Pumpaj Dinstanović
Zaslužan član
- Poruka
- 103.658
Pošto me je uvaženi kolega forumaš @Statler and Waldorf upitao da otvorim jednu potpuno zasebnu temu o ovom pitanju — pa, evo je. 
Kao što je poznato, međusobna izopštenja koja su 1054. godine potpisali papa Lav IX (1049-1054) i vaseljesnki patrijarh Mihailo I Kerularije (1043-1054) nisu još uvek u to vreme bili percipirana kao nešto što će imati zaista takve dalekosežne posledice po hrišćansku Crkvu kakve jeste. Taj datum, iako daleko od nebitnog, uzima se pre svega iz praktičnih razloga radi istoriografske periodizacije. U stvarnosti, granice između rimokatolika i pravoslavnih još nisu bile u to vreme, u vreme XI stoleća, ni izbliza jasne, usled čega su neki istoričari predlagali i neke kasniej datume kao alternativne i ključne, primera radi, definitivno XIII stoleće, nakon IV krstaškog rata (1202-1204) i Drugog sabora u Lionu (1272-1274), na kojem su i formalno regulisane i usvojene sve značajnije razlike u odnosu na pravoslavlje (iako su, naravno, određene razlike između onih „zapadnog“ i „istočnog obreda“ itekako postolaje i pre famozne 1054. godine, a što se posebno dalo videti prilikom diplomatskih poseta Liutpranda Kremonskog, koji je boravio na dvorovima cara Konstantina VII Porfirogenita (913-959) i Nikifora II Foke (963-969)).
Upravo je to vreme u kojem su i Mađari bili hristijanizovani. Otac kralja Stefana I (1000-1038), Geza, dopustio je 972. godine da dođu misionari i sa zapada, iz Nemačke, kao i iz Carigrada. Jedan episkop iz Bavarskog gradića Pasau, Pilgrim, došao i lično kao misionar. Međutim, iako je Ugarsko kraljevstvo završilo nakon famoznog krunisanja u vreme pontifikata Silvestera II (999-1003) i kasnijih procesa kao rimokatoličko, u samom početku nisu stvari tako delovale i bila je vrlo realna mogućnost da Ugri završe na pozornici hrišćana istočnog obreda. Gezin otac je ugovorio njegov brak sa kćerkom erdeljskog đule, Sarolt, koju su vizantijski misionari već bili pokrstili (to je po svemu sudeći i u najmanju ruku jedan od razloga zašto ju je kasnija ugarska tradicija zapamtila uglavnom po lošem, pripisujući joj sve moguće poroke, od toga da je bila pijandura, do toga da je čak navodno bila i ubica). Kasniji narativni izvori, pre svega oni od vremena pontifikata Grgura VII (1073-1085), svedoče o tome da su veze Ugara sa istočnim obredom umanjivane, ili da je nova tradicija bila naknadno konstruisana da bi stariju prekrila. Najpoznatiji primer jeste upravo vrlo čuveni predmet koji je kod Mađara danas i svojevrsna nacionalna relikvija (sa krstom nakrivljenim u stranu), Kruna Sv. Stefana, koja navodno po predanju potiče od papskih legata iz 1000. ili 1001. godine. U stvarosti, sama kruna je zapravo uz omanje modifikacije i dogradnje, jedan od jedinih do naših dana očuvanih primera vizantijskih kruna.
