"Desimir Tošić
VIŠE PRAKTIČKE NEGO TEORIJSKE PRETPOSTAVKE
IV. Sasvim je prirodno da se uzroci za slom i raspad, u ratnim okršajima, traže u onom vremenu koje je bilo najdugotrajnije, a to je vreme od 1945. do 1991. godine, dakle u sistemu vladavine Komunističke partije Jugoslavije, odnosno Saveza komunista Jugoslavije. Tu leže glavne krivice, iako ne treba verovati da su bilo poratni komunisti bilo komunisti pred 1991. godinu svesni krivci z
a ovaj raspad, ili da su svesno delali da jugoslovensku zajednicu razbiju i to da je razbiju u ratnim okršajima. Ali i sistem i vlast imali su iluzije o jugoslovenskoj zajednici.
Prva iluzija je bila partizanska. Činjenica da su se u Narodnooslobodilačkom pokretu našli pripadnici svih naroda Jugoslavije, naročito posle 1943. ili 1944. (u Makedoniji), stvorila je iluziju da su se svi narodi Jugoslavije u svojim većinama konačno izja-snili za opstanak i održanje jugoslovenske zajednice “ravnoprav-nih naroda”. U Sloveniji, na primer, i pored snažnih partizanskih jedinica, tako reći od 1941. godine, dejstvuju i belogardejci koji imaju do kraja rata, po izvesnim nalazima, daleko više pristalica u masama. Odlazak bosanskih Muslimana u partizane, u nekom značajnijem broju, pojavljuje se tek pred kraj rata – baš kao i u Makedoniji. Hrvati koji učestvuju u partizanskom pokretu najpre su članovi Komunističke partije, praktično ne brojni, a potom prvenstveno dolaze iz stanovništva hrvatske Dalmacije, tek od 1943, posle sloma Italije.
Druga iluzija je komunistička. Dajući prvi federalistički ustav 1946. godine, Komunistička partija Jugoslavije živi u iluziji da je taj staljinistički model rešio međunacionalna pitanja. Velika greška poratnog režima je u tome što je, uz propagandu sa sloganom “bratstvo i jedinstvo”, izbegavao svaku raspravu, javnu i neideološku, o međunacionalnim odnosima uzimanim i u istorijskoj celini, koja bi obuhvatala kako probleme Prve Jugoslavije tako i nastanak svih onih pokreta koji su se pojavljivali i delali za vreme okupacije. Ni o žrtvama rata nije se raspravljalo javno i neideolo-ški. Srbi su nepotrebno uvećavali broj svojih žrtava u Pavelićevoj Endehaziji, dok su Hrvati ne samo umanjivali broj žrtava nego su hteli, po inače ideološkoj liniji režima, da te žrtve vide samo kao “fašističke” žrtve.
Ustavne promene 1953. i – sasvim u suprotnom smislu – 1963, kazivale su jasno da nacionalno pitanje jugoslovenske zajednice nije rešeno. Još manje je pojava takozvanog hrvatskog proleća 1968–1971. godine uzimana u raspravu do kraja i neideološki. Međutim, Ustav od 1974. godine jasno je pokazivao ne samo da nacionalno pitanje nije rešeno nego da se kreće u sasvim novom pravcu, da se od jugoslovenskog svedržavlja prelazi na državnopravnost republika. Sa tim poslednjim jugoslovenskim ustavom, odluke se konačno prebacuju, bar teorijski, od naroda kao politički suverenih na republike koje se kreću ka državnoj suverenosti.
V. Ako se sa Ustavom od 1974. može reći da nastaje glavna pretpostavka za teorijsko raspadanje Jugoslavije, u praksi, u svakodnevnom životu, nezavisno od teorijskih pretpostavki, razvija se jedno sasvim novo društvo, društvo industrijalizacije i društvo takozvanog samoupravljanja. Industrijalizacija, uz naslon na zapadnu finansijsku politiku pomoći i kredita, a posebno sa slobodnim radom jugoslovenskih građana po zapadnim evropskim državama, stvara – u poređenju sa standardom komunističke Istočne Evrope – “bogato komunističko društvo”. Ovakvo “bogato komunističko društvo” postaje nesvesno da uzroci toga stanja dolaze dobrim delom izvana, od strane Zapada koji koristi Brozovu Jugoslaviju za, najpre, pritisak na komunističke istočnoevropske države (da se odvoje od SSSR), a potom stvaraju sa Brozovom Jugoslavijom odbrambeni bedem od eventualnog napada Sovjetskog Saveza. Jugoslavija, sa zapadnim doprinosom njenom naoružanju, bar u prvo vreme, živi u iluziji ne samo da je nezavisna i jaka nego i da igra izuzetnu i trajnu ulogu u međunarodnom svetu. Zato i naše savremeno ogorčenje “na Zapad” koji očigledno ni na koga ne gleda s takvim podozrenjem kao na smanjenu Jugoslaviju, a posebno Srbiju i Srbe uopšte.
