji ili zemunice, šiljače ili platinjače, zaplotnjače, pletare, brvnare, durungače ili talpare, čatmare i palisatkinje. Oslanjajući se na Turcizme Abdulaha Škaljića (h)udžera je sporedna soba uz kuhinju koja služi kao spremnica, ali može biti i koliba. A u leskovačkom govoru udžarka je (samo) plakarčić, udubljenje u zidu („Uzni lampu iz udžarku pa gu malko prebriši“).

Čatrlja (postoji čak i deminutivni oblik čatrljica) bi trebalo da je izvedena od turskog glagola čatmak, što znači (pored ostalog) sklopiti, sastaviti, sagraditi, napraviti. U turskom ove izvedenice nema, kao što gl. imen. čatma tu znači (uz ostalo) vrstu tkanine za prostiranje po podu, a kod nas se pod čatmom podrazumeva kućni zid načinjen od pletera (ili sličnog materijala) oblepljen blatom (ili malterom), pa otuda, dalje, „kuća od čatme“ – čatmara („Tri boja od ljuca kamena, a četvrti čatma od drveta“).

Osnovno značenje reči kümes u turskom je kokošinjac, kokošarnik; fig. kućerak, potleušica. Kod nas se, pak, pod ovom rečju podrazumeva mala, neugledna kuća, odnosno česta je metafora za ružnu zapuštenu kuću. Imamo i augmentativni oblik – ćumezina.

Ovo obilje izraza za opis bednih ljudskih prebivališta kao da počinje da ugrožava nova terminologija. Ovog puta reč je o novootkrivenom „građevinskom materijalu“ – kartonu, pa se, tako, sve više govori o barakama od kartona, čak i o karton-sitiju.

Za razliku od nekih latinoameričkih zemalja gde cartonerosi (sakupljači stare hartije) prodajom iste ostvaruju unosnu zaradu.

Republika, 456-459, 01.07-31.08.2009.
 
Limun i narandž(č)a

Obe suptropske biljke (ova druga može da živi i do 500 godina) dospele su, u vreme krstaških ratova, u Italiju, a odatle su se raširile, preko Francuske i Španije, i po drugim evropskim zemljama. Kasnije će, posredstvom Portugalaca, narandža iz Kine, zahvaljujući svom slatkom ukusu, potisnuti stariji gorki plod i naslediti njegovo ime. U oba slučaja u pitanju su turcizmi; tačnije, limun je arabizam (laymana), koji je stigao posredstvom Persijanaca i Turaka, dok je narandža (naramg) turcizam persijskog porekla preuzet iz sanskrita. Drugo ime ove biljke pomorandža je italijanska složenica pomo arancia, latinski pomarancia, nemački Pomeranze – zlatna jabuka. Kada su u XVI veku Portugalci počeli da je donose iz južne Kine, u Italiji je nazvana portogallo, pa otuda u Osmanskom carstvu portakal, kako se i danas naziva, uz stariji oblik naren(č)dž.

Vrsta narandže bila je i turundža (gorkog ukusa), za koju zna i naša narodna pesma („rasla tunja i turundža“, „devojčice turundžice“), takođe jedan balkanski turcizam persijskog porekla. A najverovatnije će biti da sve tri reči imaju svoj koren u sanskritu i drugim jezicima jugoistočne Azije, jer limun potiče iz Indije, odnosno iz jugoistočne Azije (u malajskom jeziku zabeležen je oblik limau), a narandža iz južne Kine i Indokine.

U Sredozemlje limun stiže posredstvom Arapa, a na Siciliji treba da je uzgajan već u X veku, odakle je prenesen i na istočnu jadransku obalu. Evropa zna za limun od XII veka. Mnogo kasnije, krajem XVII veka, limunada je čak bila pomodni napitak u Parizu.

Na arapskom prostoru narandža se prvi put pominje u pesmama bagdadskog princa al-Mu’tazza (umro 908) koji je poredi s obrazima mlade devojke, odnosno sa zlatnom polo-loptom. Drvo će ubrzo biti uzgajano na čitavom islamskom prostoru. Narandžište kraj čuvene kordovske džamije (koje i danas postoji) treba da datira s kraja X veka. Shodno zapisima putopisaca, u XV veku bilo je u Dubrovniku vrtova „punih naranča“. Tamo gde nije bio moguć uzgoj na otvorenom prostoru narandža se uzgajala u staklenicima (tzv. oranžerijama) uglavnom kao ukras renesansnih vrtova. A u XVII i XVIII veku sok i ulje iz njenog cveta korišćeni su, kao i u ranijem vremenu kod Arapa, i za oplemenjivanje jela (a zajedno s drugim uljima čine i osnovu poznate kelnske vode – eau de Cologne).

U unutrašnjost Balkana limun i narandža donošeni su, u srednjem veku, sa jadranskog primorja. Otuda u običajima i narodnom kultu limun često zamenjuje jabuku. Tako su kod Srba u Hercegovini i Dalmaciji, čitamo u Srpskom mitološkom rečniku, prosci darivali limun isprošenoj nevesti. A „za vreme svadbe mlada je u kolo među svatove bacala limun umesto jabuke, o koji su se devojke i momci grabili verujući da će se onaj ko ga ugrabi, skoro udati, odnosno oženiti“. A umesto limuna mogla je biti bacana i naranča. „U Gornjem i Donjem Orahovcu“, kaže Veselin Čajkanović, „limun se daje mladi pred ulazak u novi dom, a posle ručka njeni srodnici i svatovi izmenjuju limune i zatim ona svoje srodnike (poguzijelje) na odlasku daruje svakog limunom“. Po svedočenju istog autora, „u Trebinju polaženik ostavlja na badnjaku jabuku ili naranču u kojoj su zabodeni novci. O Badnjem večeru domaćin deli ukućanima naranču“. Kao i jabuka, i narandža se nosi kao ponuda bolesnicima. I dragi dragu od milosti gađa narančom, bar tako hoće narodna pesma.

Od obe reči izvedeni su pridevi: limuni – žute boje kao limun; i narandžast, narančast, narandžan, narančan – boje naranče. A ekstrakt limuna u prahu – limontoz (turski limon tozu – prah od limuna) – i danas se tako naziva u Bosni, a i u leskovačkom govoru („Idi mi č’skom u bakalnicu kupi malko limontoz, valja mi za slatko“) – inače, poznatiji je kao limuntus. Postoje i dve izvedenice od naranč(dž)e: naranč(dž)ište i narandžije (iliti dokonjaci, u Dalmaciji).

Dosta rano javlja se i lično ime Limun (Limun trgovac, Limun hajduk), i to i kod hrišćana i kod muslimana (kao da ga rado uzimaju preobraćenici na islam). Postojao je, takođe rano, i ženski oblik Limunka (Limonka), uz Naranču, Narandžu odnosno Nerandžu. Otuda i prezimena: Ne(a)randžić, Naranđić, Naranđa, Naranča (narandža se zove i jedna gorka tikvica u Baranji, a ovo ime davalo se i stoci).

Republika, 460-461, 01-30.09.2009.
 
Lepeza

Najkraće: ručna naprava za rashlađivanje odnosno mahalica, hladilica, mahač.

Ovaj balkanski turcizam iz terminologije nošnje izveden je metatezom od elpeza, elpeze („Nosi l’ Hanka od zlata elpezu“). Tačnije, od turske reči yel (vetar) i persijske reči baz (prezentna osnova od infinitiva bahten – igrati, koji igra); znači, onaj koji igra s vetrom, koji pravi vetar, koji raspiruje.

Rane predstave lepeza poznate su iz starog Egipta; nisu bile ručne već velike mahalice i pokrećući ih sluge su tako rashlađivale svoje gospodare.

U Kini se oko lepeza čak razvila posebna kultura. Od najstarijih vremena zajedno sa smenom dinastija menjala se i lepeza. Prvobitno, ona je tu služila da odvrati poglede, ali i za zaštitu od sunčevih zraka i vetra, kao i da rashladi. Kasnije su se na lepezi pisale pesme i ukrašavana je slikama. U vreme dinastija Sui (589–618) i Tang (618–907), kada dolazi do ujedinjenja severne i južne Kine i procvata kulture, i lepeze su veoma elegantne i bilo ih je puno varijanti; od svile, perja i papira. Jedan od vladara iz dinastije Tang – poznati kaligraf – lično ih je ispisivao i darivao svojim najvišim zvaničnicima.