Istorijska pozadina
Ova specifična pozicija Ugara, na razmeđu latinskog zapada i grčkog istoka, dovela je čak do toga da Dimitrije Obolenski uključi i Mađarsku u zemlje tzv. „Vizantijskog komonvelta“, ili u najmanju ruku kao pridruženu članicu, sa zvezdicom. Jedna od vrlo značajnih specifičnosti iz istorije Crkve u Ugarskoj jeste složeni odnos borbi za pravo na investituru, odnosno nadležnost za imenovanje episkopa. Papa Grgur VII je upravo ostao u istoriji upamćen kao neko ko je sve ove kontroverze pokrenuo, kada je ekskomunicirao 1076. godine rimsko-nemačkog kralja iz dinastije Salijevaca, Henrika IV (1054-1105). To je bio početak ozbiljnog izdizanja crkvene vlasti nad sekularnim, a gde je, naravno, Sveto rimsko carstvo bilo najveća pretnja. Ozbiljan sukob između SRC i Svete stolice ključno se okončao Konkordatom u Vormsu 1122. godine, u vreme pape Kaliksta II (1119-1124) i cara Henrika V (1111-1125), koji je u dobroj meri predstavljao pobedu Rima. No, sa Ugarskom je priča išla malo drugačije, za razliku od ogromne većine rimokatoličke ekumene. Za razliku od ostatka, gde se Vatikan uglavnom uspešno izborio za svoj monopol (ili barem u najvećoj meri monopol) nad ius praesentandi, u Ugarskoj, Kruna je u srednjem veku (pa i kasnije) ta prava, u dobroj meli nalik praksi u Romejskom carstvu, u kojem je car redovno postavljao (titularno bugarske) arheipiskope u Ohridu, zadržala. Taj podatak nam je dobro poznat i ključan i za srpsku nacionalnu istoriju, zato što je on poslužio kao osnov za brojne srpske Privilegije (1690, 1691, 1695) koje je narod dobio u vreme kralja Leopolda I Habzburškog (1655-1705), a koji su postavili temelje za srpsku crkveno-prosvetnu autonomiju, koja će postojati u Zemljama Krune Sv. Ištvana sve do 1912. godine (odnosno, to je razlo zbog kojeg su mogli ugarski monarsi iz dinastije Habzburgovaca da izdaju takva dokumenta, nezavisno od papa Aleksandra VIII (1689-1691) ili Inokentija XII (1691-1700)).
Nakon smrti kralja Andrije I zvanog Mudri (1046-1060) desilo se nekoliko bitnih promena na ugarskom prestolu. Andriju je trebalo da nasledi njegov najstariji sin Solomon, čije je pravo na ugarsko presto Andrija terao svoju braću da javno priznaju. Međutim, Bela to nije poštovao i iz Poljske se na oštrici poljskih mačeva popeo na ugarski presto. Već 1063. godine, Nemci su zbacili Belu i doveli Solomona kao zakonitog vladara, a Belina deca su svoje utočište našla kod saveznika na poljskom dvoru. Poljsko-nemački proxy rat okončan je 1074. godine, kada se Geza I konačno popeo na presto, a Solomon sa svojim ljudima pobegao u Nemačku. Može se reći da su se bratoubilački rat pripadnike Arpadovog poroda donekle poklopio sa suprotstatvljenim interesima Vatikana i SRC, zato što je Solomon predstavljao pro-nemačku struju, koja je pretendovala da od Ugarske nampravi nemačku klijentsku državu. To je činilo Gezu prirodnim saveznikom papske stolice. Činjenica da je bio pripadnik bočne grane Arpadovića, značila je da mu je bilo potrebno i na neki način legitimisati tu promenu, a ne postoji bolji način sem da se to dobije preko Crkve. Međutim, cena koju je Grgur nudio 1074. godine, bila je previše visoka. Grgur je od Geze suštinski tražio da jasno veže Ugarsku za Rim, poput onoga što stoji u famoznoj darovnici hrvatskog kralja Dmitra Zvonimira (1076-1089). Ugarska nije bila baš sićušna državica, tako da bi dobijanje Ugarske na svojoj strani papa osigurao ozbiljnog saveznika na jugoistoku Nemačke, čime bi nemačke careve mogao da razvuče na dva fronta. Novom ugarskom vladaocu je, svakako, nova kruna bila neophodna, zato što je ona stara očigledno bila odneta u Nemačku.
