Kriticko i mitsko misljenje*
Sredine koje nisu sklone kritickom misljenju, i danas pletu nove mitoloske sizee, a mitske impulse zamenjuju isforsiranim patriotizmom i religiozno misticnim egzaltacijama
Vidovdan se, kao sto je vec receno, nije pominjao u prvim varijantama kosovske legende. Ali, uporedo s podrzavljenjem predanja i velicanjem Lazarevog drzavotvornog lika, bas ovaj kosovski simbol dolazi u centar paznje kao dan definitivnog obracuna s Turcima. Krajem XIX i pocetkom XX veka Kraljevina Srbija se politickim sredstvima bori za pripajanje ondasnjih turskih teritorija, Kosova i drugih krajeva na jugu. Posle poraza srpske vojske u ratu protiv Turaka 1876. i 1877, ne samo pesnici vec i drugi patrioti, javni radnici, novinari, politicari, drzavnici i oficiri sve vise govore o osveti Kosova. Ranije, u doba romanticara, kosovski mit, onakav kakav je bio u narodnoj poeziji, nalazio se u sluzbi nacionaloslobodilacke misli. Sada, medjutim, dolazi i do njegovog postepenog preinacavanja i stvaranja novog vidovdanskog kulta.
Po mitu, Vidovdan je bio dan junackog ogledanja, pobede, trijumfa nad zlom. U novom kultu, nastalom pod pritiskom politicko-ekonomskih imperativa srpskog gradjanstva, prodiranja na jug i osvajanja Kosova, Vidovdan je pre svega simbol krvave, bespostedne osvete nad svim sto je tursko, muslimansko uopste. U tako preinacenom mitu, vec na samom pocetku, dolazi do unutrasnjeg raslojavanja kosovskog mita, pri cemu poetsko ustupa mesto konkretnoj nacionalnoj politici.
Dok su u Vukovim kosovskim pesmama Milos i Lazar, kao polariteti, bili dosta jedinstveni u transcendentnoj heroici, novi kumanovski, a narocito postkumanovski »mit« ih potpuno razjedinjuje. Lazarevo opredeljenje za visi zivot kao nesto nestvarno, cisto, ali istovremeno maglovito, neodredjeno i nedefinisano, postaje simbol misticnog nacionalizma. Milos se, pak, postepeno izdvaja iz celine predanja kao osvetnik Kosova, ciji noz vise niko ne skriva. Tako se, pod velom visih interesa nacije, koja se poistovecuje s apsolutom i preuzima dimenzije vecnosti, stvara kult po kome je bezmalo sve dozvoljeno, cak i noz. Ova nova pseudotranscendenca, koja je nasilno nakalemljena na hriscansku i pagansku transcendentnu heroiku, predstavlja nesumnjivo esteticku i humanisticku degradaciju kosovskog mita.
Izrazavajuci drzavotvornu klimu onih vremena, vidovdanski kult okupio je prvih decenija XX veka oko sebe ne samo srpsko gradjanstvo, nego i seljastvo, koje je cinilo veliku vecinu srpskog naroda. Videli smo da je u feudalno doba za Srbe bilo karakteristicno amalgamisanje hriscansko-feudalne i pagansko-herojske svesti u novu celinu. U gradjansko doba, u eri nacionalizma, imacemo duhovno jedinstvo patrijarhalnih seljaka, koji su manje-vise samo po imenu hrisani, a u stvari pohriscanjeni pagani, i gradjana kao predstavnika nove svesti. Nekada, posle prihvatanja hriscanstva, Srbi su se okupljali na slavama; one su bile zamena za njihove kucne idole. U XIX i XX stolecu imamo nesto slicno: duhovno okupljanje nacije oko kosovskih heroja i drugih supstitucija vrhovnog paganskog bozanstva, vezano za dan belog Vida, boga rata.
