Književnost Portret velikana srpske kulture

[Nina]

U ovoj 2025. godini, umnogome istorijskoj i nacionalnoj prelomnici, i u narednoj 2026, poklapaju se značajne jubilarne godišnjice – rođenja i smrti dvojice znamenitih srpskih (građanskih) intelektualaca i nacionalnih radnika romantičarskog 19. stoleća: sto dvadeset pet godina od smrti Jovana Đorđevića (Senta, 25. novembar 1826 – 21. april 1900) i, dogodine, dvesta godina od njegovog rođenja; kao i sto sedamdeset godina od rođenja Đorđevićevog sestrića Stevana Sremca (1855–1906) i, dogodine, sto dvadeset godina od izbora za pravog (redovnog) člana Srpske kraljevske akademije (Akademija umetnosti), ali i njegove smrti. Stevan Sremac, i on po mestu rođenja Senćanin (kako je i potpisivao svoje brojne rukopise), sudbinski je bio vezan za ujaka i pod njegovim snažnim intelektualnim i moralnim uticajem. Uticaj Jovana Đorđevića na potonji duhovni razvoj sestrića, književničku i profesorsku karijeru, najbolje je portretisao Milorad Pavlović, Mile Krpa (1865–1957), književnik i Sremčev biograf: „[...] i kad je stupio u život, on je [Sremac] imao dosta sličnih osobina: obojica su bili zaneseni rodoljubi, obojica vrlo predani i pobožni pravoslavci, dobri istorici i poštovaoci klasicizma, veliki humanisti, slovenofili, bolećivi prema siromašnima, zaštitnici i ljubitelji životinja, velike estete i obojica, do smrti, neženje...” Za razliku od ovog mišljenja, Jovan Deretić u kanonizovanoj „Istoriji srpske književnosti” (s. 849) navodi i sledeće: „Formiran pod neposrednim uticajem svoga ujaka Jovana Đorđevića, književnika i značajnog kulturnog radnika, osnivača pozorišta u Novom Sadu i Beogradu, političara konzervativnih shvatanja, Sremac je i sam postao izrazit tradicionalist, konzervativac i antidemokrata. Bio je protivnik S. Markovića i radikala, vatreni pristalica monarhije i režima kralja Milana, čime je odudarao od većine realista...”

 

[Nina]

 

[Nina]

Zasluge za osnivanje pozorišta

Život, delo, ideje Jovana Đorđevića, istoričara, profesora, književnika, političara, njegova uzorita i bez ostatka posvećenost državnom, političkom, ali i, nadasve, prosvetnom i kulturnom preporodu srpstva, svrstavaju ga u sam vrh nacionalnih korifeja pored Dositeja, J. S. Popovića, B. Radičevića, S. Miletića, A. Hadžića, J. Skerlića, J. Cvijića, J. Ristića, S. Novakovića i mnogih drugih koji su postavili državne, kulturne i civilizacijske temelje Srbije u 19. veku!

Njegov život je, u stvari, bio velika istorijska i pozorišna scena. Potiče iz ugledne porodice ekonoma i trgovca Filipa Đorđevića (mati Ana, rođena Malešević, cincarskog porekla) iz Sente, grada snažne srpske tradicije, okruženog salašima i ritovima, gde su starinom doseljeni njihovi preci iz Stare Srbije, najverovatnije za vreme Čarnojevićeve seobe (1690), i nakon Mađarske revolucije (1848) ostali u Senti! Otac Filip bavio se pčelarstvom i autor je jednog pčelarskog priručnika objavljenog 1860. godine.

