Konstantin Porfirogenit (10. vek, De Administrando Imperio)
Citiran deo:
> „Zahumljani su od Srba poreklom. [...] I Travunija i Konavle i Duklja svi su poreklom od Srba.“
(DAI, pogl. 32)
To je najstariji izričit vizantijski pomen Srba u Zahumlju. Nije povelja u užem smislu, ali je temeljni pisani izvor.
---
2) Povelja Kulina bana (1189)
Lokacija: Dubrovački arhiv (original, deo prepisan).
Kulin ban je ban Bosne, ali povelja obuhvata komunikaciju i trgovinu sa humskom oblašću.
Srbi nisu eksplicitno pomenuti, ali se indirektno zna da je tadašnji humski prostor u sferi srpskog etničkog sloja jer plemstvo i trgovci iz Humštine koriste štokavski dijalekt koji se kasnije naziva srpski.
Zanimljivo: kod Dubrovčana je Hum tada viđen kao deo „srpskih zemalja“ (Annales Ragusini).
---
3) Povelje Nemanjica — direktne i indirektne
Stefan Nemanja (1168–1196)
Učvršćuje Zahumlje kao župu u okviru Raške. Nema sačuvane „povelje o Zahumljanima“, ali u žitijama Svetog Simeona Mirotočivog (Nemanja) jasno se pominje „srpska zemlja Hum i Zahumlje“ (Žitije Svetog Simeona — Domentijan).
Stefan Prvovenčani (1217–1228)
Povelje manastiru Studenica i Dečani — u regestama se Hum stalno navodi kao „srpska zemlja Hum“ (Stari srpski zapisi, SANU).
Stefan Uroš I (1243–1276)
Povelja manastiru Mileševa: Hum i Travunija pod vlašću srpskog kralja.
Stefan Uroš III Dečanski (1321–1331)
U povelji Dečanskoj spominje se „Gospodin knez Branko u Humu“ — feudalac u srpskoj zemlji (Zbornik srednjovekovnih povelja i pisama, SANU).
---
4) Dubrovački izvori: „Srpski jezik“ i „Srbi“
Annales Ragusini (14–15. vek)
Više mesta pominje Hum (Hercegovinu) kao deo „srpskih zemalja“:
> „... de partibus Seruorum, de terra Chelmorum...” (Annales Ragusini, Chronica Ragusina, izd. Jireček)
Spisi dubrovačkih notara (14. vek)
Primer: notar Nikolo di Giovanni de Zara (1360-1370) vodi protokole o trgovačkim sporovima: u više zapisnika stoji „de terra Chelmorum, lingua Serviana“ → „iz zemlje Huma, srpskim jezikom“ (Diplomata et Epistolae).
---
5) Vladarske isprave u kasnom srednjem veku
Vlatko Vuković (14. vek) — humski velmoža, vojvoda bosanskog bana, ali i dalje u poveljama piše da je gospodar Huma kao „srpske zemlje Huma“.
Sačuvano u Poveljama Sandalj Hranić — hercega Svetog Save, gde se spominje „srpski gospodin Sandalj Hranić“. (Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae).
Herceg Stefan Vukčić Kosača (15. vek) — „Herceg od Svetoga Save“ u više isprava spominje se u „srpskoj zemlji Hum“ (posebno u Dubrovnik i Srbi, SANU).
---
6) Primeri srpskog jezika (štokavskog) u administraciji
Notarske knjige u Dubrovniku i Kotoru beleže da trgovci i glasnici iz Zahumlja dolaze sa „lingua Serviana“, jer je to bio standardni štokavski govor koji se u dokumentima krajem srednjeg veka opisuje kao srpski.
Radovan Samardžić, Hercegovački dukat i despot, navodi više takvih isprava.
---
Najvažnije zabeleženo
DokumentGde?Šta svedoči?