Međutim, Gejza nije tako postupio. U odgovor na Grgurove veoma visoke cene, on se okrenuo Vizantiji. I car Mihailo VII Duka (1071-1078) mu je i pozitivno odgovorio. Mihailo je nasledio carstvo u izuzetno teškoj situaciji, u klimi epiloga Bitke kod Mancikerta avgusta 1071. godine, sa ozbiljnom rastućom pretnjom na istočnim obroncima, seldžučkim Turcima, na azijskoj strani, te pobunjenim Slovenima po Balkanu (suočavao se nedugo pre sa ustankom Petra Odeljana, kojom prilikom je i Konstantin Bodin, sin Mihaila Vojislavljevića, bio proglašen za novog bugarskog cara, naslednika cara Samuila). Mihailo je, takođe, car koji je izgubio i poslednje romejske posede u Italiji, zahvaljujući vrlo uspešnim avanturističkim poduhvatima Normana pod voćstvom Roberta Gviskarda (vojvode Apulije i Kalabrije 1057-1085). Sa još i Pečenezima kao zajedničkim neprijateljima za Romeje i Ugre, ovo je sve činilo Mihaila i Gezu prirodnim saveznicima. Kako Vizantija nije poznavala za kraljevsku titulu, to je za Konstantinopolj mogla biti mala stvar — poklon jedne umetnine određene materijalne vrednosti, ali za drugu stranu takav potez je bio značajan, jer se moglo koristiti kao sredstvo odakle bi se crpeo legitimitet. Treba se prisetiti ovde i hrvatskog kneza Stjepana Držislava, za kojeg kasnija tradicija (Historia salonitana Tome Arhiđakona) beleži kao prvog hrvatskog kralja. Držislav je, kao vizantijski saveznik od cara Vasilija II Bugaroubice (976-1025) dobio poklone pred kraj svoje vlasti krajem X stoleća. Kasnija tradicija je (a to je bilo i od posebnog značaja, zato što je moguće da Zvonimirova kruna nije bila nasledna), pokušavajući da objasni poreklo Krune hrvatskih kraljeva, odabrala taj događaj kako bi objasnila izvorište hrvatske Krune, koju Vizantinci sasvim sigurno nisu nikakve namere imali pružiti, kao što nisu u stvarnosti imali ni baš takve namere za ugarskog kralja Gezu I. Geza je još i oženio nećaku Nikifora Votanijata, uzicajnog carskog državnika, koji je posle i nasledio (ili, preciznije rečeno, zbacio nakon pobune) Mihaila na prestolu kao Nikifor III (1078-1081).
Kao što je poznato, međusobna izopštenja koja su 1054. godine potpisali papa Lav IX (1049-1054) i vaseljesnki patrijarh Mihailo I Kerularije (1043-1054) nisu još uvek u to vreme bili percipirana kao nešto što će imati zaista takve dalekosežne posledice po hrišćansku Crkvu kakve jeste. Taj datum, iako daleko od nebitnog, uzima se pre svega iz praktičnih razloga radi istoriografske periodizacije. U stvarnosti, granice između rimokatolika i pravoslavnih još nisu bile u to vreme, u vreme XI stoleća, ni izbliza jasne, usled čega su neki istoričari predlagali i neke kasniej datume kao alternativne i ključne, primera radi, definitivno XIII stoleće, nakon IV krstaškog rata (1202-1204) i Drugog sabora u Lionu (1272-1274), na kojem su i formalno regulisane i usvojene sve značajnije razlike u odnosu na pravoslavlje (iako su, naravno, određene razlike između onih „zapadnog“ i „istočnog obreda“ itekako postolaje i pre famozne 1054. godine, a što se posebno dalo videti prilikom diplomatskih poseta Liutpranda Kremonskog, koji je boravio na dvorovima cara Konstantina VII Porfirogenita (913-959) i Nikifora II Foke (963-969)).
Upravo je to vreme u kojem su i Mađari bili hristijanizovani. Otac kralja Stefana I (1000-1038), Geza, dopustio je 972. godine da dođu misionari i sa zapada, iz Nemačke, kao i iz Carigrada. Jedan episkop iz Bavarskog gradića Pasau, Pilgrim, došao i lično kao misionar. Međutim, iako je Ugarsko kraljevstvo završilo nakon famoznog krunisanja u vreme pontifikata Silvestera II (999-1003) i kasnijih procesa kao rimokatoličko, u samom početku nisu stvari tako delovale i bila je vrlo realna mogućnost da Ugri završe na pozornici hrišćana istočnog obreda. Gezin otac je ugovorio njegov brak sa kćerkom erdeljskog đule, Sarolt, koju su vizantijski misionari već bili pokrstili (to je po svemu sudeći i u najmanju ruku jedan od razloga zašto ju je kasnija ugarska tradicija zapamtila uglavnom po lošem, pripisujući joj sve moguće poroke, od toga da je bila pijandura, do toga da je čak navodno bila i ubica). Kasniji narativni izvori, pre svega oni od vremena pontifikata Grgura VII (1073-1085), svedoče o tome da su veze Ugara sa istočnim obredom umanjivane, ili da je nova tradicija bila naknadno konstruisana da bi stariju prekrila. Najpoznatiji primer jeste upravo vrlo čuveni predmet koji je kod Mađara danas i svojevrsna nacionalna relikvija (sa krstom nakrivljenim u stranu), Kruna Sv. Stefana, koja navodno po predanju potiče od papskih legata iz 1000. ili 1001. godine. U stvarosti, sama kruna je zapravo uz omanje modifikacije i dogradnje, jedan od jedinih do naših dana očuvanih primera vizantijskih kruna.
