Branko Marušić
O FIKTIVNOM GRBU HERCEGOVINE
U otmenom svetu grbova nikada nije sve, do kraja, konačno i definisano. Dešavalo se i dešava se da neki stvarni (autentični) grbovi ostanu bez svojih nosilaca, da bi, danas, samo svedočili o nečijem postojanju i identitetu; odnosno da neki grbovi iz sfere tzv. fiktivne heraldike, protokom vremena, dobijaju i svog stvarnog nosioca, tj. da budu prihvaćeni od onih na koje se odnose. Za razliku od stvarnih, fiktivne grbove bismo mogli, uopšteno, definisati kao one koje pojedincima, grupama, zajednicama..., najčešće naknadno, dodele drugi, pri čemu se to, naravno, ne odnosi na dodjeljivanje stvarnih grbova koje su vršili vladari država. Razlozi nastanka fiktivnih grbova mogu biti različiti. Nekada je za odredjeni politički program, koji se želi predstaviti heraldički, potreban simbol odredjene teritorije koja, inače, nema svoj znak, pa se isti kreira od strane zagovornika političkog programa. Nije retkost da fiktivni grbovi, kao razlog svog nastanka, imaju i duhovitost, zajedljivost, karikaturu... Poznato je, recimo, da je štit sa krstom i ocilima (uz, ovde, dodati turski polumesec) u vezu sa državom Srbijom prvi put doveden u zajedljivoj fikciji-prikazu Minsterove Kozmografije (1544).
S obzirom da fiktivni grbovi nemaju elemente subjektivizma nosilaca grbova, a imajući u vidu da, najčešće, nastaju ex post, mogu da polaze od znatno objektivnijih kriterijuma i znaju da budu nemilosrdno surovi i ponižavajući prema onome na koga se odnose. Šta se sve može desiti kada se jedan fiktivni znak, nakon 300, odnosno 400 godina, od svog postanka, aktivira, moguće je sagledati na primjeru "grba Hercegovine" koji je završio u samom centru štita novousvojenog grba jedne opštine. Duh je pušten iz boce i pokazalo se da odnos prema istom znaku, odnosno prema njegovom značenju prelazi lokalne okvire i zadire u osnovna pitanja pozicije svekolikog Srpstva. Ali, podjimo redom!
Novi, nedavno usvojeni grb opštine Gacko izazvao je dosta polemika u javnosti. Najviše oprečnih komentara je izazvalo to što se, u samom centru štita istog grba (u heraldici najpočasnije i pobjedničko mjesto!), pojavio "grb Hercegovine", inače djelo Pavla Ritera Vitezovića iz 1701. godine. "Grb Hercegovine", o kojem je riječ, sastoji se od crvenog štita sa zaobljenom bazom, na kojem je prikazana gola, do ramena, desna ruka koja pokazuje (drži) svoje prebijeno koplje. Istom koplju, koje se drži za rukohvat, nedostaje gornji ubodni dio (šiljak), odnosno zastavica koja se obično nalazi na koplju, ispod samog šiljka. Odmah se uočava nekoliko, heraldički vrlo bitnih detalja:
- Slomljeno koplje je izrazito negativan znak po nosioca grba (štita), jer zauzima lijevu ("negativnu"; "žensku") stranu istog štita.1
- I gola, do ramena, ruka koja pokazuje isti negativni znak prebijenog koplja je, takodje, izrazito negativan znak. Poznato je da vitez nikada ne uzima sopstveno koplje (pa ni neko drugo oružje!) golom rukom, bez oklopa, opreme, rukavica... bez uzjahanog konja. Ovo je najbolje vidljivo na izvornom portretu i grbu Hrvoja Vukčića; na Karadjordjevim pečatima; na, takodje Vitezovićevom radu - grbu Rame kao i na još mnogo grbova. Kada vitez golom desnicom pokaže svoje prebijeno koplje (bez uzjahanog konja i bez bilo kakvog znaka borbe), onda je to znak predaje, vazalstva i najvećeg poniženja.
- I bez pratećih stihova i objašnjenja, sam grb ne ostavlja nikakvu dilemu o tome čija je desnica koja pokazuje i drži slomljeno koplje. Ako se zamisli lice koje drži isti štit, na način kako se, inače, štit drži (lijevom rukom) i, ako to lice, u svojoj goloj desnici, na štit isturi slomljeno koplje, dobiće se upravo onakva slika kakva je prikazana na "znaku Hercegovine". Žlijeb štita na Vitezovićevom bakroreznom prikazu istog grba, koji ne prelazi preko ruke sa prebijenim kopljem, nego, upravo ruka prelazi preko istog žlijeba, ima svrhu da još više potencira istu poruku da se prikazana gola ruka odnosi na držača štita. Isti žlijeb, sa istom porukom, će biti naglašen i na verziji istog grba koju će, nešto kasnije, uraditi Hristofor Žefarović.
- Da je držač štita "pješak" (što je za viteza, samo po sebi, još jedno veliko poniženje!) proizlazi, ne samo iz prikazane gole ruke; prebijenog turnirskog koplja u goloj ruci... nego i iz medjusobnog položaja i odnosa štita, ruke i koplja. Čovjek na konju, sa štitom i kopljem, teško može iste dovesti u navedeni položaj. Sve, dakle, govori da isto koplje nije slomljeno u borbi.
- Štit služi za odbranu, pa cijeli simbol dobija značenje da je neko pokušao da se brani tako što je isturao svoje prebijeno koplje u znak predaje.