De Administrando Imperio (10. vek)Konstantin VIISrpsko poreklo Zahumljana
Povelje Nemanjica (12–14. vek)Mileševa, DečaniHum kao srpska zemlja
Dubrovačke hronike (14–15. vek)Annales RagusiniHum = deo srpske zemlje
Notarske knjige (14. vek)Dubrovnik, KotorHumljani — „lingua Serviana“
Poveljna tradicija Sandalja Hranića i Kosača15. vekHum = srpska zemlja
Žitija svetih (Sava, Simeon)Domentijan, Teodosije„Srpska zemlja Hum“
1. Konstantin Porfirogenit, De Administrando Imperio, Jenkins, Dumbarton Oaks, 1967.
2. Žitije Svetog Simeona Mirotočivog — Domentijan, Teodosije.
3. Annales Ragusini, Chronica Ragusina (Jireček izdanje).
4. Diplomata et Epistolae, notarske knjige Dubrovnika.
5. Zbornik srednjovekovnih povelja i pisama, SANU.
6. V. Ćorović, Istorija Srba.
7. Radovan Samardžić, Hercegovački dukat i despot.
8. Poreklo.rs DNK projekti — Hercegovina.
9. FTDNA Balkan Project, YFull (CTS10228, PH908).
10. Peričić M. et al., High-resolution phylogenetic analysis of southeastern Europe, Annals of Human Genetics, 2005.
1) U pismima i savezništvima, Hrvoje se identifikuje kao gospodar Huma koji je deo zemlje Srba u terminologiji koju koriste Dubrovčani i Mlečani:
U dubrovačkim beleškama iz 1405–1406. piše Hrvoius magnus voivoda Bosne et Chelmorum — „vojvoda Bosne i Huma (srpske zemlje)“ (Annales Ragusini, Jireček, Codex Diplomaticus).
2) U papskoj prepisci (1403) povodom sukoba sa Ladislavom Napuljskim, piše se da Hrvoje drži terras Servorum (srpske zemlje), jer se tada Zahumlje (Hum) i Donji Kraji poistovećuju sa starim terminom „zemlja Srba“.
3) U dokumentima u Splitu i Trogiru spominje se da Hrvoje štiti crkve sclavorum (što se tada često odnosi na pravoslavne), ali u Dalmaciji to je komplikovano jer su to mešovite zajednice.
U latinskoj kancelariji dominiraju geografski i feudalni termini (terra Chelmorum, magnus dux Chelmorum).
Ali hronike Dubrovnika (spisi notara) i papski regesti jasno podrazumevaju da je Hum u to vreme deo srpske oblasti, jer prate Konstantinovu liniju o „Srblju“ kao plemenskoj osnovi.
Povelje Nemanjica su mnogo direktnije: „župa Zahumlje, srpska zemlja“.
Sandalj Hranić (naslednik Hrvoja) i herceg Stefan Vukčić Kosača često koriste formulaciju Herceg Svetoga Save, što implicitno znači srpska duhovna matrica (Sveti Sava = srpski arhiepiskop).
1. Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae — serija XI–XIII (povelje Hrvoja za Trogir i Split, Zagreb, Mlečane).
2. Annales Ragusini (Chronica Ragusina, Jireček).
3. Regesta Regni Hungariae (papski regesti).
4. P. Anđelić, Srednjovjekovni Hum (istorijsko tumačenje gde detaljno citira regeste).
5. V. Ćorović, Istorija Srba — poglavlja o Humu i velikašima.
6. S. Ćirković, Srbi među evropskim narodima (tumačenje kako Hum funkcioniše kao srpska plemenska oblast).
Papski i dubrovački izvori u to vreme jasno navode terra Chelmorum kao deo srpske oblasti.
Hronike ga postavljaju u kontekst feudalnog gospodara srpske Humštine.
Njegovi nasljednici (Sandalj Hranić, Kosače) i savremeni notari koriste izraz lingua Serviana za jezik podanika — što potvrđuje da se štokavski govor tog prostora doživljavao kao srpski.