Na Orijentu je lepeza pravljena od palminog lišća, paunovih i nojevih pera, bila je velika i od najstarijih vremena znak je kraljevskog dostojanstva služeći, istovremeno, i za rasterivanje dosadnih insekata, ali i kao zaštita od toplote sunca, odnosno za rashlađivanje mahanjem kroz vazduh.

Lepeza je ovekovečena i na starogrčkim vazama. Od Grkinja će je preuzeti i Rimljanke, a potom će naći svoje mesto i u hrišćanskoj liturgiji (ripida); i to već u Vizantiji.

U srednjem veku lepeza je deo damske toalete, naročito u Italiji i Španiji, i ima oblik zastavice.

U XVI veku stigla je, sa Dalekog istoka, lepeza koja se sklapa; najpre je bila od papira i otvorena, u obliku polukruga. I dok su ih u Evropi bezmalo isključivo koristile žene, u Aziji lepeze, do danas, koriste oba pola. U Osmanskom carstvu njima su se rashlađivali i janjičari; oni su imali posebne lepeze sa oznakama svojih orti (odreda).

Ukrašavane dijamantima i dragim kamenjem, uz eleganciju, svedočile su i o bogatstvu svog vlasnika, odnosno bile su statusni simbol, kako se to danas kaže.

Inače, bilo ih je raznih vrsti: od pletene slame (isticale su se one od trske u raznim bojama); od slonove kosti i kornjačevine; od tkanine; od čipke (najviše je cenjena briselska); od ptičjeg perja (posebno je bilo na ceni nojevo); od papira ukrašene raznobojnim slikama.

Shodno jednom turskom cenovniku (iz 1640) mogle su biti sa ogledalom i bez ogledala, od čapljinog, jastrebovog i orlovog repa, odnosno od perja belog i crnog noja, kao i od krila neke ptice. Drška je mogla biti od drena, abonosa ili kosti, bogato rezbarena, a cene su se kretale od 350 do 25 akči (poređenja radi, crvene kožne čizme koštale su 135 akči).

Muzej Topkapi saraja u Istanbulu poseduje bogatu zbirku najlepših i najskupocenijih lepeza.

U XIX veku lepeza više nije luksuzni proizvod namenjen otmenom svetu već sve više postaje industrijski proizvod jednostavnije izrade. Prva fabrika lepeza podignuta je u Beču. Ali, i dalje se uvoze jeftine kineske i japanske lepeze (u ovoj zemlji one su i danas obavezni rekvizit u tradicionalnim igrama) od papira i svile.

Znamo da su potkraj istog veka beogradske dame nosile „lepeze od pravog nojevog perja, pravih čipaka, gazira i svile sa drškom od slonove kosti i sedefa“, a u opremu mlade ulazila je bela lepeza od atlasa i perja, uz beli suncobran i venac od mirte.

Pa i danas, uz sve uređaje za rashlađivanje, kao da se ne može bez lepeze.

Najzad, u svakodnevnom govoru pod lepezom se podrazumeva i raspon, dijapazon, šarolikost, paleta (boja, proizvoda); kaže se (čak) i lepeza pitanja, lepeza problema.

Ima i nekoliko izvedenica – industrijska proizvodnja pomalo je izbacila iz upotrebe reč lepezar (onaj koji izrađuje i prodaje lepeze) – a koriste se i dalje glagolska imenica lepezanje, pridev lepezan, lepezast, prilog lepezasto i glagol lepezati (se). Lepezan može, takođe, biti i vrsta goluba koji ima lepezast rep, kao što je lepezari naziv za red sitnih insekata.

Republika, 462-463, 01-31.10.2009.
 
Šira i pekmez

Zašto zajedno? Pa zato što se pod pekmezom prvobitno podrazumevala ukuvana šira, odnosno grožđani sok (mošt). I ne samo pekmez, od šire su se spravljale i druge pomalo zaboravljene starinske poslastice i napici: recelj, ćufter, muselez, hardalija, ramazanija, šerbe.

A za sve bi mogao biti „kriv“ odnos islama prema vinu (alkoholu), tačnije zabrana njegove upotrebe.

Kur’an – izvor prvog reda – tu je nedvosmislen: „O vjernici, zaista su vino (alkoholna pića), kockanje, kipovi, strelice (za gatanje) nečista djela šejtanova klonite se toga da bi ste se spasili.“ Ove zabrane dopunjene su i predanjem (hadisom), odnosno izrekama i postupcima verovesnika Muhameda i njegovih družbenika. Najpre, zabrana se odnosi ne samo na vino (hamr) već na sva opojna pića (kao, na primer, prevreli sok urmi). Zabrana alkohola postala je, tako, obeležje muslimanskog društva.

I šira (pers. šire) „sok zrelog grožđa u kome još nije nastupilo vrenje“ počeo je da se koristi za dalju preradu.

Naš sunarodnik, Bartolomej Georgijević (XVI vek), koji je neko vreme proveo u turskom sužanjstvu, kaže da se u Turskoj jedno piće „pravi od onog kuvanog soka, što se zove pekmez, koji je napravljen od šire i ono po ukusu i za oko izgleda kao med, a razvodni se i daje se za piće robovima“. O tome ima podataka i u zvaničnim osmanskim aktima; u visokoj zapovesti upućenoj 1565. godine kadijama (u nekom selu u Siriji) naređuje se „da se od ploda vinograda ne pravi šira nego pekmez“.

Vremenom će, međutim, pekmez (pers. bakmâz – vino, vino od urmi, alkoholno piće) biti spravljan i od drugog voća, sa širom ili bez nje budući da je ona, u stvari, tu bila zamena za šećer koji je vremenom postajao sve dostupniji.

U poznatom Tursko-engleskom rečniku J. Redhousa (iz 1890) pekmez je „gusto ukuvani sok od grožđa ili gusti sirup“, dok u Velikom turskom rečniku D. M. Dogana (iz 1981) čitamo da je pekmez „slatkiš od ukuvane zgusnute šire od dudinja, grožđa ili drugog voća“. I za Đorđa Popovića Daničara pekmez je „rastop od grožđa i druga voća, kuvano slatko vino“. „Pekmez se peče u Bosni od krušaka i jabuka, a u Hercegovini od grožđa“, kaže L. Grđić-Bjelokosić. U svom Bosanskom kuharu A.Lakišić ističe da se u pekmez – gusto ukuhano voće – u principu ne stavlja šećer, naziva ga bestilj, bestij, šogolj ili bosanski pekmez, a spravlja se od šljiva, jabuka, grožđa (belog), može biti i mešani. U Sremu, uz pekmez od šljiva, jabuka, bresaka, ringlova, drenjina, grožđa, dinja, kajsija, kuva se još i od šipaka. A bez šećera tu se pripremaju šljive i pekmez (mandžun) koji se dobija ukuvavanjem šire i komada belih bundeva (misirki), dodaju mu se, ponekad, i dunje. U Banatu je spravljan samo od ludaje (bundeve), a opstao je i onaj od ukuvanog grožđa. I bugarski petmez je „prevareno slatko vino s raznim tikvama“.

Vrsta pekmeza je i rečel, recelj, recelja, redžel (persijski ričal – ukuvano voće). U pitanju je obično vrsta žitkog (neželiranog) pekmeza. I on može biti spravljan od raznog voća (pa i od latica ruža), sa šećerom ili bez njega, uz dodatak bundeve (a u ranijem vremenu i ambre i turundže, na primer).

U Bosni redžel je gotovo kao pekmez – kaže L. Grđić-Bjelokosić – u uvaren pekmez spusti se po nekoliko zrelih sirovih smokava ili sitno iskrižana tikva, odnosno kriške dunje. Za A. Lakišića, međutim, recelj predstavlja tzv. slatko, a kuva se od raznog voća sa šećerom i medom. Na području Leskovca rečelj se spravlja(o) isključivo od šire, i bilo ga je dve vrste: „Jedna kada se u širi od grožđa ukuvaju zrna grožđa i zeleni patlidžan. Druga je vrsta kada se u širi ukuvaju kriške od tikve (‘pečenke’).“ Obe su bile ređe. I u pirotskom kraju recelj je „vrsta pekmeza od tikve kuvane u slatkom vinu“, a tikva pečenka od koje se pravi recelj naziva se tu receljća. U Makedoniji je rečel „voće kuvano u medu ili u vinskom sirćetu“. U Levču i Temniću, kao i u Drežnici, recelj se dobija kada se medovina kuva s bundevama (belim dulecima) i jede se uz veliki post.