Tome treba dodati još dve činjenice. Najpre zbog odbrane od sovjetske blokade i “bratskih partija”, od Bugarske preko Čehoslovačke do Poljske, a potom zbog odbrane od eventualnog sovjetskog napada na Zapadnu Evropu, Jugoslavija Josipa Broza je naoružavana od strane Zapada, a potom se i ona sama naoružavala “do zuba” svojom sopstvenom vojnom industrijom. I građani iz “bogatog komunističkog društva” naoružavali su se i sami. Tako-zvano hrvatsko proleće uznemirilo je Srbe u Hrvatskoj, po tradiciji partizane i partizanske sinove. Sledilo je naoružavanje Hrvata, bosanskih Muslimana i Albanaca. Režim je sve to gledao s pola oka: on je u načelu gonio samo političku disidenciju; sve druge prestupe sankcionisao je na najliberalniji način, verovatno najli-beralniji u Istočnoj Evropi. To je, pak, ostavljalo iluziju u zapad-nom evropskom, pa i u američkom javnom mnenju da je u Jugoslaviji reč o socijalizmu samoupravljanja, o demokratskom socijalizmu, a ne o policijskoj jednopartijskoj diktaturi. Ali, ni naoružavanje nije dovoljno da bi se objasnio rat između naroda i republika 1991–1992.
Zakonom o narodnoj odbrani i društvenoj samozaštiti 1969 – posle krize u Čehoslovačkoj – narodna odbrana počela se deliti na Jugoslovensku narodnu armiju i na teritorijalne republičke vojske. Iako su ove druge bile, očigledno, ne samo pod kontrolom JNA nego i sa manje značajnim naoružanjem, ipak ostaje činjenica da je ta lokalna republička vojska bila daleko više motivisana nego sama JNA.
Ali, više od motivacije i značajnije od samog naoružanja republika i JNA, bila je činjenica da se u međuvremenu razvijalo novo društvo, društvo nasilja: prigradsko stanovništvo, iždžikljalo u milionima, sa neverovatnom brzim usponom standarda, sa revolucionarnom ideologijom partizanske idolatrije, “rata po svaku cenu” i “rata do pobede”, sa psihologijom da nam “niko ništa ne može”, čak ni Sovjetski Savez – ne samo nacizam i fašizam. To društvo stvorilo je sebi iluziju da mu je sve moguće, i to “moguće” prelazilo je nevidljivo sa svejugoslovenskog polja na republičko i nacionalno.
VI. Vrlo značajan činilac u raspadanju jugoslovenske zajednice bilo je samoupravljanje. Dok se ono razvijalo u okviru slogana “fabrike radnicima”, dok se svodilo na saučešće radnika u proizvodnji i podeli dobiti, imalo se utisak da Jugoslavija dobija najsavršeniji model socijalizma. Ali od trenutka, ranih šezdesetih godina, kada samoupravljanje postaje “praksa” celokupnog druš-tva, odnosno svih državnih ustanova, od toga trenutka nastaje jedna od najznačajnijih pretpostavki raspadanja jugoslovenske zajednice, kao države, ali i raspadanja društva kao takvog. Svaki građa-nin i svaka građanka dobijaju iluziju da o nečemu odlučuju, a u stvarnosti ni o čemu ne odlučuju, ali imaju mogućnosti da raspravljaju satima, da zasedavaju u dvoranama, da manifestuju i proslavljaju ma koga i ma šta. Razvio se izuzetan narcizam u masama, koje su inače sklone narcizmu, a sa narcizma individua prešlo se, vremenom, na narcizam gradova, pokrajina, republika i nacija. Društvo se izuzetno atomiziralo i tako se eventualna elita polako gubila u društvu “velikog građanina” koji je izgledao sebi kao džin, a bio, u stvari, i nacionalno i politički – patuljak. U tom procesu atomiziranja, disidenti Srbi su potpuno odvojeni od širokih narodnih masa; oni sami nisu primećivali da njihov ugled i uticaj počinje i završava u Francuskoj 7."
