zvini na maloj zbrci u pozadini dok sam pripremao odgovor. Pre nego što iznesem čvršće tvrdnje sa preciznim citatima iz literature, daću ti
analitički okvir —
šta je zapravo trebalo „da popusti“, ko je imao realnu vlast da zabrani/dozvoli, koji su glavni političko‑pravni faktori, i kako se situacija u Dubrovniku krajem 19. veka razlikuje od složenih (i ranijih) slučajeva pravoslavnih zajednica u Dalmaciji od srednjeg veka do ranonovovekovnog perioda. Ako ti ovakav okvir odgovara, mogu zatim detaljno prekopati izvore (štampane, arhivske, sekundarnu literaturu) i dati ti verziju sa fusnotama.
1. Najpre: Ko zapravo „dopušta“?
Formulacija „rimokatolička crkva dopustila“ može da zavede. U praksi su postojala
tri nivoa vlasti / saglasnosti:
- Državna vlast (Republika sv. Vlaha do 1808; zatim austrijska/hapsburška uprava preko Kraljevine Dalmacije nakon Bečkog kongresa 1815).
- Opštinske / gradske vlasti (magistrat, urbanističke komisije, vlasnički odnosi na parcelama unutar ili izvan zidina).
- Lokalna latinska crkvena hijerarhija (biskup, kaptol, redovi) koja je mogla politički pritiskati ili blokirati, ali formalna zabrana ili dozvola gradnje sakralnog objekta za „druge obrede“ u kasno‑hapsburškom periodu u načelu je bila u domenu države, uz konsultacije s crkvenim autoritetima kada se radilo o prostoru pored katoličkih objekata, zajedničkim grobljima itd.
Zato je preciznije pitati:
Zašto je hapsburška administracija u Dalmaciji (uz otpor i/ili kasnije popuštanje lokalne katoličke kurije) omogućila pravoslavcima gradnju crkve u Dubrovniku 1880‑ih? Ako ti odgovara, tako ću i dalje formulistati problem.
2. Zašto baš krajem 19. veka (oko 1887.) u Dubrovniku?
Glavni faktori koji su gurali ka odobrenju:
- Ustavno‑pravni okvir nakon 1867. U Cislejtaniji su liberalni zakoni o slobodi veroispovesti i pravnom položaju „nesjedinjenih istočnjaka“ (pravoslavnih) postupno stvarali obavezu države da ne diskriminiše u pogledu bogoslužnih prostora. Dalmatija je bila krunska zemlja u okviru austrijskog (cislejtonskog) dela monarhije, pa su načelno važili državni principi konfesionalne tolerancije, iako primena na terenu kasnila.
- Demografski i ekonomski pritisak pravoslavne (pretežno srpske) trgovačke i građanske elite u samom gradu. U 19. veku u Dubrovniku se formira sloj pravoslavnih (često označenih kao „Srbi katolici“/„Srbi pravoslavci“ u političkim raspravama tog doba — terminologija je klizava), koji žele vidljivu bogomolju, a ne oslanjanje na improvizovane prostore ili odlazak van gradskih zidina. Njihov finansijski doprinos lokalnoj privredi davao im je političku težinu.
- Širi kontekst južnoslovenskih nacionalnih pokreta. Dubrovnik je bio simbolički teren sukobljenih kulturnih programa: „hrvatskog narodnog preporoda“ (u Dalmaciji) i „srpskog kulturnog polja“ koje je zahvatalo i katoličke Dubrovčane koji su se identitetski deklarisali šire južnoslovenski ili srpski. Dopuštanje pravoslavne crkve viđeno je i kao pitanje nacionalnog prestiža.
- Diplomatsko‑političke tenzije posle Berlinskog kongresa (1878.) i austrijske okupacije Bosne i Hercegovine: Monarhija je sada upravljala velikim brojem pravoslavnih podanika i morala je projektovati sliku nepristrasne tolerancije da bi ih integrisala i umanjila ruski uticaj. Lokalna ograničenja u primorskim gradovima postajala su neskladna s imperijalnom politikom.
- Pravno‑imovinski moment: dobijanje parcele i pravni status eparhijskih struktura (Srpska pravoslavna crkva u okviru Karlovačke mitropolije / kasnije reorganizacije) morali su se administrativno rešiti; kada su rešenja sazrela — dozvola je praktično morala uslediti.