Vrsta slatkiša od grožđa, odnosno od šire je i ćufter (köfter, poreklo ove reči zasad ostaje otvoreno). Opet shodno Velikom turskom rečniku, „vrsta pestilja spravljenog od šire grožđa ili šljiva pomešanom sa nišestom (skrobom)“. A detaljan opis njegovog spravljanja dugujemo opet L. Grđiću-Bjelkosiću: „ćufter se kuha od grožđa i nešeste. Uzme se na devet mjera mosta jedna mjera nešeste. Most se najpre nekoliko prokuha, pa se onda snimi s vatre i ostavi da se ishladi. Zatijem se uzme od istoga mosta nekoliko, pa se u njemu ona nešesta nažitko razmuti. Tijem se podmete ostali most, pa se ponovo vrati na vatru i kuha pozadugo, neprestano miješajući. Ukuhan se ćufter razlije na tepsije, pa se na suncu dobro isuši. Osušen se izreže na četvrtaste komade i ostavlja zajedno sa smokvama i čerezom“. U tešanjskom kraju ćufter se kod muslimanskog stanovništva spravljao od dobro ukuvanog i stegnutog recelja (a ovaj od grožđa i šećera). U Sremu su ga žene pravile u vreme berbe grožđa i nazivao se sućug.

Tu su i napici među kojima je najpoznatiji museles(z) – arapski trostruk, trovrstan. Turski svetski putnik Evlija Čelebija, opisujući Sarajevo, kaže da je muselez „nevareno vino“ i da se pravi od grožđa. A dobija se, saznajemo od Zaharija Orfelina, ovako: „Uzmi lepa stara vina crna dva dela i jedan deo meda, uspi oboje u kotao, i kada mlako bude, mešaj da se med sjedini s vinom, posle toga skidaj penu neprestano, pa posle ostavi da se prokuva dok treći deo ne uvri, a može i više; a posle čini onako isto kao što je kod nektara kazano. Ovo će vino biti sasvim slatko i koristi veoma zdravlju.“ On ga naziva grčkim vinom, drugim imenom mula ili muzeles.

Među specijalitetima u Sarajevu Evlija pominje još i hardaliju i ramazaniju. Shodno jednom engleskom izveštaju iz XVII veka, hardalija je piće dobijeno od mladog vina kojem su dodati slačica (arapski hardal) i drugi začini kojima je cilj da neutrališu miris vina (i da spreče vrenje, kako tvrdi Orfelin). U pitanju je, znači, neka vrsta poluprevrelog dezertnog vina. I ramazanija se, kaže Evlija, pravi od grožđa i „ona s nogu obara čovjeka“ (detalje nam ne otkriva). Pominje još i šerbe sa vinom i mošusom.

Najzad, i šira i vino pretvarali su se, shodno sačuvanim zvaničnim vestima i u sirće (persijski sirke): „visoka zapovest (iz 1565) uskudarskom kadiji: da se šira građena od vinogradskih proizvoda pretvara u ocat.“

I da se još jednom vratimo na širu. Izneta je prihvatljiva pretpostavka da se pod širom krio i eufemistički izraz za vino (pomenimo da se u zidarskom jeziku u Siriniću, na Šar-planini, vino nazivalo šore, od šira). Znamo da se – kao i sirće i ćufter (kolač od grožđa i šljiva, kako se naziva u jednoj solunskoj kanunnami) – i šira prodavala po balkanskim gradskim trgovima.

Republika, 466-467, 01-31.12.2009.
 
Tkanine sa Orijenta

Nazivi nekoliko lepih orijentalnih tkanina stigli su nam, takođe, preko Arapa, Persijanaca i Turaka, ali i sa evropskih prostora.

Tako je atlas (arapski tils. mn. atlas – gladak, uglađen) –sjajna svilena tkanina, posredstvom Arapa, stigao, u XV veku u Italiju. Dva veka kasnije pominju se u carstvu Osmanlija florentinski i francuski atlas, a u XIX proizvodiće se u Nemačkoj i Beču. Reč je i danas u upotrebi u mnogim evropskim jezicima, uključujući i naš.

Damast (po sirijskom gradu Damasku) – jednobojna svilena tkanina s utkanim šarama, izrađivana je najpre od svile, a kasnije od pamučnog platna i vune (postoji i prid. damasciran – išaran, izvezen). Prvi su opet Italijani, negde od XV veka, počeli da ga tkaju na orijentalan način, a potom su ih sledili Francuzi i Nemci. I ovaj arabizam je stigao iz Evrope, za razliku od sablje dimiskije (tako česte u epskim narodnim pesmama). Dimis(š)kija je, istovremeno, bio i naš tadašnji naziv za ovaj sirijski grad.

Arabizam je i kadifa (qatifa), opet svilena, baršunasta tkanina; u stvari, baršun, svileni somot. Kapa ili odeća od kadife zvala se kadiflija („Na glavi im kape kadiflije“).

Muslin ili muselin – fina pamučna tkanina – dobila je ime po iračkom gradu Mosulu, u kojem se najpre počela izrađivati. I ovaj arabizam stigao je na naše prostore preko Evrope.

Saten ili satin – vrsta svilene tkanine – treba da je nastao od arabizma zaituni, što će reći svila iz Zajtuna, tako su je nazivali Evropljani oslanjajući se na arapski naziv, dok Marko Polo govori o „lepom gradu Çaito(u)nu“, a u pitanju je današnja beznačajna kineska luka Quanzhou. Ovaj arabizam stigao je u Evropu preko Španije već u XIV veku. Na Kosovu i Metohiji (kako tvrdi Gliša Elezović) „santin, santina (je) vrsta pamučne tkanine od koje se gradile dimije, mintani i dr., satin.“

Čoha (čoja), turcizam persijskog porekla (čuha) zabeležena je u svim balkanskim jezicima. U pitanju je sukno bolje vrste. Čoh(k)adžija je bio terzija, suknar koji izrađuje odevne predmete od čohe, trgovac čohom. A čohadar je, opet, dvorjanin sultana (paše ili sandžak-bega) koji se starao o njegovim odorama i čohi. Postoji i prezime Čohadžić.

Persijskog porekla je i reč taft (tafte) – glatka svilena tkanina.

Nejasno je kojim je putem stigla u Evropu reč gaza. Svakako potiče iz arapsko-islamskog kulturnog kruga (arapski qazz – /sirova/ svila, svilena buba). Pominje se od IX veka, a u francuskom jeziku javlja se od sredine XV veka. Prvobitno je to bila laka, manje ili više providna tkanina, poput vela, izrađena od svile, a potom i od drugih sirovina (danas se tako u medicini naziva i sterilna providna tkanina za zavoje i previjanje rana). Gaza je mogla biti protkana zlatnim i srebrnim nitima. Postoji i zanimanje kazaz; u pitanju je zanatlija koji izrađuje svilene i pamučne gajtane, širite, kite i ostale ukrase za starinska odela ili konjsku opremu, pa otuda i Kazazi, naziv jednog dela sarajevske čaršije. A postoji, po običaju, i prezime Kazazović.

Među imenima tkanina kojih više nema u upotrebi je bio i kumaš (arabizam) – platno, vrsta svilenog platna, tkanina uopšte, odnosno pridev kumašli – svilen („Pokrile me kumašli jorganom“).

Republika, 476-477, 01-31.05.2010.
 
Poslednja izmena:
Kalauz

Danas se ovom rečju uglavnom naziva alatka sa zubom u obliku kukice kojom se nasilno otvaraju vrata.

U staroturskom jeziku javlja se u više grafija – kulabuz – kulaguz – kulavuz/k’lavuz – i znači onaj koji pokazuje put, putovođa, vodič. Koristila se i kao lično ime, Kulavuz odnosno Kulaguz.

