Vjerovatno ne postoje prostor i epoha koji su u popularnoj kulturi prikazivani toliko često i s tolikom popularnošću, a toliko istorijski netačno i do skarednosti uljepšano i idealizovano, kao što je to bio slučaj sa naseljavanjem i pripitomljavanjem američkog zapada u devetnaestom vijeku. Naravno, Holivud je najodgovorniji za stvaranje klišeiziranih kauboja i indijanaca, ali filmski vesterni uglavnom su koristili obrasce zadane raznim literarnim proizvodima. Neke od njih pisali su polutalentovani idealisti kakav je bio Zen Grej, a neke i vagabundi poput onog Nijemca Karla Maja, koji je sve što je znao o Americi naučio iz sumnjivih bedekera po evropskim zatvorskim bibliotekama, koje je, eto, sticajem okolnosti, dosta posjećivao. Istini za volju, ne treba pisce trivijalne književnosti za sve kriviti. Američki romantičar Henri Vadsvort Longfelou, u svoje vrijeme cijenjen i uticajan pjesnik, u svom Hijavati Irokezima je podario toliko uglađenosti i onovremene etike da ste ih lako mogli zamisliti sa polucilindrima, a njihove skvo u krinolinama.
Možda i prvi književni tekst s kojim sam se susreo, a u kome se o staroj Americi drugačije govori, bila je priča Breta Harta Izgnanici iz Poker Fleta, i kod nas objavljena u Radovoj legendarnoj biblioteci Reč i misao. Priča o grupi ljudi protjeranih iz nekog rudarskog mjesta zbog nemorala tematizira hipokriziju, ali mnogo govori i o karakterima ljudi na granici, na divljem zapadu. Takvih ljudi, izgnanika iz vlastitih života, mnogo je i u knjizi Blood Meridian or the Evening Redness in the West, najznačajnijem romanu Kormaka Makartija, iz 1985. godine. Za razliku od onog iz pastorala koje smo čitali u djetinjstvu i dječaštvu, Makartijev Zapad je – pakao na zemlji. Manje zbog pustinjske vreline, opasnih kobri i sumpornih izvora, a više zbog nasilja koje je osnovni medij komunikacije među ljudima i sveprisutnog zla koje se kao fini pustinjski pijesak uvlači u sve pore i popunjava sve praznine prepuštene ljudskom djelovanju.
Centralni lik romana nazvan je samo the kid – dečko ili, nazovimo ga, klinac – za kog znamo da je iz Tenesija, da mu je majka umrla na porođaju, a otac, nekad učitelj, dane provodi pijan bulazneći stihove davno zaboravljenih pjesnika. Sa petnaest godina klinac bježi od kuće na Zapad, obavlja poslove za kakve je sposoban, što znači jednostavne i teške, stiče jednu mazgu i regrutuje ga grupa plaćenika koju predvodi kapetan Vajt, poluludi rasista ubijeđen da mu je božijim i ljudskim zakonom dato da svijet oslobodi od Meksikanaca. Negdje u pustinji, teksaškoj ili meksičkoj, Vajtovu grupu napadnu i desetkuju krvoločni Komanči. Čitalac, još nenaviknut na Makartijev parabiblijski jezik i nekonevncionalno viđenje prošlosti Zapada, čitajući o toj bici neće biti siguran da li prisustvuje realnom događaju ili nečijoj psihodeličnoj viziji. Groteskne prikaze urođenika namazanih lica, odjevenih u ostatke imovine ranijih žrtava, uključujući i kopiju srednjovjekovnog oklopa i ostatke ženskih haljina, i njihova apsolutna brutalnost u kojoj ubistvu bebe u kolijevci niti prethodi oklijevanja, niti slijedi kajanja ni koliko bi čovjek osjetio kada slučajno nagazi baštenskog puža, dobro postavljaju vizuelne i moralne koordinate za priču koja tek počinje da se odmotava. Na slične prizore, koji su nekoga lijepo asocirali na Hijeronimusa Boša, u Krvavom meridijanu posebno ćemo nailaziti kad se klinac pridruži Glentonovoj bandi, grupi otpadnika koje su meksičke vlasti unajmile da ubijaju indijance, a plaćaju ih po broju skalpova koje donesu. Uskoro banda počinje masakrirati svakoga ko im se nađe na putu – čini se da skalp ne odaje rasu žrtve.
