Kosovska bitka u istoriji i svesti Srpskog naroda
Gubitak državne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je uslove života srpskog naroda na širem području Kosova, kao i u drugim srpskim zemljama. Na razmeđi epoha, između srpske slobode i turskog ropstva, stoji događaj koji će postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389].
Za srpsku kritičku istoriografiju pet vekova kasnije, "kosovska bitka je pokrivena gustom tamom neizvesnosti" [Lj. Kovačević]. Svedočanstva istorijskih izvora su protivrečna ili nejasna, od prvih dalekih vesti o turskom porazu pa do tačnijih verzija o "nerešenom" ishodu boja, u kome ginu oba vladara i komandanta - turski sultan Murat I i srpski knez Lazar. Čitava jedna biblioteka studija, knjiga i naučnih priloga posvećena je razjašnjavanju ovog događaja, koji je postao centralno mesto svekolikog srpskog narodnog predanja. Ipak ce kao rezultat ovih istraživanja mogu utvrditi neke osnovne činjenice. Do kosovske bitke dolazi osamnaest godina posle maričke bitke [1371]; to vreme je ispunjeno naglim turskim širenjem po celom prostoru južno od Šare, u Trakiji i Makedoniji. Prvi pokušaji da ce skrši otpor Lazareve Srbije nisu uspeli [kod Paraćina 1381. i Pločnika 1386], pa je pohod 1389. godine organizovan sa ciljem da ce Srbiji nanese odlučujući udar. Legendarna su preuveličavanja kada je reč o broju trupa s jedne i druge strane - pominju ce stotine hiljada; sigurno je, međutim, da ce na obe strane u sudar išlo s krajnjom ozbiljnošću, te da je bitka planirana, ali i prihvaćena kao odsudna. Izbor bojišta nije slučajan: prostor oko sastava Laba i Sitnice na brežuljcima ispod Prištine ne samo što je u taktičkom pogledu pogodan za sudar većih oružanih masa nego je i u strategijskom pogledu ključ svih komunikacija koje iz Pomoravlja vode ka Jadranu odnosno iz Povardarja na sever i severozapad - ka Ibru i ka Bosni preko Starog Rasa i Lima. Kako je to formulisao Jovan Cvijić, ko drži Kosovo, taj vlada ne samo Srbijom nego i centralnom balkanskom oblašću oko Skoplja. To je, dakle, jedna od najvažnijih strategijskih tačaka i pozicija na Balkanskom poluostrvu.
Posle početnih uspeha srpske vojske, verovatno u vezi sa pogibijom Muratovom [kojeg ubija, žrtvujući ce, Miloš Obilić], u bici dolazi do preokreta: pod komandom Bajazita, Muratovog sina, Turci potuku Srbe, uhvate i pogube kneza Lazara i veliki broj srpske vlastele. Zbog teških obostranih gubitaka i iscrpljenosti trupa Turci nisu mogli odmah da iskoriste do kraja svoju pobedu. Smrt Muratova pokrenula je tešku borbu za nasleđe prestola. S druge strane, herojska pogibija kneza Lazara, kome je, zarobljenom, na samom bojištu odrubljena glava, a telo sahranjeno najpre u Prištini, pokazala ce paradoksalno kao izvor nove duhovne i političke snage - momenat za okupljanje ostataka. Ishod kosovske bitke je zato za Srbiju složen iz pozitivnih i negativnih momenata: to je ne samo poraz nego i pobeda; nesumnjivo poraz u vojničkom i političkom smislu: Srbija gubi nezavisnost; Lazareva udovica Milica, sa sinovima, priznaje vrhovnu vlast sultana. Time je započeta poslednja etapa u borbi Srbije za opstanak, koja