"Eto takva je naša država Bosna bila i takvi su bili njeni vladari iz kuce Kotromanica, sve do zadnjih dvaju
kraljeva koji su pali kao žrtve intriga i pod utjecajem stranih faktora pristali na
radiklno cišcenje Bosne od heretika dualista, što je stvorilo veoma teško unutrašnje
stanje u zmelji, a što je poveznao sa nekim nespretnim potezima u odnosima sa
srpskom despotovinom koja je bila na umoru, dovelo zadnjeg našeg kralja Stjepana
do toga da nacini odlucnu grešku, tj. da otkaže ugovor sa Sultanom Mehmedom II El
Fatihom, u to vrijeme najmocnijim vladarom na cijelom prostoru i tako mu pruži
casus belli, što je dovleo do propasti naše države.
Država je propala, došao je novi gospodar, bila je to Osmanska carevina koja je
upravo u tom vijeku bila u usponu da bi uskoro postala svjetska sila. Osmanlije su u
Bosnu donijeli mnogo novosti. Donijeli su timarski sistem zemljišnih odnosa koji je
bilo mnogo elasticniji i povoljniji za seljake nego raniji feudalni sistem. Seljaci nisu
bili vezani za zemlju ili gospodara i mogli su birati mjesto i uvjete života. Osmanlije
su u Bosni izgradili više velikih gradova koji su ubrzo postali veliki zanatlijski i
trgovacki centri, od kojih je Sarajevo postalo odista veliki grad i poslovni centar, tako
da je francuski putnik, koji je u XVII vijeku putovao u Istambul, konstatirao da od
Venecije do Jedrena nije vidio veci i bogatiji grad od Sarajeva. Uz Sarajevo su nastali
i brojni drugi gradovi kao Banja Luka, Mostar, Travnik, Zvornik, Bihac, Tuzla, Foca,
Livno i mnogi drugi, a svi oni su bili dio jednog velikog svjetskog carstva koje se
prostiralo od Indije na istoku, do Mauritanije na zapadu, od Budima na sjeveru do
Zanzibara na jugu. U Sarajevu je Gazi Husrefbeg izgradio velelepnu džamiju,
medresu, hanikah, bezistane, hanove, hamame i veliku caršiju, ali je osnovao i prvu
javnu biblioteku koja i danas djeluje i svojom zakladnicom (vakufnamom) odredio
visoki rang svoje medrese i naložio da se u njoj izucavaju sve tradicionalne nauke i
vještine, ali i sve one koje virjeme donese kao korisne.
Može se reci da su XVI i XVII vijek bili vrijeme velikog materijalnog, duhovnog i
umjetnickog uspona u Bosni, da je nastala velika duhovna produkcija u svim
segmentima bosanskog društva, da je nastala bogata literatura islamskoorijentalne
provenijencije, da je nastala bogata katolicka franjevacka književnost i da se srpska
kultura pocela ubrzano razvijati nakon što su Osmanlije obnovile Pecku Patrijaršiju.
Osmanska država je, shodno islamskom nacelu da „u vjeri nema prisile“ i da su „sve
vjere knjige pod zaštitom zakona države“, stvorila uvjete za slobodan život i razvoj
suprotan tada u Europi vladajucem nacelu „Cuius Regio Eius Religio“ cija je
primjena nosila silna nasilja prevjeravanja tokom ratova Zapada protiv Turaka, koji u
nas, nažalost, traju do danas. Bosna je proglašena misijskim podrucjem gdje je
prozelitisko djelovanje preporuceno i ono je korišteno i tokom zadnjeg rata i od
strane pravoslavnih i osobito od strane katolika u Hercegovini. Dakle, ono što je
nosila europska oslobodilacka misija nije bilo pozitivno za Bosnu i posebno
bošnjake, a to se najbolje vidi u cinjenici da je Europa pomogla svaki antiosmanski
ustanak osim ustanka bosanskih muslimana-Bošnjaka.
To nije ucinila iz jednostavnog razloga što su vodeca snaga ustanka 1832. godine
bili Bošnjaci. Europa nije dozvoljavala da se muslimani Bošnjaci pojave kao nosioci
državne misli ejdne europske zemlje. Katolici i pravoslavni su se nakon toga, drugom
polovinom vijeka, poceli asimilirati u Hrvate i Srbe, u kontekstu razvoja nacionalnih
pokreta u Srbiji i Hrvatskoj. Posuduli su novi nacionalni identitet, napustivši ranije
bosansko odredenje, što je Bosni donijelo velike probleme, pa cak i krvoprolica, ciji
su nosioci bili upravo ova dva nacionalnopolitka pokreta. Vecina bosanskog
stanovništva je, medutim, ostala vjerna svojoj zemlji, tradiciji i svoj je identitet vezala
za nju, njenu historiju i njeno pravo da bude obnovljena kao i druge slavenske države
na Balkanu. Bošnjaci, koji su ostali vjerni svojoj zemlji i imenu, su bili apsolutna
vecina bosanskog stanovništva, po popisu 1991. godine ih je bilo 46% u ukupnom
broju i to nakon svih iseljavanja na koja su bili primorani zbog austrougarske
okupacije-kada je u Tursku iselilo 30% Bošnjaka, zatim nakon procesa ujedinjavanja
u Kralejvinu Srba, Hrvata i Slovenaca i napokon, nakon Drugog svjetskog rata, pa
evo i u toku ovog zadnjeg rata. Sva su ta iseljavanja nastala da bi sacuvati barem goli
život."
http://www.zzi-germany.de/resources/Vortrag+Mumamed+Filipovic.pdf