Turski istoričar Mehmed Nešri kazuje da je turskoj vojsci, kada je 1389. išla na Kosovo, kalauzio (oblasni gospodar i od Maričke bitke turski vazal) Konstantin (Dragaš). A i Dušan Popović, pišući o istoriji današnje Vojvodine u vreme turske vladavine, ističe da su Srbi (kao i Mađari) u turskoj vojsci služili kao kalauzi (vodiči). Za uzvrat, dobijali su timare (lena), o čemu sasvim pouzdano svedoče i zvanični osmanski popisi (poznatiji pod imenom defteri). Čak se srazmerno veliki broj timara susreće u rukama hrišćana tobdžija, azapa i kalauza. „Pored harambaše i barjaktara“ – kaže, opet, već pomenuti autor – „nalazio se u četi i kalauz provodič“. U jednom starijem hrvatskom izvoru čitamo: „Kalauzi, turski su bili negda Vlasi, uhode, a po tom prevodiči i prednji četnici, kad turska vojska drči, da plieni naše strane, pak da se hvataju sužnji, a napose nejaka djeca.“ Reč nalazimo i u Njegoševom Ogledalu srbskom: „Čekajte me na vodu Vlahinju,/ e ću ostat u taboru turskom/ da ja budem vojsci kalauze,/ da dovedem preko Sinjca Turke.“ Pa preciznije: „te Turcima rasputice kaže“. U prvom planu poznate slike Paje Jovanovića „Seoba Srba“ vidi se narodni kalauz.

Kalauzom se nazivala i životinja – obično konj ili ovan – koji predvodi karavan ili stado, predvodnik („Kalauz... konj, zvonar koji ide prvi pred karavanom i pokazuje put“). Otuda je i ovca koja predvodi stado, ovca predvodnica – kalauska. A tako se nazivala i žena kalauz. Postojao je čak i deminutivni oblik – kalaušče („Uteče mu momče kalaušče“).

Navedimo i ostala značenja ove pozajmljenice: koji vodi brod, pilot, pedot („Dragut Raišuš vrli kalauz morski“); trgovački posrednik, mešetar, prekupac, glasnik, glasonoša, uhoda, potkazivač, špijun; posrednik pri sklapanju braka, navodadžija, provodadžija; u kosovsko-metohijskom dijalektu (koji je zabeležio Gliša Elezović): i figurativno kočoperan, napredan, prvi čovek, mladić („Aškolsun da mu je, kalauz mu dete iskoči“); pa vrsta morske ribe, crnoguzac i, najzad, deo neke naprave, alata u obliku kuke. Pokrajinski se umesto kalauz kaže i kalauzin, a tako se naziva i prvo obojeno uskršnje jaje. Tu je, dalje, kalauzara – vrsta veće burgije, pa kalauzina („Činovnici naplaćuju od izvoznika kalauzinu za tovarne vagone“), kalauština –novčana nagrada, plata koja se daje kalauzu za obavljanje kalauskog, posredničkog posla. A ovom drugom rečju naziva se i posredovanje, posredništvo u trgovini (kalauzluk).

Uz već pomenuto značenje glagola kalauziti, imamo i sledeća: pripremati put, prolaz nečemu, prethoditi („Burgijica... kalauzi velikim svrdlovima“); vršiti posredničke poslove u trgovini, biti trgovački posrednik, posredovati, preprodavati; posmatranjem prikupljati podatke, obaveštenja (o nekome, nečemu), izviđati, uhoditi („Otme li se gdje cura... Jure kalauzi i traže otimače“); raditi za nekoga, biti u nečijoj službi, vršiti usluge nekome, služiti, pomagati nekome („Najviše je onih koji se kriju iza... naziva radikal i koji su pod tom firmom kalauzili svakoj vladi“) i, najzad, pokrajinski menjati čas ovako, čas onako.

Reč je ostavila svoje tragove i u toponomastici (Kalauzlija, Kalauzovići), a koristi se, takođe, i kao prezime: Kalauzi, Kalauzović.

Republika, 478-479, 01-30.06.2010.
 
Ćurka

Zanimljivo je da uopšte nije prepoznata kao tuđica. „Doletela“ nam je iz Amerike, dok ovo ime – jer ima ih više – duguje Turcima, odnosno Persijancima. Tačnije, u pitanju je reč onomatopeja praindoevropskog porekla. Rečju gurk/kurk prvobitno se u turskom nazivala kvočka (pa i danas je to jedno od dva njena korišćena imena), a tek potom i ćuran; i to zbog kvocanja, pućkanja, odnosno glasova koje je ispuštala kvočka ležeći na jajima, kao i zbog njenog izgleda.

Domaća ćurka vodi poreklo od severnoameričke divlje ćurke odomaćene u Meksiku negde između 500. i 700. godine. Indijanci na severu i istoku kontinenta nikad je nisu domestikovali. Za domaće stanovništvo ćurke su – a pre dolaska belaca njihov broj u Severnoj Americi dostizao je desetine miliona – imale izuzetan značaj jer su Indijanci pre svega koristili njihovo meso, ali i perje za odeću i nakit uključujući i ukrašavanje strela.

Nakon svog pohoda protiv Acteka (1519) ćurku bi trebalo da je u Španiju doneo konkistador Hernan Kortes, da bi se odatle potom raširila po čitavoj Evropi. Kasnije će je Evropljani koji su se naseljavali po Severnoj Americi ponovo doneti u njenu staru postojbinu. A za lovce će u Evropu, negde u XIX veku, stići i divlja ćurka.

„Domestikacija je“ – čitamo u Poljoprivrednoj enciklopediji – „uzrokovala različite anatomske i fiziološke promene: u domaće ćurke pojavila se različita boja perja (crna, bela, žuta, crvena, sivoplava), znatno joj se povećala težina i promenila konformacija tela – ono je postalo šire, kompaktnije i zaobljenije. Postignuto je nešto brže stasavanje i povećana nosivost i težina jaja.“

Zasad nedostaju preciznije vesti o vremenu prispeća ove najveće vrste domaće živine na balkanske prostore. Turski svetski putnik Evlija Čelebija pominje, 1660. godine, među beogradskim specijalitetima, i kebab (ćevap, reč je o jelu od isparčanog mesa dinstanog/ćevabljenog u sopstvenom soku) od misirske kokoši (sa crvenim hursum-vratom). U jednom bosanskom Anonimnom tursko-srpskohrvatskom rečniku iz XVII veka naziva se slovenskim imenima; tačnije, biba se prevodi rečju tuka. Obe su i danas u upotrebi, uz, razumljivo, i oblike za muški rod: bibac i tukac. Otuda i potonji nazivi: bipčevina odnosno tučije meso. Jedan vek ranije pominje se u Carigradu, ali ne nalazi mesto ni na carskoj ni na vezirskim trpezama već na onima srednje klase. Imena ćuran i ćurka javljaju se u domaćim izvorima (Devički katastig) 1776. godine. A u istom veku u zapadnim delovima Balkana susreće se i prezime Ćuran. Biće to kasnije i lično ime. U Vukovom Rječniku zabeleženi su ćuran i ćura, odnosno ćurka. Ali i ostala imena: budac, puran, tukac, odnosno budija, misirka, pur(k)a, tuka. U pirotskom kraju naziva se miska (množina misće).