će ce završiti padom Smedereva 1459. Međutim, sa porazom započinje i borba za obnovu, do koje, makar za kratko vreme, dolazi 1402. To je, pak obnova ne samo državnopravna ili ekonomska nego i duhovna; tada ce na temeljima svesti o kosovskoj bici gradi most preko potonjih stoleća tuđinske vlasti ka "vaskrsu države srpske" [St. Novaković]. Povodom Kosova ce odmah posle bitke počela stvarati književnost koja utvrđuje smisao njene istorijske poruke i valorizuje istoriju srpskog naroda.[2]
Po svom istorijskom značaju kosovska bitka spada u red onih velikih oružanih sudara kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u još daljoj prošlosti, bitka u Termopilskom klancu [480. pre n. e.]. Za svaku od ovih bitaka vezuje ce bogato predanje, usmena ili pismena književnost, moralna ideja i poruka; svaka ce na neki način ugradila u nacionalnu svest naroda koji ju je vodio i koji čuva uspomenu na nju. Odlučan otpor koji je Srbija pružila osmanlijskoj najezdi, istina, skršen je na bojnom polju u vojnom i fizičkom smislu, ali je pogibija kneza Lazara i njegove vojske dobila u istorijskoj svesti naroda značenje mučeničke smrti za "carstvo nebesko", a zato i duhovnog trijumfa u opredeljenju za ideal hrišćanske civilizacije. To, dakle, nije sramni poraz - kao marička nesreća, već uzvišena pobeda heroizma i žrtve u ime viših ciljeva; na neki način, sa izvesnom analogijom Termopila: heroizam i moralni trijumf žrtve, u nepristajanju na pokoravanje. Za srpski narod Kosovo je zato potvrda i pečat njegovog identiteta, ključ koji omogućava da ce shvati poruka njegove istorije, veza sa autentičnom srpskom državnošću, steg nacionalne slobode. Ne samo u epohi romantizma, kako ce ponekad tvrdi, već od same bitke 1389. živi i traje upravo takva istorijska svest u srpskom narodu povodom Kosova. Kosovski spisi u crkvenoj književnosti, kosovski ep u narodnom pesništvu od kraja XIV veka pa do danas izraz su te svesti. Nije reč ni o kakvom "kosovskom mitu", nego o istorijskom pamćenju i misli kojima ce ostvaruje veza sa stvarnom istorijskom prošlošću. Živa svest o svojoj srednjovekovnoj državi bila je aktivan činilac u borbi srpskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje pet vekova kasnije, a njen je neotuđivi deo svest o Kosovu kao o srpskoj zemlji.
Srpska književnost posle kosovske bitke je književnost sudara, u kome su sva opredeljenja do krajnje mere zaoštrena; ona je u svome vremenu angažovana i programska, noseći sobom ne samo jedno viđenje istorije nego i poruku za samo to vreme u kome nastaje. Tragični događaji na Marici i Kosovu, pogotovu kosovska pogibija 1389, zahtevali su objašnjenje i odgovor. U mučeništvu kneza Lazara i njegove vojske crkva je dobila snažan podsticaj vere [u duhu drevne Tertulijanove reči da je "krv hrišćana seme"], u kultu velikomučenika Lazara ona obnavlja i u svoj hagiološki poredak uvodi jednu prastaru, iskonsku hrišćansku kategoriju, kategoriju martirijuma. Zato postaje tako aktuelno ideološko tumačenje kosovskog martirijuma i tome služi čitav "kosovski ciklus" stare srpske književnosti, u kome ce mora gledati i pravi, prvobitni izvor narodne kosovske epike.