Istorijska pozadina
Ova specifična pozicija Ugara, na razmeđu latinskog zapada i grčkog istoka, dovela je čak do toga da Dimitrije Obolenski uključi i Mađarsku u zemlje tzv. „Vizantijskog komonvelta“, ili u najmanju ruku kao pridruženu članicu, sa zvezdicom. Jedna od vrlo značajnih specifičnosti iz istorije Crkve u Ugarskoj jeste složeni odnos borbi za pravo na investituru, odnosno nadležnost za imenovanje episkopa. Papa Grgur VII je upravo ostao u istoriji upamćen kao neko ko je sve ove kontroverze pokrenuo, kada je ekskomunicirao 1076. godine rimsko-nemačkog kralja iz dinastije Salijevaca, Henrika IV (1054-1105). To je bio početak ozbiljnog izdizanja crkvene vlasti nad sekularnim, a gde je, naravno, Sveto rimsko carstvo bilo najveća pretnja. Ozbiljan sukob između SRC i Svete stolice ključno se okončao Konkordatom u Vormsu 1122. godine, u vreme pape Kaliksta II (1119-1124) i cara Henrika V (1111-1125), koji je u dobroj meri predstavljao pobedu Rima. No, sa Ugarskom je priča išla malo drugačije, za razliku od ogromne većine rimokatoličke ekumene. Za razliku od ostatka, gde se Vatikan uglavnom uspešno izborio za svoj monopol (ili barem u najvećoj meri monopol) nad ius praesentandi, u Ugarskoj, Kruna je u srednjem veku (pa i kasnije) ta prava, u dobroj meli nalik praksi u Romejskom carstvu, u kojem je car redovno postavljao (titularno bugarske) arheipiskope u Ohridu, zadržala. Taj podatak nam je dobro poznat i ključan i za srpsku nacionalnu istoriju, zato što je on poslužio kao osnov za brojne srpske Privilegije (1690, 1691, 1695) koje je narod dobio u vreme kralja Leopolda I Habzburškog (1655-1705), a koji su postavili temelje za srpsku crkveno-prosvetnu autonomiju, koja će postojati u Zemljama Krune Sv. Ištvana sve do 1912. godine (odnosno, to je razlo zbog kojeg su mogli ugarski monarsi iz dinastije Habzburgovaca da izdaju takva dokumenta, nezavisno od papa Aleksandra VIII (1689-1691) ili Inokentija XII (1691-1700)).
Nakon smrti kralja Andrije I zvanog Mudri (1046-1060) desilo se nekoliko bitnih promena na ugarskom prestolu. Andriju je trebalo da nasledi njegov najstariji sin Solomon, čije je pravo na ugarsko presto Andrija terao svoju braću da javno priznaju. Međutim, Bela to nije poštovao i iz Poljske se na oštrici poljskih mačeva popeo na ugarski presto. Već 1063. godine, Nemci su zbacili Belu i doveli Solomona kao zakonitog vladara, a Belina deca su svoje utočište našla kod saveznika na poljskom dvoru. Poljsko-nemački proxy rat okončan je 1074. godine, kada se Geza I konačno popeo na presto, a Solomon sa svojim ljudima pobegao u Nemačku. Može se reći da su se bratoubilački rat pripadnike Arpadovog poroda donekle poklopio sa suprotstatvljenim interesima Vatikana i SRC, zato što je Solomon predstavljao pro-nemačku struju, koja je pretendovala da od Ugarske nampravi nemačku klijentsku državu. To je činilo Gezu prirodnim saveznikom papske stolice. Činjenica da je bio pripadnik bočne grane Arpadovića, značila je da mu je bilo potrebno i na neki način legitimisati tu promenu, a ne postoji bolji način sem da se to dobije preko Crkve. Međutim, cena koju je Grgur nudio 1074. godine, bila je previše visoka. Grgur je od Geze suštinski tražio da jasno veže Ugarsku za Rim, poput onoga što stoji u famoznoj darovnici hrvatskog kralja Dmitra Zvonimira (1076-1089). Ugarska nije bila baš sićušna državica, tako da bi dobijanje Ugarske na svojoj strani papa osigurao ozbiljnog saveznika na jugoistoku Nemačke, čime bi nemačke careve mogao da razvuče na dva fronta. Novom ugarskom vladaocu je, svakako, nova kruna bila neophodna, zato što je ona stara očigledno bila odneta u Nemačku.