Ćurka je u Americi tradicionalno pečenje za Božić, a na početku američke istorije bila je ptica-simbol zahvalnosti žetvi. Dan zahvalnosti (koji se slavi u novembru) zvanično je postao nacionalni praznik 1864. godine. U Americi ćureće pečenje pred svim gostima obavezno tranšira domaćin, pa je tako ovaj zaboravljeni riterski običaj srednjovekovne Evrope preživeo (samo) u Novom svetu. I u Evropi, kao i kod nas, ćurka je ponegde tradicionalno božićno pečenje. Tako su Srbi u Vojvodini „glavu ćurke, guske ili patke ostavljali (...) zajedno s kljunom u kome je obično bio orah, za gredu na tavanu kao čuvarkuću, ili su je čuvali iza ikone u sobi. U Surduku su je stavljali pod sobni prag da bi bilo napretka u kući.“Pečenici u prošlosti, kako se vidi iz ovih i drugih običaja, pripisivano je „magijsko i apotropejsko dejstvo, a celokupna magijska praksa s pečenicom i njenim delovima imala je isti cilj, da se obezbedi zdravlje ukućana i stoke, plodnost useva, odstrani svako zlo i obezbedi mir u kući, kao i drugi božićni običaji.“

Inače, kako saznajemo iz Srpskog mitološkog rečnika, ćuran, odnosno ćurka je tu demonska životinja. „Pored mnogobrojnih oblika koje je veštica, po verovanjima, mogla da primi, izričito se pominje i ćurka. Da je ovo demonska životinja, potvrđuje i nekadašnje verovanje po kojem ćuran može biti veoma silan zmaj ako mu, pored prirodnih izrastu još i zmajevska krila. Osim toga, ćurana su u izvesnim slučajevima klali na temelju nove građevine (kuće) kao žrtvu. I ćuranovo perje je nekad upotrebljavano u magijske svrhe.“ Trudna žena, opet, verovalo se, nije smela nositi u nedrima ćureća jaja da joj dete ne bude pegavo. Ćurka je, inače, povezana i sa grmljavinom i kišom budući da se uznemiri pred oluju.

Republika, 480-483, 01.07 – 31.08.2010.
 
Rusvaj

U pitanju su dve persijske reči: prideva rosva i imenice rosvaji sa značenjem osramoćen, obeščašćen, odnosno sramota, beščašće, poniženje. Isto značenje zadržaće i turski pridev rüsva/y, uz glagol rüsva/y etmek – osramotiti, poniziti, obrukati.

U Vukovom Rječniku, kao i Rječniku hrvatskoga ili srpskoga jezika (JAZU) rusvaj je čudo, odnosno čudan, nepriličan događaj, i kod Đorđa Popovića Daničara (Turske i druge istočanske reči) čudo, pokor, a reč je sinonimna, dodaje još, sa rečju rezil (još jednim preuzetim turcizmom). U Rečniku Kosovsko-metohiskog dijalekta Gliše Elezovića čitamo: čudo, skandal, gužva („Rusvaj se namesti“), odnosno u Turcizmima Abdulaha Škaljića: lom, pokora, bruka, čudo („Napravio je rusvaj u kafani“), pa dalje „rusvaj se učiniti“ (figurativno) – zaprljati se, opoganiti se u gaće, drukčije, „urusvajiti se“ (ulitati se). U Rečniku Srba u Banatu „rusvaj se obično odnosi na nered u kući“. Najviše značenja beleži najnoviji Rečnik stranih reči i izraza (Ivana Klajna i Milana Šipke): velika gužva, metež, nered, haos, urnebes, a kao da samo Matičin Rečnik srpskog jezika uz metež, nered i lom navodi i prvobitno značenje ove tuđice: ponižen, osramoćen.

Oslanjajući se na, već pomenuti, Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika postoji i izvedenica rusvajdžija, što će reći „čovjek koji čini, pravi rusvaj“ i treba da se „govori u Vinkovcima i okolini“. A Petar Skok navodi i druge denominale ove tuđice: orusmariti (Riječka nahija) – nagrditi, naružiti; i rusvariti (Ljubiša) – uništavati.

Odnedavno postoji i internet radio, Radio Rusvaj („Ono u šta možete biti sigurni je – da ćete na ovom radiju uvek naći mnogo dobre narodne muzike, za vaše još bolje raspoloženje“), kao što je i turcizam košava uzet za naziv jedne televizijske stanice.

Republika, 1-31.12.2010.
 
Duvan

Za razliku od ostalih kulturnih biljaka (kukuruz, paprika, pasulj, krompir, suncokret, paradajz), koje su nam stigle iz Novog sveta, ova jednogodišnja zeljasta biljka (Nicotiana) iz porodice pomoćnica, za nepunih sto godina po otkriću Amerike počela se gajiti i upotrebljavati širom sveta (u balkanskim zemljama, koje zauzimaju posebno mesto u svetskoj proizvodnji duvana, gaje se sorte specifičnih osobina, tzv. orijentalni i poluorijentalni tip). Srbi su ga nazvali duvan (od arap. duhan – dim) i tutun (od turskog tütün – dim), u Bosni je duhan (uz tutun; „kavu piše, tutun zapališe“), kao i kod Albanaca i Mađara (dohany), a pod austrijskim uticajem u severnim krajevima nazvan je tabak (naziv treba da potiče od Indijanaca sa ostrva Haiti). Pod ovim poslednjim imenom prenet je, 1519. godine, u Portugal, zatim u Španiju. U prvo vreme uzgaja se kao retka ukrasna i lekovita biljka. A Evropom je počeo da se širi posle 1560. godine kada je francuski ambasador na lisabonskom dvoru, J. Nicot (kome ova biljka duguje svoje botaničko ime), poslao prašak i semenke duvana Katarini Mediči (koja je patila od migrene). I biljci počinju da se pridaju čudotvorne moći; nazivaju je sveta trava, Nicotiana, Herba panacea, trava koja leči sve bolesti i sl. I kod nas, kaže V. Čajkanović pišući o narodnim verovanjima, „duvan se upotrebljuje kao spoljnje sredstvo (s medom i slačicom) kome je maraz odavno. Lišće od duvana namazano medom, privija se od probadi. Prahom od duvana posipaju se kraste i posekotine. Upotrebljava se i kao dezinfekcija otrovnih rana, i kao lek od svraba. Dimom od duvana kade koga je zmija ujela.“ Štaviše, „Sveti Sava prekrstio je štakom i blagoslovio duvan, i od tada đavo od duvanskog dima beži: kad đavo uhvati čoveka, najpre mu primiriše usta, pa ako smrde na duvan, onda ga pusti.“

U Evropi se upotreba duvana za pušenje i šmrkanje širila sve više uprkos zabranama vlasti. Luj XIII (1610–1643) zabranjuje njegovu upotrebu u Francuskoj, a papa Urban VIII (1623–1644) ekskomunicira pušače. I u Rusiji sveštenstvo vidi u njegovom konzumu smrtni greh, pa se pušači kažnjavaju čak telesnim kaznama. Zabranjuje se i u Kini i Japanu, kao i na drugim prostorima.

Znatno kasnije J. B. Colbert, francuski ministar finansija, koristi strast za duvanom u fiskalne svrhe i 1674. osniva državni monopol za duvan u Francuskoj.

Prve precizne vesti o pojavi duvana u Osmanskom carstvu donosi, četrdesetih godina XVII veka, turski hroničar Ibrahim Alajbegović Pečevi. On tvrdi da su duvan 1600/1601. godine doneli „engleski nevernici“ nudeći ga „kao lek protiv nekih bolesti vlage“. Zasad, prvu belešku o duvanu u našim krajevima dugujemo francuskom putopiscu P. Lefevru. „Prolazeći kroz Prokuplje 1611. godine, zapazio je nekolicinu Turaka kako, sedeći u hladovini ispred dućana, pod strehom nadnesenom nad ulicom, puše duvan uz kafu.“ A evo kako je već pomenuti Pečevi opisao duvan u jednom poglavlju svoje hronike (pod nazivom: Pojava duvana ružnog mirisa i opasnog po zdravlje): „... Kafane su bile pune dima od preteranog pušenja besposličara i danguba, u toj meri da se ljudi u njima nisu mogli razaznati. U čaršiji i na bazarima nisu ispuštali lule iz ruku, duvajući dim jedan drugome u lice. Zaudarala je čaršija i mahale. O duvanu su potom napisani toliki besmisleni stihovi i hvalospevi, da su ih čitali i upućeni i neupućeni (...) Ružan miris duvana uvlačio se u bradu, kapu, odeću, a posebno, ako se puši unutra, u kuću. Prostirke, nameštaj i postelje progorene su na pojedinim mestima, a svaki kutak u kući uprljan je pepelom. Posle sna, pod uticajem neugodnog zadaha (...) čovek dolazi u stanje da ne može raditi.“

I u mnogim muslimanskim intelektualnim krugovima uživanje duvana je neuporedivo češće osporavano nego uživanje kafe, kako to saznajemo iz pesme Hasana Kaimije, jednog od najpoznatijih sarajevskih pesnika svoga vremena: „Zločesta je rabota,/ Pušit ga je sramota,/ Jer je vrlo grehota,/ Usten’te se tutuna.“

Izgleda da je prva zabrana uživanja duvana, njegovo gajenje, kao i mesta gde se pušio vezana za doba sultana Ahmeda I (1604–1617), a za Murata IV (1623–1640) vezuje se najdoslednija primena najstrožih kazni, vešanje na licu mesta. „Naredio je da se svuda u provincijama postave ljudi koji će tajno i javno kontrolisati sprovođenje naredbe, ulaziti u kuće i bez milosti hvatati svakoga ko imalo smrdi na duvan, kom god staležu da je pripadao. Uživanje duvana je zabranjeno uporedo sa zatvaranjem kafana, mehana i opštom zabranom točenja vina.“

Tek je 1688. godine, usled političke i vojne krize prouzrokovane porazima u tzv. Bečkom (ili Morejskom) ratu (1683–1699) konačno ukinuta svaka zabrana kafana i uživanja duvana.