Osnovnu školu Jovan Đorđević je učio u Senti, tri srpska i jedan mađarski razred; u Segedinu nižu gimnaziju, višu u Novom Sadu, Segedinu i Temišvaru; u Pešti je maturirao 1845. kao pitomac Tekelijanuma. Studije filozofije najpre je upisao u Pešti, ali je ubrzo prešao na medicinu, koju je studirao tri godine. Studije je prekinuo kada je izbila Mađarska revolucija (1848), ali i usled slabog materijalnog stanja. Konačno, posle gotovo tri decenije stranstvovanja, po pozivu (1849) bačkog velikog župana Isidora Nikolića Džavera, takođe poznatog književnika, dolazi u Sombor u jesen 1850/51, gde je službovao u kancelariji Županije. Sombor mu je bio pesnička otadžbina, o čemu svedoči njegova neoromantičarska i elegična lirika – od ukupno 16 autografa, 13 je ranih pesama, rodoljubivih, sačuvanih u njegovoj ostavini. Među njima je i pet autografa pesama koje je napisao u Somboru, prema njegovom datovanju, u periodu 1850/51). Značajan autograf je i spev „Knez Pavo”, epska pesma od 310 stihova, sa naznakom J. Đ. (1847. u Pešti, pečateno u „Slavjanki” 1847). U korpusu ostavine je i istoriografski/memoarski spis „Neobični doživljaji mog oca i ujaka u ratu srpsko-mađarskom 1848–49”.

Kao jedan iz generacije Branka Radičevića (1824–1853), javno je podržao Vuka i aktivno se borio za Vukove reforme jezika, nasuprot stavu požunske grupe srpske omladine na čelu sa Svetozarom Miletićem (1826–1901), koja je bila protiv jezika Brankovih pesama. Kasnije je S. Miletić, urednik „Slavjanke”, u političkom smislu evoluirao od panslaviste do vođe vojvođanskih Srba!

 

[Nina]

Jovan Đorđević je bio kasnije jedan od glavnih ideologa i kreator kulturno- prosvetnih programa u Miletićevom pokretu! Njegovo književno delo ima više kulturno-istorijski nego književni značaj! Ono po čemu je zaslužan za srpsku kulturu, a, po domašajima, i u evropskim okvirima, jeste njegov rad na osnivanju Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu (1861) i nacionalnog teatra – Narodnog pozorišta u Beogradu (1868)! Pomenimo ovom prilikom i sličnu Sremčevu kulturnu akciju: Sremac je jedan od pokretača i osnivača pozorišta u Nišu (1887). Njegova bista i bista glumca Dobrice Milutinovića postavljene 1937. godine, a i danas krase hol ovog pozorišta, kao što se bista Jovana Đorđevića nalazi u Muzeju Narodnog pozorišta u Beogradu. U dodir sa pozorišnom magijom Đorđević dolazi izrana, u Senti, a 1850. u Somboru osniva diletantsku grupu Društvo srpskih dobrovoljaca, za koju prevodi i adaptira Šilerov komad „Spletka i ljubav”. U „Serbskom dnevniku” (listu liberalno-demokratskog građanstva), čiji je urednik od 1859. pa sve do 1864, kad su vlasti pokrenule istragu protiv njega i zabranile dalje izlaženje, objavio je članke o potrebi osnivanja stalnog pozorišta na srpskom jeziku: njegova ključna teza bila je da se moderna nacija ne može homogenizovati bez sopstvene kulture i negovanog jezika, čemu pozorište najblagotvornije služi! Na temelju ove platforme, osnovano je prvo Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu. Potom, po pozivu knjaza Mihaila Obrenovića (1823–1868), prosvećenog srpskog vladara, da se prihvati posla osnivanja Narodnog pozorišta u prestonici, 1868. prelazi konačno u Beograd sa celom svojom brojnom porodicom: sestrom Martom i nećacima Andrejom, Jovanom i Stevanom Sremcem! Narodno pozorište u Beogradu je počelo sa radom 1868. godine. Posle atentata na knjaza Mihaila u Košutnjaku juna 1868, i pored birokratskog ometanja rada pozorišta i njegovog ličnog napredovanja, Đorđević je ipak uspeo da očuva pozorište, a 1874. podneo je ostavku kao njegov intendant (upravitelj) i posvetio se profesuri! Između ostalog, bio je lični profesor kralju Aleksandru Obrenoviću za latinski jezik i geografiju (1886–1892), a pratio ga je i na njegovim putovanjima u Rusiju, na Krim i u Austriju.