Kao i ranije, i u ovo doba doslo je do mesavine raznolikih, heterogenih svesti. Dvojnost »nove« svesti tokom XIX i XX veka oseca se i u poeziji. Zamenjen novim svetlosnim simbolima, drevni slovenski bog svetlosti i rata nastavlja svoje vekovanje i u delima srpskih romanticara. On zivi u najvecem ostvarenju srpske knjizevnosti XIX veka. U »Gorskom vijencu«, delu u kome se Vidova kosovska supstitucija, Milos Obilic, javlja na vise mesta u vizijama mnogih Njegosevih junaka uoci boja sa Turcima. Rodonacelnik Vid i njegove supstitucije, nastavice svoj zivot u srpskoj poeziji i umetnosti i u XX veku. U nesto drugacijim vizijama postace atomsko jezgro srpskog, pa cak i jugoslovenskog (unitaristickog) nacionalizma. Oni ce pocetkom naseg stoleca pokretati i takve stvaraoce kakvi su Mestrovic i Rakic.
Nasa sredina, sklona kultovima, cesto religiozna i danas na prevashodno paganski nacin, tesko se oslobadja arhaicnog misljenja. Doduse, kao i drugi Evropljani, i nas savremeni covek ne moze da misli na autenticno mitski nacin. Mitski svet nije njegova stvarnost. Ali, uprkos tome, sredine koje nisu sklone kritickom misljenju, i danas pletu nove mitoloske sizee, a mitske impulse zamenjuju isforsiranim patriotizmom i religiozno misticnim egzaltacijama.
U zrelim civilizacijama jasno se razlikuje sta je mit a sta istorijsko misljenje, sta poezija a sta zbilja, sta bajka a sta ziva stvarnost. U civilizacijama koje tek sazrevaju, ovi pojmovi se mesaju, medjusobno prozimaju, sto dovodi do stalnih sudara, lomova, nesporazuma, do pseudodinamike. U mladjim civilizacijama ceste su i iracionalne erupcije, a jos cesca je pojava nejedinstvene, udvojene ili razbijene svesti, sto ometa normalne zivotne tokove, stvara nepotrebne psihodrame, a ponekad pretvara zakonite klasne sukobe u tragicne incidente i krvoprolica, koja dobijaju cudesne oblike.
Vidovdanski »mit«, koji u nasem veku mesa istorijsku zbilju sa mitskom realnoscu, stvarnu borbu za slobodu sa sacuvanim paganskim sklonostima (osveta, klanje i prinosenje zrtve, ozivljavanje herojskog pretka), potencijalno sadrzi u sebi sve osobine sredina sa neukrocenim mitskim impulsima. Kao odredjena faza u razvitku nacionalnog misljenja, on je bio istorijski neophodan. Ali, kao trajno stanje duha, vidovdanski »mit« moze biti i koban po one koji nisu u stanju da se iscupaju iz njegovih pseudomitskih i pseudoistorijskih mreza. U njima, za razliku od pesnika i nacionalnih ideologa iz epohe romantizma, savremena misao, duh covekov, moze doziveti novo Kosovo: intelektualni i eticki poraz.
Savremeno misljenje, u osnovi kriticko, usmereno je i prema nama samima, to jest i prema avetima koje izviru iz nas, kao i prema fascinacijama i strasilima koje deluju iz zaostale sredine na covekovu svest. Nemamo razloga da se plasimo njegove »suve« kriticko-naucne logike, niti da se ustezemo pred argumentima koje nam ono nudi. Istovremeno i mac i bedem, ono moze biti i odbrana od svih onih opasnosti koje u kulturno i duhovno nezrelim sredinama vrebaju sa svih strana, ugrozavajuci covekov duhovni integritet.