Nakon prvobitnih zabrana, vojnicima je u Evropi, u prvoj polovini XVIII veka, počela da se odobrava prodaja duvana u kantinama da bi se, potom, izdavao, naročito u ratu, kao redovno sledovanje. S početkom Drugog svetskog rata dolazi do njegove racionalizacije, pa će se dobijati (poput životnih namirnica) na karte. A prvi će, iz zdravstvenih razloga, nemački nacionalsocijalisti pokrenuti veliku kampanju protiv pušenja (u javnim zgradama, na radnom mestu, u saobraćaju). Za Hitlera je duvan bio „osveta crvenog čoveka (Indijanca) nad belom rasom – zbog alkohola“. Prvi put se u vozovima uvode kupei za nepušače. Tokom rata dolazi, ipak, iz fiskalnih razloga, do popuštanja.

Danas smo opet svedoci progona pušača iz javnih prostorija svake vrste, uz ne male novčane kazne za prekršitelje.

Prvi glagoli vezani za potrošnju duvana bili su „piti duvan“ (što se kod Turaka zadržalo do danas), zatim pušiti ili dimiti, pa i duvanisati, tutuniti, čuriti, začiljbušiti, žmariti... Tu su, zatim, i nove tuđice koje prate duvan (lule, čibuci, nargile, uz tabakeru, kao i muštiklu, koje će nam, kasnije, stići sa zapada).Cigareta je u Evropi prihvaćena tek posle 1880. godine, a kod Osmanlija početkom minulog stoleća. Popularisanju pušenja cigarete doprinele su (uz neke njene prednosti) i emancipovane žene. U njoj je, takođe, i poletno građanstvo našlo alternativu aristokratskoj kulturi šmrkanja duvana. A u posleratnoj Nemačkoj pušiti je bilo čak sexy.

Naš turkolog, Aleksandar Fotić, pišući o prodoru kafe i duvana (Privatni život u srpskim zemljama u osvit modernog doba, poglavlje „Ugađanje duši“, a čijim se radom i ovaj autor koristi) ističe: „Ne možemo da ne budemo zadivljeni pred krupnim promenama koje su kafa i duvan izazvali u društvenoj, ekonomskoj i političkoj istoriji. Neke od njih su i danas očigledne, katkad i na svakom koraku, uprkos raznim kulturnim nanosima stolećima taloženim na raznim meridijanima.“

Republika, 1-28.02.2011.
 
Neimar


Rade Neimar
Olga Zirojević
12.04.2010.

Uz pitanje ko je bio Rade Neimar upravo imamo još jednu aktuelnu nepoznanicu: čija je firma Rade neimar d.o.o? Ili možda to i nije baš nepoznanica, jer kako saznaje Kurir – građevinska kompanija Rade neimar d.o.o, iza koje stoji Srpska pravoslavna crkva, odnosno Eparhija raško-prizrenska i episkop Artemije, osnovana je bez znanja crkve i, kako je utvrđeno, u obnovi svetinja na Kosovu poslovala je nezakonito (26.08.2008). U svakom slučaju ova misterija će se uskoro, verujemo, svakako razrešiti.

Pa da se vratimo lepšoj prošlosti. Dakle, ko to beše neimaru Rade? Najkraće, u pitanju je, kako čitamo u rečniku Narodne književnosti (R. Pešić i N. Milošević-Đorđević), “stajaće ime u epskim pesmama za vešta graditelja kakvog manastira ili grada (Ravanice, Skadra)”. Tu se još dopušta i mogućnost da bi to moglo biti i istorijsko sećanje, zapamćeno u narodnoj pesmi, na graditelja Ljubostinje. A crkvu ovog manastira – zadužbinu kneginje Milice – gradio je, kako to svedoči na pragu unutrašnjeg portala crkve uklesano ime, protomaistor Borovik Rade (natpis je nešto istrven). Ne zna se da li je bio samo graditelj crkve ili je njegovo delo takođe plitko reljefna dekoracija sastavljena od prepleta i biljnih ornamenata. Ljubostinjska crkva verovatno nije jedina koju je Borović sagradio. Ona pripada velikoj grupi stilski jasno određenih arhitektonskih spomenika u moravskoj Srbiji iz poslednje četvrtine XIV i prve polovine XV veka (poznatoj Moravskoj školi). Za narodnog pevača Rade neimar je graditelj i manastira Ravanice (a zna se da nije bio); otuda, valjda, što je kao grobnica kneza Lazara i matica njegovog kulta Ravanica ostavila daleko snažniji trag u narodu od Miličine Ljubostinje.

Ravanica%20Jefimija%20Pohvala%20knezu%20Lazaru.jpg

Ravanica, Jefimija, Pohvala knezu Lazaru

Poreklo Rada Borovića nije poznato; po imenu i prezimenu zaključuje se da je iz Zahumlja (Humske zemlje, u srednjem veku naziv oblasti između Neretve i dubrovačke međe) ili Zete, odakle su u Srbiju pristizali vrsni zidari i kamenoresci. Dovodi se u vezu sa porodicom Boroja Radojevića iz Dubrovnika, poreklom iz Bara.

Iako reči protomajstor i majstor (od srednjelatinskog magister, pa moistor, majstor) i danas žive u našem savremenom jeziku, uz ime slavnog graditelja veoma rano probio se turcizam neimar. Tačnije, u pitanju je balkanski turcizam arapskog porekla (mimar); arapsku reč (mi'mar)preuzeli su Turci, a potom je prihvaćena u srpskom, zabeležena kao »majmar,majmor,meimar,naimar,neimaru značenju graditelj, arhitekta.”

A put u epiku svih balkanskih naroda trebalo bi da je vodio, pretpostavlja S. Gacović, preko makedo-rumunskog izraza majmare. Pa se tako u lirskim narodnim pesmama (manje u narodnim pripovetkama i zagonetkama) “kod Grka, Makedorumuna, Srba, Muslimana, Hrvata, Bugara i Albanaca, pored ostalog pominju lična imena graditelja i njihove titule, kao npr. Manojlo majmare, Giani maimarlu, Rajko majmarin, naimar Davor, neimar Rade, neimar Marko, neimar Đura, neimar Mitra”.

U današnjem jeziku reč neimar,uzgraditelj,arhitekta, građevinski inženjer,znači i glavni majstor, starešina majstora koji rukovodi gradnjom, zidanjem, zidar, građevinar,patvorac, stvaralac (“umetnici moraju biti neimari duše”).

I ova tuđica ima, kao i obično, svoje izvedenice: neimarka(žena neimar, kao i vrsta ptice koja se ističe umešnošću građenja svojih kućica od šiblja),neimarstvo(“prava strast bili su mu matematika i neimarstvo”), neimarski,neimariti(“Gospodin Dorit... je imao čime da zaposli duh neimareći svoj zamak”). Zabeležena su i prezimena Neimarević,odnosnoNeimarović.

I jedan masonski časopis (pokrenut u Beogradu 1914. godine) “namenjen obaveštavanju šire javnosti o ciljevima i organizaciji slobodnog zidarstva” nosi naziv Neimar.Tako se naziva i jedan lep kraj Beograda, a imamo i Ulicu Rada Neimara.

Republika, 474-475, 1-30.04.2010.
 