Pohod sa Glentonovom bandom čini najveći i najvažniji dio romana i u njemu se javljaju i svi ostali ključni likovi: Toadvajn, iskusni odmetnik bizarnog izgleda koji je doživio da mu odsijeku uši, a na čelo žigošu slova HTF (horse thief – kradljivac konja), nekadašnji sveštenik Tobin s kojim se klinac zbliži nešto kasnije i koji jedini pokazuje znake kolebanja i nepovjerenja prema poslovima bande, a posebno prema sudiji Holdenu.
Sudija Holden, Glentonov savjetnik i neformalni vođa bande, je čovjek (navodno čovjek) nevjerovatne fizičke snage, goleme konstitucije, neljudski blijedog tena i bez ijedne dlake na tijelu. Zašto ga zovu sudijom, niko ne zna, iako vrhunski poznaje pravne nauke, baš kao i hemiju, geologiju, teologiju, filozofiju, nekoliko stranih jezika, vojnu strategiju, likovnu umjetnost i ples – i sve to uvjerljivo demonstrira – a pri tom je superioran u svirepostu i u odnosu na najokorjelije članove bande. Ovaj satanski polihistor voli da nepismenim ubicama sa kojima jaše drži predavanja o važnosti naučnog saznanja kao instrumenta kontrole svijeta, o neminovnosti rata i sličnim teškim temama, a jednu takvu propovijed zaključi riječima: Rat je Bog!
Ova blasfemična misao, a i čitav Holdenov mentalni profil i misteriozna figura, naveli su neke kritičare da knjizi udahnu možda i malo previše religijskog značenja, pa mnoge dijelove tumače u ključu gnostičkog učenja. Sam pisac, kako i priliči, nije želio da knjigu objašnjava i da je čita umjesto čitalaca, te se ni o ovome nije izjašnjavao. Sudija Holden je upečatljiva personifikacija zla, ali mislim da nije potrebno posezati za opskurnim vjerskim učenjima da bi se dodatno objasnio ovaj lik – rezultati takvih napora, uostalom, nikad nisu sasvim nedvosmisleni, a čitaoca nepotrebno udaljavaju od teksta. Sukob između klinca i Holdena koji krajem romana kuliminira (mada ne sa sasvim jasnim epilogom), manje je manihejski sukob dobra i zla kao vječnih principa, a više borba običnog čovjeka sa iskušenjima koja se nude u svijetu koji nameće malo moralnih normi.
I pored ovih univerzalnih i filozofskih aspekata, Blood Meridian za mene je prvenstveno priča o američkom zapadu sredinom devetnaestog vijeka. Makarti se za pisanje romana podrobno pripremao proučavajući zapise aktera i savremenika istorijskih događaja koji su mu bili predložak za priču. Kažu da su čak i neki minorni detalji i likovi zasnovani na istorijskim činjenicama. Za razliku od Vilijama Foknera, jednog od dva velika američka pisca s kojima ga porede (drugi je Herman Melvil), a koji je rodni američki Jug koristio samo kao prirodno platno za sliku univerzalne ljudske tragedije, Makarti zaista piše o istorijskom Zapadu, o ljudima kakvi su ga osvajali i brutalnosti koja je prethodila civilizaciji.
Tu mučnu priču Makarti zapisuje neobičnim jezikom, u isto vrijeme sirovim i istančanim. Arhaičnu atmosferu gradi zastarjelim i neuobičajenim riječima, izbjegava navodne znakove, apostrofe, zareze, često je eliptičan ili nedorečen, pa čitanje zahtjeva veći mentalni napor, ali prividna nedorađenost odgovara surovosti teme. I kad se mučna, ali ubjedljiva priča propusti kroz takvu mašinu Makartijeve epske proze, zaista se dobija nešto nalik Hermanu Melvilu.
Pomalo je nepravedno što je ovaj pisac kod nas postao poznat tek po dva skromnija romana: No Country for Old Men i The Road, i to uglavnom nakon što su po njima snimljeni visokobudžetni holivudski filmovi. Iako se u ovim knjigama prepoznaje isti rukopis, a ima i nekih drugih sličnosti – kao što je, u suštini, pikarska priča – očito je da se radi o knjigama pisanim sa manje energije i nižim ambicijama. Možda nije slučajno što Blood Meridian do sada nije ekranizovan. Teško da bi za Holivud bilo isplativo da uloži novac u film koji ruši kanone koje ovaj izgrađuje od svog nastanka.
Roman Krvavi meridijan ili večernje crvenilo na zapadu u Srbiji je objavljena 2009. godine u izdanju Beobooka, a u Hrvatskoj (Krvavi meridijan ili večernja rumen na zapadu) 2011. (Profil).
Pa, Zeka Angstrom je paradigma za neodgovornost, nezrelost i impulsivno ponašanje, bar u prvoj knjizi.