Kriticki odnos prema svemu, pa i prema nasledju pravekova, ni u kom slucaju ne znaci anatemisanje mitskog misljenja. Ali, mora se znati da ono pripada praistoriji covecanstva. Za nas, mitovi nisu prihvatljivi kao svete, neprikosnovene poruke koje su nam daleki preci ostavili u »bogovskim« skaskama. Oni nas vise zanimaju kao forma, oblik savremene pesnicke misli, kojoj izrazajnu dinamiku daju lirske slike preuzete iz pravremena. Zaboravljene starine koje zive negde u dubinama bica savremenog coveka i cine sastavni deo njegove podsvesti.
Na zov koji je dolazio spolja, Tesan Podrugovic, Slepa Zivana i drugi narodni pevaci iskopali su iz dubina pamtiveka krstolikog idola stare vere i nacinili od njega simbol jedne revolucije, krstas barjak, zastavu s kojom se, u ime nacionalne i socijalne slobode, za ono doba nove misli, islo u boj protiv feudalizma. Zajedno s pobednickim krstom, narodni pevaci oziveli su i kultni dan boga Vida, i to u novoj, ratnickoj varijanti, kao dan junackog ogledanja, sadasnjeg, buduceg, svevremenog. U njihovim pesmama, samo su slike bile stare, mitske. Poruke su bile nove, ustanicke.
Sa stanovista poetike, njihove slike, i casni krst i Vidovdan kao dan svevremenog junackog ogledanja, umetnicki su funkcionalne jedino dok zive u iracionalnom kontekstu u kome su ih narodni pevaci dali. Izvadjene iz njega i ukljucene u nove, ideoloske, pseudomitske konstrukcije, ove herojsko-lirske slike gube lepotu i unutrasnji poetski sadrzaj, postaju mitski segment kvaziracionalnog konteksta, intelektualnog surogata u kome se ne samo gube granice izmedju arhaicne i savremene svesti, vec dolazi i do neke vrste poremecene svesti, koja vise ne razlikuje mit od zbilje.
Narodna poezija je veliko umetnicko blago, ali istovremeno i bogata riznica mitske svesti. U njoj, kao u kakvom depou, cuvaju se ne samo slike od iskona, vec i istorijske legende koje su naknadno mitizovane. Dosadasnja interesovanja za mitsko u narodnoj junackoj poeziji ogranicavala su se uglavnom na proucavanje preistorijskih pesama, onih u kojima su se u autenticnim formama sacuvali nekadasnji slojevi mitske svesti. Ali, mitsko ne preovladjuje samo u mitoloskim pesmama vec se nalazi i u pesmama koje su naknadno mitizovane. Otuda su i one od interesa za izucavanje mitskog u srpskoj knjizevnosti i kulturi uopste. U njima ce buduci istrazivaci naci obnovljenu arhaicnu svest. Zivu, sraslu sa istorijskim zbivanjima; na prvi pogled tesko uocljivu, narocito od pripadnika sredina koje i same, nesvesno, nisu do kraja oslobodjene arhaicnog misljenja.
Nauci se otvaraju velike saznajne mogucnosti na polju proucavanja mitskih slojeva u narodnoj junackoj poeziji. Otkrivanjem ranih, prevashodno poetskih praslojeva, ona ce do kraja osvetliti ono sto je u pesmama sustastveno poetsko. Jasno odvajanje mitskog od istorijskog bice istovremeno i krupan doprinos emancipaciji savremene svesti od zastarelog kultnog misljenja.
Casni krst i Vidovdan nisu jedini tragovi mitskog u narodnoj poeziji. Pred nama je da otkrijemo i druge slicne tragove, kako u njoj tako i u nama samima, sto znaci da identifikujemo sebe i svoju sredinu. Valja priznati da smo ono sto jesmo da bismo, emancipovani od slepog robovanja svemu sto smo nasledili od iskona, mogli da budemo ono sto bismo hteli da jesmo.
*) Iz: Miodrag Popovic, Vidovdan i casni krst, Biblioteka XX veka, Beograd 1998, str. 167–172.
и сву своју браћу.