Međutim, Gejza nije tako postupio. U odgovor na Grgurove veoma visoke cene, on se okrenuo Vizantiji. I car Mihailo VII Duka (1071-1078) mu je i pozitivno odgovorio. Mihailo je nasledio carstvo u izuzetno teškoj situaciji, u klimi epiloga Bitke kod Mancikerta avgusta 1071. godine, sa ozbiljnom rastućom pretnjom na istočnim obroncima, seldžučkim Turcima, na azijskoj strani, te pobunjenim Slovenima po Balkanu (suočavao se nedugo pre sa ustankom Petra Odeljana, kojom prilikom je i Konstantin Bodin, sin Mihaila Vojislavljevića, bio proglašen za novog bugarskog cara, naslednika cara Samuila). Mihailo je, takođe, car koji je izgubio i poslednje romejske posede u Italiji, zahvaljujući vrlo uspešnim avanturističkim poduhvatima Normana pod voćstvom Roberta Gviskarda (vojvode Apulije i Kalabrije 1057-1085). Sa još i Pečenezima kao zajedničkim neprijateljima za Romeje i Ugre, ovo je sve činilo Mihaila i Gezu prirodnim saveznicima. Kako Vizantija nije poznavala za kraljevsku titulu, to je za Konstantinopolj mogla biti mala stvar — poklon jedne umetnine određene materijalne vrednosti, ali za drugu stranu takav potez je bio značajan, jer se moglo koristiti kao sredstvo odakle bi se crpeo legitimitet. Treba se prisetiti ovde i hrvatskog kneza Stjepana Držislava, za kojeg kasnija tradicija (Historia salonitana Tome Arhiđakona) beleži kao prvog hrvatskog kralja. Držislav je, kao vizantijski saveznik od cara Vasilija II Bugaroubice (976-1025) dobio poklone pred kraj svoje vlasti krajem X stoleća. Kasnija tradicija je (a to je bilo i od posebnog značaja, zato što je moguće da Zvonimirova kruna nije bila nasledna), pokušavajući da objasni poreklo Krune hrvatskih kraljeva, odabrala taj događaj kako bi objasnila izvorište hrvatske Krune, koju Vizantinci sasvim sigurno nisu nikakve namere imali pružiti, kao što nisu u stvarnosti imali ni baš takve namere za ugarskog kralja Gezu I. Geza je još i oženio nećaku Nikifora Votanijata, uzicajnog carskog državnika, koji je posle i nasledio (ili, preciznije rečeno, zbacio nakon pobune) Mihaila na prestolu kao Nikifor III (1078-1081).
) ekskomunicirao (prvi put na Koncilu u Lentu 1075. godine) i Roberta Gviskarda lično, kao i grofa Kapue, Robertovog tasta Rišara I (1058-1078). I ovde se moramo podsetiti još i toga da je Grgur pisao aprila (u slično vreme kada i knjazu Izjaslavu, otprilike) danskom kralju Svejnu II (1047-1076), nudeći neki presto nekom od njegovih pet sinova. Ovo pismo se obično interpretira na taj način da je papa navodno nudio mlađanom pripadniku Estridsonove dinastije navodno hrvatski presto, ali meni se čini da treba razmišljati u drugom smeru. Ja mislim da je (potencijano) nepreciznost i nedorečenost u ovim papskim epistolama možda u ovom slučaju zapravo i pažljivo odabrana, namerna. Papa je tu, rekao bih, nudio Dancima da mu pomognu da se otarasi njihovih daljih (po skandinavskom tj. nordijskom poreklu) rođaka i potencijalno ga zameni nekim poslušnijim, što je i originalna namera bila Papstva za južnu Italiju (politika Rima prema zemljama budućeg „Kraljevstva dveju Sicilija“ uvek je bila, od ideje da se iz nje isteraju i Arabljani i Grci, na temelju koncepta tih prostranstava kao papskog feuda). Nepreciznost u vezi toga koja je tačno zemlja po sredi, ostavljena je za usmeno saopštenje papskog legata kao dopunu. Iliti, za slučaj da pismo (a prošlo bi kroz dosta nemačkih zemalja) bude negde presretnuto. Nepreciznost ponude Grguru daje plauzabilnu porecivost, a koja je u suočavanju sa najvećim ekscesima normanske surovosti nešto što bi možda trebalo i da se podrazumeva. U ovom periodu, Grgur je bio, čini se, poprilično uplašen od Normana. Čak je februara 1074. godine pisao i grofu Burgundije Viljemu I (1057-1087).
