Atanasije STOJKOVIĆ
(Naučnik i književnik, pisac prve fizike na srpskom jeziku)
Atanasije Stojković (Ruma, 20. septembar 1773 — Harkov, 2. jun 1832) bio je srpski pisac i naučnik, ruski akademik, profesor i rektor univerziteta u Harkovu, pisac prve knjige iz fizike na srpskom jeziku, pisac prvog romana u novijoj srpskoj istoriji, kao i prevodilac Novog zaveta na slavenoserbski.
Rođen je u Rumi, 3. oktobra 1773. godine, u siromašnoj porodici, od oca Jovana i majke Ane. Bio je bistar i vredan dečak koji se isticao među vršnjacima. Završio je osnovnu i nižu gimnaziju u Rumi. Završio je protestantsku gimnaziju U Šopronu (mađarskom gradu blizu austrijske granice), a filozofski licej u Segedinu. Nakon toga je studirao u Požunu (mađarski naziv za stari grad Bratislavu), a zatim je slušao prirodne nauke u Nemačkoj, u Getingenu, gde je i doktorirao. Sin jednog čizmara iz Rume, pravoslavne vere, Atanasije Stojković bio je najbolji student u generaciji na jednom od najčuvenijih univerziteta u Nemačkoj u to vreme. Živeo je vrlo teško. Dobijao je skromnu pomoć od dobrotvora, ali se u toku školovanja zbog nedostatka sredstava jednom vratio u Rumu i bio operant Zemljemerija i kasnije nastavnik u rumskoj gimnaziji. 1799. godine, posle završenih studija odlazi u Budim gde je pisao dela na ruskom i srpskom jeziku. Bavio se i poezijom. Zanimljivo je da je još 1797. ispevao Odu na istočnik borkovačkij (Odu o izvoru borkovačkom).
Nezadovoljan zvanjem učitelja nastavio je školovanje u Šopronu i Segedinu, a 1796. godine učio prava u Požunu, da bi po dobijanju stipendije otišao u Getingen na studije prirodnih nauka, gde je 1799. stekao zvanje doktora filozofije i postao prvi Srbin koji je doktorirao na tom univerzitetu i član Getingenskog i Jenskog učenog društva. Na nagovor Dositeja Obradovića od 1801. do 1803. u Budimu je pisao knjigu Fisika, prostim jezikom spisana za rod slaveno-serbskij u tri toma, koja je prvo takvo delo na srpskom jeziku, i obuhvata ne samo fiziku već i meteorologiju, astronomiju, minerologiju pa čak i botaniku i zoologiju. Ovim se Stojković svrstao u red srpskih prosvetitelja, uz Dositeja i Pavla Solarića.
1800. godine u Budimu je objavio dva speva, jednu odu (o prosvetnom napretku kod Srba) i jednu zbirku stihova (Stihi kakovim obrazom ljubov u braku sohraniti/sačuvati/možno). 1802. je napisao i objavio dve ode posvećene poznatom piscu i istoričaru Jovanu Rajiću kojeg je mnogo poštovao. 1800. je objavio i jedan spis filozofske sadržine koji ima i elemenata iz romana, pod naslovom Kandor ili otkrovenije egipetskih tain. 1801. godine izdaje poučno-sentimentalni roman Aristid i Natalija koji se smatra prvim romanom u novijoj srpskoj književnosti. Ovaj roman namenio je mladima i pisao ga je prosto i bez hudožestva jer je želeo da pouči svoj rod. Iz istog razloga je 1802. godine u Budimu objavio i knjigu pod nazivom Serbskij sekretar u kojoj su se nalazili uzorci kako se pišu pisma, ugovori, obveznice, testamenti, priznanice, računi itd. Svoje glavno delo Fisika, prostim jezikom spisana za rod slaveno-serbskij je objavio u tri knjige 1801. 1802. i 1803. godine u Budimu. To je ne samo prva fizika na srpskom jeziku već i kod Srba prvi put sistematski napisano, veliko delo iz prirodnih nauka koje ima blizu hiljadu strana.
Zahvaljujući svom obrazovnom radu, 1803. godine bio je pozvan za prvog redovnog profesora na novootvoreni univerzitet u Harkovu. On je bio jedan od učenih Srba koje je carska Rusija pozvala da budu profesori na tom univerzitetu, uz Gligorija Trlajića, Savu Petrovića, Đorđa Koritara. Prvo je predavao na katedri teorijske i eksperimentalne fizike, ali je ubrzo postao dekan odeljenja fizičkih i matematičkih nauka. Stojković je kasnije postao i rektor i osnivač harkovskog Učenog društva.
Takođe je stekao mnoge počasti i privilegije, postao član Carske akademije nauka, dobio od cara Aleksandra I orden svetog Vladimira trećeg stepena, a dobio je i materijalne privilegije i postao državni savetnik. Umro je u Harkovu 1832. godine.
Njegov prosvetiteljski rad obuhvata i prevod Novog zaveta u slavenoserbskoj redakciji što prilično otežava Vuku Karadžiću da nađe razumevanje i podršku među učenim Srbima za njegov prevod na narodni srpski jezik. Međutim, njegov roman Aristid i Natalija iz 1801. godine predstavlja prvi roman u novijoj srpskoj književnosti. Po uzoru na Volterov Kandid napisao je delo neobičnog naziva - Kandor ili otkrivanje egipetskih tain, roman filozofsko poučnih namera sa dosta mističnih elemenata.
Atanasije Stojković je bio oženjen jednom bogatom Ruskinjom ali nije imao dece. Poslednje godine života proveo je u Sankt Petersburgu kao carski državni savetnik. Umro je 2. juna 1832. godine u Harkovu gde je i sahranjen.