Poslednja izmena:
Ćeno je "šteno"

Štenac, štene imalo je staroslovensko št koje se u srpskom moglo dvojako reflektovati - kao št (opština, sveštenik) i kao ć (općina, svećenik) (prasl. *ščenę (rus. ščenók, češ. štene). Plural ovog lokalizma glasi ćenovi.
 
Poslednja izmena:
Orjen i Tjentište

Orjen -> u osnovi vjerojatno *or-, poveziv s glagolima orati i oriti. A mozhe biti i poveziv s madh. orijashem (divom). Ne vjerujem da je u svezi s heb. oren (borova shuma).

Tje(n)t + ishte je najvjerojatnije u svezi s glagolom *tnêti (koji daje tinja), ili u korienu slicsan *têsn' (têsto).

Durmitor, Visitor, Pirlitor

Jedna mogućnost bila bi da označimo sastavnicu lithor (grč. lithos - kamen) i početi odavde:

Durlitor
Vislitor
Pirlitor
 
Poslednja izmena:
Trivijalan kao reč koja podrazumeva nešto jednostavno, potpuno jasno i očigledno, ima svoj koren u latinskom jeziku i reči trivium. Ta reč je u srednjem veku u zapadnjačkim školama označavala prvi stepen obuke. Sama reč trivium znači tri puta (tropuće, tri- trostruko, via-put), a u smislu svog obrazovnog značenja upotrebljavala se za sledeću trojku predmeta: logiku, retoriku i gramatiku. Jezički orijentisana, nastavljala se stepenom quadrivium u kojem su bile sadržana preostale četiti od sedam slobodnih veština - muzika, geometrija, aritmetika , astronomija. Podela ovih sedam slobodnih veština na dve grupe trivium i quadrivium potiče od filozofa i teologa Boecija. Danas se reč trivijalan koristi za označavanje nečeg jednostavnog i prostog, i postala je uobičajan termin u matematičkoj terminologiji, pa tako imamo "tvrđenja koja se trivijalno dokazuju" i sl.
 
Poslednja izmena:
MathPhysics:
Trivijalan kao reč koja podrazumeva nešto jednostavno, potpuno jasno i očigledno, ima svoj koren u latinskom jeziku i reči trivium. Ta reč je u srednjem veku u zapadnjačkim školama označavala prvi stepen obuke. Sama reč trivium znači tri puta (tropuće, tri- trostruko, via-put), a u smislu svog obrazovnog značenja upotrebljavala se za sledeću trojku predmeta: logiku, retoriku i gramatiku. Jezički orijentisana, nastavljala se stepenom quadrivium u kojem su bile sadržana preostale četiti od sedam slobodnih veština - muzika, geometrija, aritmetika , astronomija. Podela ovih sedam slobodnih veština na dve grupe trivium i quadrivium potiče od filozofa i teologa Boecija. Danas se reč trivijalan koristi za označavanje nečeg jednostavnog i prostog, i postala je uobičajan termin u matematičkoj terminologiji, pa tako imamo "tvrđenja koja se trivijalno dokazuju" i sl.
Kliknite za proširenje...

И мени се наведена рѣч из књига и са прѣдавањ добро уреза у сѣћање! Учасмо исто! :-)
 
Evo, da malo pomognemo Enciklopedijskom rječniku, u kojem, istini za volju, odista možemo pronaći gluposti svake vrste:

ropotárnica

ropotárnica ž

prostorija u kojoj se ostavljaju manje potrebne ili nepotrebne stvari

⃟ povijesna ropotarnica, otići u ropotarnicu povijesti (historije) pol. publ. izgubiti smisao, kao mrtva činjenica prijeći u prošlost (o idejama, pokretima itd.)

✧ prasl. *ropotъ: brbljanje (rus. rópot, slov. ropot), ekspr.
Kliknite za proširenje...

hròpac

hròpac m 〈G -pca, N mn -pci, G hrȍpācā〉

teškoća u disanju, gušenje [samrtni hropac]
✧ vidi hrȍptati
Kliknite za proširenje...
hrȍptati

hrȍptati () nesvrš. 〈prez. hrȍpćēm, pril. sad. hrȍpćūći, gl. im. -ānje〉

puštati glasove koji nastaju od teškoća u disanju iz zdravstvenih razloga ili od fizičkog napora

✧ ekspr. ? ≃ rus. xrópat̕: jako udarati
Kliknite za proširenje...

Ropot, ropac, roptanje pojmovi su istog korena i označavali su teškoće u disanju, najčešće u teškoj sušici kojom je pre ere antibiotika život često okončavao; up. krkljanje.
 
Poslednja izmena:
Mrkalj:
Orjen i Tjentište

Orjen -> u osnovi vjerojatno *or-, poveziv s glagolima orati i oriti. A mozhe biti i poveziv s madh. orijashem (divom). Ne vjerujem da je u svezi s heb. oren (borova shuma).

Tje(n)t + ishte je najvjerojatnije u svezi s glagolom *tnêti (koji daje tinja), ili u korienu slicsan *têsn' (têsto).

Durmitor, Visitor, Pirlitor

Jedna mogućnost bila bi da označimo sastavnicu lithor (grč. lithos - kamen) i početi odavde:

Durlitor
Vislitor
Pirlitor
Kliknite za proširenje...

Pornind de la premizele de mai sus, propun următoarele etimologii pentru toponimele discutate:

Durmitor (masiv de 2522m în V Muntenegrului): rom. ’dărâmătură’ cu semantismul ’munte cu grohotişuri, cu stânci prăbuşite’ ceea ce corespunde din punct de vedere topografic. Fonetic o formă ’dărmătură’ cu ’â’ sincopat este şi mai adecvată şi este foarte posibilă. În ceea ce priveşte celelalte transformări fonetice: ’ă’→’u’ respectiv ’ă’ →’i’ mi-se par mai dificil de explicat, dar am să las lingviştii să se pronunţe. Alternativ, dar cu o probabilitate mai mică, toponimul ar putea deriva totuşi din familia semantică a lui ’a adormi’ dar cu un sens mai special: este vorba de entopicul rom. vechi şi puţin atestat ’adurmiş’ cu sensul ’pădure mare’. Deşi forma actuală ’Durmitor’ nu poate deriva direct de la ’adurmiş’ nu se poate exclude existenţa istorică a unor apelative neatestate, de exemplu *’adurmitură’, care să permită stabilirea unei legături etimologice între aceste două elemente lexicale.


Visitor, Vizitor (masiv de 2211m în NE Muntenegrului): rădăcina slav. ’vis’ cu sensul ’înalt’ care stă la baza entopicului actual slav ’visok, visoki’,’înalt’. În Balcani sunt atestate numeroase oronime cu forma ’Vis’ sau ’Viš’ ceea ce înseamnă că entopicul presupus *’vis’ trebuie să fi fost activ cândva în această zonă. E de presupus că vorbitorii de limbă romanică, absorbiţi ulterior în masa slavică, au cunoscut acest entopic de la care ar fi derivat toponimul ’Visătură’ prin derivare cu sufixele ’-at’ şi ’-ură’, toponim care apoi prin mijlocire slavică a devenit ’Visitor’.


Cipitor (toponim nelocalizat, dar citat de numeroşi autori): este cel mai clar ca mecanism de formare. În dialectul aromân este cunoscut entopicul ’cipită, chipită’ cu sensul de ’culme, vârf’. De la acest entopic este naturală derivarea prin cel de-al doilea mecanism propus a unui toponim ’Cipit-ura’ cu sensul de ’munte, vârf ascuţit’. Această etimologie prezintă avantajul că nu necesită eliziunea unui ’a’ iniţial precum în etimologia curent aceptată ’aţipitor’→’Cipitor’, fiind astfel mai simplă şi având o probabilitate mai mare să fie corectă. E de remarcat că etimologia propusă este un contra-argument la afirmaţia autorilor care au pretins că toponimele balcanice cu sufix ’-tor’ prezintă caracteristici pregnant dacoromâne, cel puţin în cazul lui ’Cipitor’ originea dacoromână este practic exclusă, toponimul derivând în mod clar în cadrul dialectului aromân.