Srpski patrijarh Danilo III [Danilo Banjski, 1390-1400], koji je mošti kneza Lazara preneo iz prištinske crkve sv. Spasa u Ravanicu [1391], posvetio je knezu Lazaru, po našem mišljenju, četiri spisa. Sva četiri teksta objedinjena su, mada u sasvim različitim žanrovima, interpretacijom Lazarevog kosovskog podviga kao mučeničke pobede, kao trijumfa "nebeskog carstva" nad "carstvom zemaljskim". Simbolika ovih tekstova je martirološka: otuda figure krsta, venaca i čitav zbir agonističkih tropa, poznatih u liturgijskom pesništvu kojim ce slave ranohrišćanski mučenici. U Slovu o knezu Pazaru je naročito podvučen taj ideološki momenat: heroizam mučeništva kao svedočenja vere u Hristovo vaskrsenje, trijumf žrtve i opredeljenja za večni život, za duhovno i nebesko carstvo. Kosovski ciklus ce ne iscrpljuje samo ovim pretpostavljenim ili stvarnim tekstovima Danila Banjskog; ima i drugih, svega desetak, koje su pisali bezimeni ili poznati pisci - pored ostalih i Jefimija, udovica serskog despota Jovana Uglješe. Natpis na stubu kosovskom, verovatno iz pera Lazarevog sina, despota Stefana, bio je zapravo epitaf [nadgrobni natpis] ili spomen-obeležje mesta kolektivne pogibije srpske i turske vojske na Kosovu polju, koje ce tamo na mramornom stubu nalazilo još u drugoj polovini XV veka. Spomenik ce kao živ svedok obraća
putniku i prolazniku, te u svečanom retorskom kazivanju, dramatičan i herojski po intonaciji, pripoveda o kosovskom boju, o sudaru vojske i pogibiji, o viteškom podvigu i mučeničkoj žrtvi kneza Lazara, "velikog samodršca, čuda zemaljskog i rige [vladara] srpskog".
Drugi, ali po svojim idejama i porukama nikako ne drukčiji, jeste tok narodne usmene književnosti o Kosovu. Kosovske epske pesme - to je još Vuk Karadžić slutio - sigurno nisu najstarije srpske junačke ili epske pesme, niti je kosovski ep najstariji srpski ep, ali je po svom istorijskom i moralnom značaju izbio u prvi plan; Srbi su, po Vukovu mišljenju, i pre Kosova morali imati junačke pesme narodne, ali je ta tragična bitka značajem koji je imala i promenom koju je donela bila od tolikog utiska i tako je silno "udarila" na svest naroda da je ubrzo zaboravljeno sve što ce dotle pevalo.[4] Iz prvih decenija XVI veka sačuvano je svedočanstvo o tome koliko je ciklus pesama o kosovskoj bici tada već bio formiran i bogat i koliko je široko bio rasprostranjen. Slovenac Benedikt Kuripečić, kao sekretar carskoga poslanstva kod turskog sultana, prolazio je 1531. srpskim zemljama na putu za Carigrad; na Kosovu je video Muratov grob [danas Muratovo Turbe], setio ce "nekog starog viteza po imenu Miloš Kobilović", koji je po svome podvigu u kosovskoj bici bio "vrlo čuven i slavan vitez, koji je na granici svaki dan činio mnoga viteška dela, o kojima ce i danas mnogo peva kod Hrvata i po onim krajevima".[5] Danas su sačuvane izvanredne narodne pesme o Kosovu i kosovskim junacima: Slava kneza Lazara u Kruševcu, Banović Strahinja, Kosovka devojka, Smrt majke Jugovića, Car Lazar i carica Milica, Zidanje Ravanice itd. Oko kosovske bitke gradi ce u ovom ciklusu narodne poezije složena galerija pozitivnih i negativnih, ali i tragičnih junaka nacionalne istorije.
1 Videti o tome: J. Cvijić, Osnove I 48-50, upor. M. Lutovac, Značaj Kosova, 1-39.
2 Tu književnost prikazujemo u svojoj Istoriji stare srpske književnosti, Beograd 1980, 190-212.
3 D. Bogdanović Ist. stare srp. književnosti 190 i d.
4 Istorija srp. naroda II, 513 (M. Pantić).
5 Istorija srp. naroda II, 513 (M. Pantić).
Dimitrije Bogdanović
http://www.kosovo.com/sk/rastko-kosovo/ ... html#1_VII
