Krstjani i jeretička Crkva bosanska
Dragoljub Dragojlović
Srpska akademija nauka i umetnosti / Balkanološki institut, Beograd 1987
"Svi pokušaji da se jeretički karakter crkve bosanske, takvom su je uostalom smatrale obe pravoverne crkve, razreši u okviru koncepcije F. Račkog ili njegovih oponenata, nisu dali željene rezultate. Organizacija, učenje i obredi crkve bosanske pre govore da je ona u svim svojim pojavnim oblicima neposredni izdanak starijeg, nereformisanog anahoretskog monaštva raširenog i izvan vizantijske sfere uticaja, koje se u Bosni sticajem istorijskih okolnosti početkom XIII veka našlo na udaru zapadne crkve, nego rezultanta shematski shvaćene pravolinijske filijacije istočnog bogomilstva ili zapadnog katarstva, koji su u prvoj polovini XIII veka, ili nešto ranije, bosanskom monaštvu odvojenom od svoje matice dali jeretičko ustrojstvo i dualističku doktrinu.
Neposrednu vezu crkve bosanske sa starijim anahoretskim monaštvom, koje je u ostalim južnoslovenskim zemljama tek krajem XII i početkom XIII veka stavljeno pod čvršću kontrolu crkve, a podizanjem bogomolja i uvođenjem monaških pravila u celini prilagođeno organizaciji vizantijskog kinovitskog monaštva, potvrđuje hijerarhijsko ustrojstvo, unutrašnja organizacija i učenje crkve bosanske, kako je poznajemo delom iz latinske i dubrovačke, a delom iz domaće izvorne građe nastale u krilu crkve bosanske. Zajedničko je za ove obe vrste izvora da su dominantnu snagu u crkvi bosanskoj predstavljali za jeres osumnjičeni krstjani koje, ne slučajno, zapadni i dubrovački izvori nazivaju redovnicima (regulantes) ili monasima (monachos), a domaći, „redovima", „redovnicima", „svetim" ili „božijim ljudima", terminima koji su u istočnoj crkvi bili rezervisani samo za monahe pustinjake.
Umesto podele na savršene (perfectos), vernike (credentes) i slušaoce (audientes), koji su i kod istočnih bogomila i kod zapadnih katara predstavljali različite kategorije jedinstvene crkvene organizacije povezane zajedničkim obredima, u crkvi bosanskoj postojala je samo podela na krstjane-monahe, koji su predstavljali „crkvu božiju" ili "crkvu Hristovu", i na „laike", „mirske ljude" ili „ljude ovog vjeka", koji su bili izvan crkve i njene organizacije.
Ovu suštinsku razliku u shvatanju „crkve božije" izmeću bosanskih krstjana i srednjovekovnih dualista još više naglašava, s jedne strane, ustrojstvo crkve bosanske, čija se hijerarhijska zvanja „starac" i „gost", preuzeta sa Istoka iz organizacije istočnog monaštva, ne podudaraju sa hijerarhijskom organizacijom katarskih crkava koje su pored biskupa imale „starijeg sina", „mlađeg sina" i „đakone", a sa druge, unutrašnja organizacija krstjana, čija su bratstva okupljena pod zajedničkim krovom živela u kućama koje domaći izvori nazivaju hižama, dubrovački, kućama krstjana ili patarena, a zapadni, manastirima ili samostanima. Iluzorno je zato kuće bosanskih krstjana, koje su kao manastiri u istočnoj ili samostani u zapadnoj crkvi uživale pravo azila i važile kako kuće poverenja, upoređivati sa „kućama jeretika", koje su na Zapadu, prema podacima inkvizicionih zapisnika, predstavljale privremena skloništa članova jeretičke hijerarhije, koji su u njima u noćnim časovima potajno okupljali svoje vernike na zajedničke molitvene skupove.
Bosanski su se krstjani razlikovali od zapadnih katara i istočnih bogomila ne samo shvatanjem crkve, njenim ustrojstvom i hijerarhijskom organizacijom, već i svojim teološkim učenjima i verskim obredima. Oni su, primera radi, starozavetnim patrijarsima i prorocima, koje su srednjovekovni dualisti prezirali i u sluge Sotone ubrajali, posebno poštovanje ukazivali i u „božije ljude" ubrajali. Avram je za njih, kao i za mističare istočne crkve, bio simbol nebeskog gostoljublja, a Mojsije i Ilija predstavnici Starog Zaveta koji su se kao „božiji ljudi" jedini udostojili da vide slavu nebeskog oca. Mojsijev zakon, koji su zapadni katari odbacivali i za izum Sotone smatrali, bosanski su krstjani u svojim biblijskim knjigama prepisivali i važnost mu, suprotstavljajući ga „zakonu Hristovom" zapadnih katara, do „skončanija sveta" pripisivali. Umesto evanđelista Jovana, koga su srednjovekovni dualisti posebno poštovali i sa Isusom i Devom Marijom za anđela božijeg smatrali bosanski su krstjani poštovanje ukazivali, s jedne strane, „vrhovnom apostolu Petru" kao „gostiniku" crkve božije, a sa druge, „vaseljenskom učitelju Pavlu", čije su žitije iz čtimineja istočne crkve prepisivali i njegovim likovima svoje biblijske knjige ilustrovali.