În continuare prezint şi celelalte toponime balcanice cu sufix ’-tor’ cu menţiunea că foarte probabil această familie nu este omogenă (conţine toponime de origini diferite – slavică, romanică sau nedeterminată – unite doar prin coincidenţa sufixului sau pseudo-sufixului ’-tor’):


Dimitor (vârf de 1483m în apropiere de Travnik în Bosnia): foarte probabil o deformare de la antroponimul ’Dimităr’ formă caracteristică limbii bulgare.


Krisitor (vârf de 2024m în Kucka Krajna Muntenegru): pare să derive din entopicul sud-slavic ’krš’,’culme stâncoasă’ care este cunoscut în forma ’cârşă’ şi în teritoriile din SE României care au suferit o influenţă sârbească mai pronunţată (Banat şi Oltenia). Conform mecanismelor prezentat de mai sus forma originală a toponimului trebuie să fi fost ’Cârşitură’ deşi nu se poate exlude şi un intermediar albanez pentru a explica prezenţa infixului ’-t’ care poate reprezenta articolul hotărât neutru în limba respectivă (a se vedea toponimul albanez Maja i Krsit, în traducere ’Muntele Cârşei’). Vezi similar toponimul Cârjiţi (sat în Hunedoara, atestat 1453 Kersecz, 1808 Karseczu) care ar putea deriva însă şi direct dintr-o formă slavică cu sufix ’-eţ/-ec’ şi anume ’Krsec’.


Palator (toponim nelocalizat precis în defileul Tarei): varianta general acceptată derivă acest toponim de la rom. ’spălător’ cu semnificaţia ipotetică de ’loc de spălat cânepa’. După cunoştinţele mele rom. ’spălător’ nu are o circulaţie populară autentică, fiind mai curând un neologism târziu, calchiat după latinul ’lavatorium’, şi prin urmare nu poate sta la baza acestui toponim. Mai curând ar fi vorba de un derivat al rom. ’spălătură’,’loc spălat de ape, stânci dezvelite de eroziunea apei’. Vezi toponimele Spălătura Păpuşii în Retezat şi Spaltura, vârf în masivul Peristeri din Grecia, denumire probabil de origine aromână.


Toplitor (toponim pe Bregava lângă Stolac în Bosnia): posibilă legătură cu apelativul ’topliţă’ cu multiple sensuri sau un derivat substantival ’topitor’ de la verbul ’a topi’ probabil cu referire la activitatea de topire a cânepei în vederea recuperării fibrelor pentru tors. În general varianta generală rom. a entopicului cu sensul ’loc de topit cânepa’ este ’topilă’, deşi în Moldova se folseşte cu acest sens şi apelativul ’topliţă’. Originea toponimului poate fi slavică sau română.


Lagator (sat Lagatori aparţinător la Berane în N Muntenegrului pe Lim, sat Lagatora la V de Araxos în Epir): poate fi derivat din rom. ’legătura’ sau ’legătoare’ deşi semantismul nu e clar.


Vergetor sau Vresturci (sat la E de Vardar în Grecia de astăzi, în apropiere de Meglen): având în vedere concordanţa semantică parţială dintre rom. ’vergea’ şi slav. ’vrusta’,’dungă’ se poate imagina o derivare a toponimului pe această filieră. Legătură cu rom. ’vergelator’,’persoana care ghiceşte viitorul prin ritualul vergelatului’ improbabilă.


Pirlitor (vârf de 1450m în masivul Durmitor în Muntenegru, cu ruine de fortificaţie medievală): foarte probabil un derivat din rom. ’pârlitură’,’loc ars’.


Demenitor (pârâu la S de Nesebăr Bulgaria): semnificaţie şi origine neclară. Puţin probabil să fie o derivare din rom. ’domnitor’ care nu prea a generat toponime nici pe teritoriul României.


Zelentor sau Zenlentor (deal în Bosnia de SE lângă Slivje): semnificaţie neclară, pare să conţină rădăcina slavică ’zelen’,’verde’.


Pribištor (deal 840m în Muntenegru): semnificaţie neclară, poate să conţină rădăcina slav. ’pribež’ din care derivă inclusiv rom. ’pribeag’ sau slav. ’pribiti’,’a bate în cuie’, eventual în legătură cu antroponime precum ’Pribislav’ sau ’Pribina’.


În concluzie, fără pretenţia de a fi epuizat subiectul, cred că am demonstrat că etimologiile clasice propuse pentru toponimele balcanice cu sufix ’-tor’ sunt foarte probabil greşite iar tema comună a ’somnului’ doar o coincidenţă, forţată într-o oarecare măsură de autorii care s-au ocupat de subiect. Familia toponimelor cu sufix ’-tor’ este foarte probabil neomogenă, iar unele dintre aceste toponime se pot explica cel mai natural de la teme româneşti cu sufixe ’-ătură’ sau ’-ură’.



http://toponime.wordpress.com/2011/...-despre-toponimele-balcanice-cu-sufix-’-tor’/
 
Srbija i Crna Gora
Naselja:

Kotor
Lagatori
Nestorovići
Paestorci
Pestorići


Planine:
Sutorina
Sutorman
Torda
Torđevo
Torina
Tornik
Tornik
Tornjoš
Vitorovići
Bajram Barahtori
Bratorovića Glavica
Durmitor
Durmitor
Krisitor
Mali Pastorak
Mator
Nestorovo Brdo
Pirlitor
Rastornica
Samotorit
Šator
Šatorača
Šatorica
Šatorička Glavica
(( Sutorina ))
Sutorman
Guri i Torištes
Tor
Tor
Torač
Torac
Torce
Toreški Kamen
Torina
Torina
Torište
Torlak
Torma
Tornička Bobija
Tornik
Tornik
Torovi
Torovi
Trnovački Durmitor
Veliki Pastorak
Visitor
Vitorova Greda
Vitorško Brdo

Vode:
Kotoršnica
Matorčina
Sutorina
Sutorman
Sutorman
Visitorsko Jezero



Bosna

Planine
Butorovica
Dimitor
Mala Vitorožica
Mali Dimitor
Mali Šator
Zelentor

Vode:
Bitor
Bitorajski Potok
Dimitorska Rijeka
Kotornica
Sutorina
Torina
Torine
 
Bastiani:
Био би разапет због тога што ту реч сви доживљавају као кроатизам. Ено горе примера: катерпилар прозива Мркаља због "кроатизама".

А не знају да су "кроатизми" услован назив и то што се смтара кроатизмима су углавном бохемизми, а има и русизама, као што је вртолет. или како Руси кажу, вертољот. Ту реч нико није посрбио и није посрбљеница.

Што се мене тиче, разапећу те само зато што не знаш да није "хелихоптер" него хелиКоптер, што би морао да знаш када већ о томе мудрујеш.
Kliknite za proširenje...

Kako je blesavo da ljude prozivamo zbog tih kroatizama!!!
Uzivamo u germanizmima ( turcizme ja vec licno i ne registrjem, secam ih i prihvatam kao da su mi iz ochiju ispali;), a i volim ih),
a smejemo se Hrvatima jer su zeleli da imaju reci sa slovenskim korenima. Tako smo ponosni na aerodrom, a umiremo od smeha
kada cujemo zracna luka. ( ili je vazdusna?;)) Hrvatski je mnogo slovenskiji od srpskog, Hrvati su vodili racuna o svom jeziku, mi nismo.
Pozajmljivali su reci iz slovenskh jezika, ne iz nemackog ili madjarskog, turskog.

Nisu zeleli kengura:D, pozajmili su klokana iz Ceshke.

Rusi jezik ima mnogo, mnogo pozajmljenih reci, ja nekada umirem od smeha kada ih vidim jer se tako ne zovu ni u jezicima iz kojih su pozajmljeni.
Recimo frizer je na ruskom:парикмахер

Ima sigurno stotinak reci preuzetih iz nemackog , a posto su nekako bas kao sto su nekada bile u nemackom, usle u ruski jezik, zvuce
isto,isto se izgovaraju, ista slova, samo cirilica.
 
Не знам за парикмахера али главна руска реч за хладњак јесте холодильник.
Најучесталија туђица им је глаз,глаза (око,очи).

Зна ли неко одакле Чесима клокан уопће ?
Они исто имају своју реч за музику -худба, изведена је ваљда од гудати .
 
Prijavite se ili registrujte da biste poslali poruku.

Back
Top