 

[Nina]

Poslednjih godina života bio je član Srpskog učenog društva i profesor istorije na Velikoj školi (1889–1893). Kratkotrajno, bio je i ministar prosvete 1893, u Avakumovićevom (liberalnom) ministarstvu. Blagodareći toj činjenici, godinu dana ranije, položivši profesorski ispit, Stevan Sremac konačno napušta Niš i prelazi u Beograd za profesora Treće beogradske gimnazije. Tri godine kasnije objavljena je „Ivkova slava” (1895) u Nedićevom „Srpskom pregledu”!

Đorđevićev rad oko pozorišta bio je neprekidna borba za opstanak pozorišta kao oslonca kulture jednog naroda. U tom smislu, i danas je aktuelno njegovo razmišljanje o tome kakav treba da bude upravnik pozorišta: „Upravitelj pozorišta treba isto tako da ume računati kao i trgovac; a isto tako da bude oduševljen za ideju pozorišta, kao što je pesnik oduševljen za poeziju, veštak za svoju veštinu, učenjak za svoju nauku. Ovaj račun i ovo oduševljenje ne daju se lučiti jedno od drugoga ni u najmanjem ni u najvećem pozorišnom poslu, jer su svuda spojeni jedno s drugim i moraju biti spojeni.” Svoje znanje i pozorišno iskustvo prenosio je i mladim glumcima u prvoj Glumačkoj školi, koju je ustanovio 1870. godine (bila je otvorena do 1893).

 

[Nina]

Telegram od Laze Kostića

Izuzetno, enciklopedijski obrazovan, sekretar Matice srpske i urednik „Letopisa MS” (1857), autor udžbenika „Opšta istorija u slikama i životopisima” (1862), znalac više stranih jezika (nemačkog, mađarskog, francuskog...) i autor Latinsko-srpskog rečnika (1886), do danas nenadmašenog, posebno je uvažavao starogrčku kulturu, te klasičnu lepu i dramsku književnost. U Narodnom pozorištu u Beogradu 12/25. aprila 1892. obeležena je, na nacionalnom nivou, pedesetogodišnjica njegovog rada. Svečanoj predstavi njegove „Markove sablje” prisustvovao je kralj Aleksandar Obrenović sa namesnicima i lično mu čestitao jubilej. Dobio je mnogobrojne telegrame čestitki iz svih krajeva Srbije, među kojima je i onaj od pesnika Laze Kostića: „Pedeset godina neokaljana rada čestita i drugih pedeset okaljene radosti želi zahvalni vaš učenik Laza Kostić.” Kralj Milan Obrenović odlikovao ga je Ordenom Svetog Save trećeg stepena, a kralj Aleksandar Ordenom Svetog Save drugog stepena.

Preminuo je aprila 1900. i sahranjen je na Novom groblju u Beogradu, u porodičnoj grobnici, do pravoslavne Crkve Svetog Nikole. Na opelu u Sabornoj crkvi govorio je Dragiša S. Milutinović, profesor Velike škole, koji je naglasio da Đorđevićev ceo javni rad pripada „prosveti srpskoga naroda, koju je širio posredstvom književnosti, škole i pozorišta s one i ove strane Save”. Avgusta 1906. preminuo je Stevan Sremac u Sokobanji. Jovan Đorđević i Stevan Sremac, dva velikana, počivaju zajedno, a njihov odlazak sa životne scene u kratkom vremenskom razmaku bio je ogroman nacionalni gubitak. Tako je Srbija toga vremena, na početku 20. stoleća, doživela njihov odlazak.

 

[Nina]

Antrfile

Jovan Đorđević je autor teksta srpske himne „Bože pravde”, koja je bila zvanična nacionalna himna Kraljevine Srbije od 1872, a proglašena je himnom u čast kralja Milana Obrenovića. Muziku za himnu je komponovao Davorin Jenko. Godine 2004, ona je ponovo bila proglašena za državnu himnu Republike Srbije, umesto dotadašnje jugoslovenske „Hej, Sloveni”. „Bože pravde” je pesma sadržana u Đorđevićevoj dramskoj alegoriji „Markova sablja”, koja je u to doba bila popularna i više puta izvođena na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu (1872, 1882, 1908).link