Drugim rečima, 1887. (ako je to godina formalnog „popuštanja“ ili dovršetka dozvola) vidimo konvergenciju: centralna država više ne želi lokalne ekskluzivizme, pravoslavna zajednica ima novac i organizaciju, i urbano‑simbolički status Dubrovnika postaje meta kulturnih politika oba nacionalna pokreta.
3. Kako je to izgledalo pre 19. veka u Dubrovniku?
U doba
Republike sv. Vlaha (Raguse) pravoslavni status bio je
tolerisan ali ograničen. Bitni elementi:
- Ragusa je balansirala između Rima, Venecije, Ugarske i — ključno — osmanskog zaleđa iz kojeg je dolazio značajan deo trgovačkog prometa i posredničkog bogatstva grada.
- Kako je trgovala sa pravoslavnim (srpskim, bosanskim, raškim, hercegovačkim) trgovcima i vlastelom pod osmanskom ili srpskom vlašću, držala je pragmatičan stav: dopuštala privatne obrede, ponekad korišćenje prostorija za liturgiju, ali vrlo je oklijevala da unutar zidina dopusti vidljivo odvojeno pravoslavno svetište koje bi izazvalo rimsku kuriju i sopstveni katolički identitet republike.
- Postojale su epizode privremenog služenja liturgije (npr. grčko‑pravoslavnih ili srpskih sveštenika) u zakupima kuća ili kapelama koje formalno nisu bile javne pravoslavne crkve. Ovo je tipičan obrazac mediteranskih trgovačkih gradova: privatna tolerancija, javna katolička ekskluzivnost.
4. Širi dalmatinski obrazac (12–18. vek): Zašto se uopšte pojavljuju pravoslavne crkve u dalmatinskim gradovima?
Važno je razlikovati
tri istorijske faze i
različite vrste pravoslavnog prisustva:
| Period | Politički okvir | Tip pravoslavnog prisustva | Zašto se „dopušta“? | Napomene |
|---|
| Srednji vek (12–15. vek, pre venecijanske dominacije čitavom obalom) | Gradovi pod lokalnim komunalnim vlastima, često u orbiti Vizantije, Ugarske ili lokalnih vladara; crkvena granica Istok/Zapad još u formiranju na tlu južnoslovenskih zemalja | Mreža manastira i crkava raškog, zetskog ili bosanskog zaleđa; u samim dalmatinskim gradovima pravoslavno bogosluženje uglavnom epizodično, uz prisutne grčko‑istočne trgovce | Trgovina i diplomatske potrebe; u ranoj fazi shizma nije uvek strogo sprovođena; lokalni realizam je pretezao nad dogmatskom rigidnošću | Često nema „zabrane“ jer nema ni masovne potrebe za pravoslavnim urbanim hramovima; vernici idu u okolne manastire u zaleđu. |
| Venecijanski period i granica sa Osmanlijama (15–18. vek, kulminacija 16–17. vek) | Mletačka Dalmacija suočena s ratovima s Portom; naseljavanje Vlaškog / srpsko‑pravoslavnog stanovništva u pogranične i ispražnjene krajeve radi vojne i agrarne revitalizacije | Podizanje pravoslavnih parohaijskih crkava u ruralnim naseljima, kasnije ponegde i u manjim urbanim sredinama; često drvene/ skromne | Militarizovana kolonizacija: Venecija dopušta jer joj treba lojalno graničarsko stanovništvo. Ako želi njihove vojne usluge i rad, mora im dopustiti veru i sveštenstvo. | Dopuštanje se pravda i kao „privremeno“ ili uz ograničenja (npr. bez zvona), ali realnost terena odnosi prevagu. |
| Habsburško / austrijsko preuzimanje (18. vek nadalje, posle mira u Požarevcu 1718, formalizacije granica) | Država usvaja uređeniji sistem konfesionalne administracije; u Vojnoj krajini već postoji pravoslavna hijerarhija priznata radi vojne službe; Dalmacija ulazi u složen režim posle 1797. | Konsolidacija postojećih pravoslavnih zajednica; ponegde gradnja novih, sada uz birokratsko odobrenje; prelaz sa ad hoc tolerancije na normativnu (zakonsku) toleranciju | Državni racionalizam i uniformizacija: lakše je državi da pravno prizna nego da se stalno bori s praksom. | U gradovima s jačom pravoslavnom trgovinom (Zadar, Šibenik, pa i Split u ograničenom obliku) pojave se kapelice i crkve. Otpor katoličkog klera varira. |