Značenje simbola postaje jasnije saznanjem da se isti simbol odnosi na jednu konkretnu, državno-političku tvorevinu - na Hercegovinu2 i na period njenog postojanja (1448-1466). Zadnji dio Hercegovine, odnosno njen neznatni ostatak oko grada Novog, potpao je pod Turke 1482. godine. Ali, isti simbol je imao svoju predistoriju i prije nego što ga je Riter-Vitezović povezao sa Hercegovinom, odnosno, u poznatom djelu Mavra Orbina iz 1601. godine, bio je doveden u vezu sa približno istom teritorijom, ali sa drugom, fiktivnom državom tj. sa "Humskim Kneštvom". Prema tome, ako je i postojala neka neznatna mogućnost da je neko, usljed nedostatka heraldičkog znanja, isti simbol stavio na svoj grb, vjerovatnoća da je neka država dobrovoljno ponijela isti znak, jednostavno, ne postoji. Samo na osnovu ovih nekoliko detalja postaje jasno da se radi o fiktivnoj heraldici. Ovo tim više što su danas poznati autentični grbovi skoro svih najznačajnijih, raznorodnih, humskih porodica, odnosno porodica koje su stalno, ili povremeno držale dijelove Huma: (Miroslavljeve grane) Nemanjića,3 Kosača, Sankovića, Pavlovića, Vlatkovića, Nikolića,4 Vukčića,5 Nelip(č)ića6... Grbovi Vojinovića (u istu porodicu je spadao i Nikola Altomanović) i Ljubibratića su poznati samo na osnovu "ilirske" heraldike pa njihova autentičnost nije dokazana.7 U navedenom vremenu je grb vladara, odnosno vladarske porodice, skoro uvijek i znak političkog identiteta o čijem se vladaru radi.
Kada je riječ o Humskoj zemlji, ista oblast je označavana raznim imenima: Zahumlje (Konstantin Porfirogenit, X vijek); Chelmania (pop Dukljanin, XII vijek); Humska zemlja (Stefan Nemanja, XII vijek); Humia (dubrovački akti iz XV vijeka); humska zemlja (povelja bosanskog kralja)... Za Orbinov termin "Humsko Kneštvo" koji sugeriše političku individualnost Humske oblasti u cijelom periodu 1196-1326, treba reći da to istorijski izvori, naravno, ne potvrdjuju, mada ukazujemo da, u nekim dubrovačko-humskim ugovornim poveljama, od kraja XII pa do sredine XIII vijeka, postoje izvjesne tradicije označavanja Huma u smislu nekakve posebne Humske Kneževine. Zanimljivo je da, u kratkom vremenskom periodu (1321-1326) kada su se, koristeći sukobe oko prestola u Srbiji, osilili Branivojevići, nije korišten naziv Kneštvo. Dubrovački izvori kažu: "Ban Stjepan je napao Branivoja 1326., koji je zauzeo Hum i nije se zadovoljio da živi kao običan vlastelin, nego se počeo nazivati banom." O ovome svjedoči Chronicha Ragusina Junii Resti, 196.
Vrlo je značajno ukazati na raznorodnost humske vlastele. U posmatranom periodu 1196-1326, u istorijskim izvorima se spominje, najmanje, desetak najznačajnijih porodica, medju kojima su krvna zavadjenost, medjusobno ubijanje, ratovi i otimanje teritorija bili vrlo prisutne pojave. Ovo, naravno, isključuje postojanje nekakve političko-teritorijalne organizacije koja bi, eventualno, imala svoj grb. Nefiktivna heraldika onog vremena ne poznaje znak tako heterogene grupe, a pogotovo ne znak političke zajednice čiji bi znak bio (toliko) različit od znaka vladara.
Faktički, Humska zemlja će ostati u sastavu Srbije sve do smrti kralja Milutina. Borbu oko prestola, koja tada nastaje, kao i osamostaljenje Branivojevića, iskoristiće bosanski ban Stjepan Kotromanić tako što će cijelu oblast Huma pripojiti bosanskoj državi. Zbog Humske zemlje će doći do rata izmedju Stjepana Kotromanića i cara Dušana, koji je želio da povrati oblast, ali, spriječen otvaranjem novog ratišta na jugu, u tome nije uspio. Otada će Hum trajno ostati u sastavu bosanske države, sve do kraja XIV vijeka, kada počinje proces odvajanja i od Bosne. Medjutim, proces emancipacije od Bosne se morao plaćati skupom cijenom, tj. morao se priznati novi gospodar - turski sultan. Proces osamostaljenja od bosanske države je posebno potenciran proglašenjem Stefana Vukčića Kosače za hercega, 1448. godine. Sve dok 1466. godine nije potpala pod potpunu tursku okupaciju, Hercegovina je, cijelim tokom svoga postojanja u značajnijim granicama, skoro neprekidno, bila turski vazal, a i tridesetak godina prije toga su svi značajniji humski plemići i gospodari, neprekidno, turski vazali, ili saveznici u borbi protiv hrišćana: i porodica Kosača (Sandalj Hranić Kosača; Stefan Vukčić Kosača, i kao herceg, i dok nije bio herceg; hercegov sin Vladislav, dok je Stefan - mladji hercegov sin, čak primio islam); i porodica Pavlovića, sinovi Pavla Radenovića (Petar Pavlović i Radoslav Pavlović); i porodica Vukčića (Hrvoje Vukčić je, svojevremeno, pored ostalog, držao i najveći dio zapadnog Huma)... Kada su Turci, pak, konačno krenuli da potpuno okupiraju i pripoje humske teritorije, odmah su se predali vojvoda Tvrtko Kovačević i Pavlovići (gospodari i dijela Konavala i direktni susjedi Dubrovnika), a Turci su im se zahvalili tako što su im odmah odsijekli glave.
http://www.trebinje.info/forum/index.php?topic=411.0;wap2