Za razliku od srednjovekovnih dualista koji su hramove božije odbacivali, ikone ismejavali, umrla ljudska tela sa leševima uginulih životinja izjednačavali, groblja prezirali i molitve za umrle ignorisali, bosanski su krstjani nadgrobne crkve podizali, ali su se poput monaha pustinjaka nebeskom ocu pod otvorenim nebom molili, znak krsta su u svoje biblijske knjige ucrtavali, likovima Isusa Hrista, Deve Marije, starozavetnih proroka, apostola i hrišćanskih svetitelja, čije su praznike slavili, biblijske knjige ilustrovali, svoje su mrtve sahranjivali i nadgrobne im spomenike podizali, za svoje su umrle molili i svojim se umrlim kao zastupnicima pred bogom obraćali, jer su analogno učenju nekih monaha mističara verovali da krstjani kao „sveti" i „božiji ljudi" na „veliko sudište" ne dolaze, već da posle smrti u večni život prelaze, naseljavajući se posredstvom „Avramovog gostoljublja" u „nebeski Jerusalem".
Bosanski su krstjani sakramentima pravovernih crkava suprostavljali svoje „rukopoloženje" koje su, kao i monasi istočne crkve, zvali „pravim" ili „Hristovim krštenjem", smatrajući ga jedinim obredom „koje spasenje donosi". Negativan stav prema sakramentalnom nasleđu pravovernih crkava bosanski su krstjani temeljili na delimično redigovanom verovanju preuzetom iz prakse istočnog monaštva da svaki čovek monaškim zavetom, odnosno „rukopoloženjem" može da postigne, primajući u dušu „Duh sveti" ili „duh oca nebeskog", „oboženje" i „svetost apostola" „prosvetljenjem slave velikog boga", koja je čoveku još za života u materijalnom telu otvarala put ka nebeskom Jerusalimu. Uprošćavajući ovo fundamentalno učenje monaške mistike koja je mogućnost „oboženja" povezivala sa posebnom asketskom praksom, bosanski su se krstjani udaljili, s jedne strane, od oficijelnog učenja obeju pravovernih crkava, koje su ih, ne bez razloga, kao jeretike osuđivale, a sa druge, i od prakse srednjovekovnih dualista koji su, izgrađujući vlastitu anticrkvu, sakramentalnom nasleđu pravovernih crkava suprotstavljali svoje vlastite sakramente iste funkcionalne namene, kojima su u duhu dualističkog učenja davali drugi obredni sadržaj i drugu teološku pozadinu. A to je upravo ona granična linija koja bosanske krstjane, bez obzira na neke prividne sličnosti, odvaja od teorije i prakse srednjovekovnih dualista.
Bosanski su krstjani, sudeći po malobrojnim zapisima i natpisima, verovali samo u „jednog svemogućeg boga", shvaćenog u trojstvu Oca, Sina i Sv. Duha, u „jednog gospoda Isusa Hrista", sina „svete Bogorodice", tvorca „svega što je postalo" i „bez koga ništa nije postalo što je postalo", i u „jednu svetu i nerazdeljivu Trojicu", što je u potpunoj suprotnosti sa učenjem srednjovekovnih dualista koji su osporavali i „svemogućnost" Bogu Ocu i „božanstvo" Isusu Hristu, smatrajući ga anđelom božijim i manjim od Boga, i „nerazdeljivost" sv. Trojici.
Prihvatajući mistički dualizam istočne crkve, bosanski su krstjani u jednoj dosledno sprovedenoj simetriji „nebeskom ocu" suprotstavljali đavola koji nije ni otpali Sotona, kao stariji božiji sin umerenih dualista, ni „bezpočetni Sotona", kao zli bog ekstremnih dualista, već samo „knez" i „gospodin vjeka", „đavo navadnik" ljudskih duša na zlo i greh, „božiji neposlušnik" i „suparnik" u borbi za ljudske duše; nebeskom svetu, gde je višnji Jerusalim i „žilište" „božijih ljudi" – „ovaj svet" gde „krivnja caruje"; „anđelima koji verno služe oca nebeskog" – „anđele koje je skinuo Sotona", „božijim ljudima" koji su se udostojili „božije milosti" da „rukopoloženjem" prime u dušu „duh oca nebesnog" – „sinove vjeka" ili „odstupnike koje Sotona uvodi u skrovišta skudilna"; „božijoj crkvi" na ovom svetu, čiji je „gostinik" „vrhovni apostol Petar" – „idolsku crkvu" „kneza vjeka" sa „ikonobom", starešinom crkve njegove i „zakonicima", katoličkim sveštenicima, koji „sve dane ljudima opraštaju grehe i tako gube ljudske duše".
Odbacujući kosmički dualizam dva bezpočetna boga, boga dobra i boga zla, odnosno boga svetlosti i boga tmine, bosanski su krstjani odbacivali i antropološki dualizam duše i tela. Za njih ljudske duše nisu ni „demoni otpali sa neba", ni „božiji anđeli" koje je Lucifer na nebu zaveo i u materijalna tela zatočio, već „plenici" tela u kojem se kao u blatu prljaju, ali u stanju da „milošću božijom" očišćenje od greha „prime" u sebe „duh oca nebeskog" i da se oslobođene vlasti „kneza vjeka" uvrste u „božije ljude", čije je „žilište" na nebu, u nebeskom Jerusalimu.
To sve govori da se organizacija, obredi i učenje bosanskih krstjana može razumeti jedino u okviru teološke mistike istočne crkve, koju su prihvatili posredstvom domaćeg monaštva, čiji su izdanak bili, a ne u okviru srednjovekovnih dualističkih jeresi, čije učenje, organizaciju i verske obrede, sudeći po sačuvanoj izvornoj građi nastaloj u krilu crkve bosanske, nisu ni poznavali."
Mozda ce gore navedeni tekst objasniti Hrastovniku njegove nedoumice oko bogumila i bosanskih kristjana.
