Da li se sa nečim ne slažeš (pitao sam AI da napravi svoju interpretaciju tvojih reči):
Nasleđe Cincara: Istorijski i kulturni aspekti romanizovanih zajednica na Balkanu
Uvod
Teritorija savremene Albanije i šireg Balkana predstavlja slojevit prostor u kojem su se tokom vekova ukrštali različiti narodi, kulture i jezici. Među tim narodima izdvajaju se Cincari (poznati i kao Armanci), koji su u prošlosti igrali značajnu ulogu u kulturnom i ekonomskom razvoju regiona. Njihova istorija osvetljava proces romanizacije Balkana, ali i uticaj vizantijske i rimske civilizacije na lokalne zajednice. U ovom eseju analiziraćemo poreklo Cincara, njihove kulturne doprinose, proces asimilacije i njihov značaj za razumevanje etničkih i jezičkih odnosa na Balkanu.
Poreklo i jezičke veze
Cincarski jezik je blisko povezan sa rumunskim, što ukazuje na zajedničko romansko nasleđe. Lingvističke analize pokazuju da je oko 80% cincarskog jezika slično rumunskom, što sugeriše da su obe zajednice evoluirale iz post-rimskog romanskog jezika Balkana. Cincari nisu identični Rumunima, ali dele slično poreklo, što ih pozicionira kao deo šireg romanskog nasleđa regiona. Ove jezičke veze dodatno osvetljavaju međusobni kontakt i asimilaciju između Cincara i drugih balkanskih naroda, posebno Albanaca. Na jugu Albanije, gde je nekada bilo sedište cincarske zajednice, dolazilo je do kulturne razmene i asimilacije, što je ostavilo trag u lingvističkom i kulturnom pejsažu tog prostora.
Ono što je osobeno za morlački govor je da je on bio mešani romansko-slovenski jezik (slično istrorumunskom), dok je dalmatski bio čist romanski jezik koji je uticao na južnoslovenske jezike. Inače, upravo morlački govor omogućava da se objasne neki hidronimi na Balkanu iz rimskog doba. Na primer, u rimskom dobu su postojale dve reke sa istim nazivom - Drinus, odnosno Drina i Drim, koji Albanci nazivaju Drin ili Drini. Ni na srpskom ni na albanskom, ni na latinskom reč Drina ili Drin, Drini ne znači ništa. Međutim, u morlačkom jeziku "drina" znači "reka," što objašnjava zašto su Rimljani isto nazvali dve odvojene reke. Ova reč se zadržala u morlačkom jeziku, koji je slovensko-romanska mešavina, dok je nema u albanskom jeziku, gde je reka označena kao lumi. Takođe, u morlačkom "more" je "taraza," što podseća na grčku reč za more - thalatta, iako Morlaci nisu imali direktan kontakt s Grcima. Ovo ukazuje na prisustvo ilirskih, romanskih i slovenskih slojeva u jeziku Morlaka, dok albanski termini za more, poput deti, pokazuju drugačiju etimološku osnovu, verovatno pod uticajem maloazijskih jezika.
Moskopolje: Kulturni centar Cincara
Moskopolje (danas Voskopoja) je bilo glavno središte Cincara do 18. veka. Ovo naselje, smešteno na jugu savremene Albanije, predstavljalo je poslednji bastion vizantijske urbane kulture na Balkanu. Pre nego što je uništeno od strane Ali Paše Janjinskog i njegovih albanskih trupa, Moskopolje je bilo poznato po štampanju knjiga, hrišćanskoj obrazovnoj instituciji (Helenškoj akademiji) i prvoj banci u regionu. Među najznačajnijim doprinosima Cincara bio je prvi višejezični rečnik koji je uključivao albanski, cincarski, grčki i bugarski jezik. Moskopolje simbolizuje intelektualnu i kulturnu vitalnost Cincara pre nego što su njihovu zajednicu zadesila razaranja i prinudna migracija.
Asimilacija i migracije
Pad Moskopoja označio je početak raspršivanja Cincara po širem Balkanu. Do kraja 18. veka, Cincari su bili prisiljeni da napuste svoje domove i naseljavaju različite delove Balkana, uključujući Grčku, Makedoniju i Srbiju. Tokom ovog procesa, značan deo Cincara bio je asimilovan u albansko stanovništvo, što se može videti u etničkom poreklu nekih istaknutih Albanaca, poput premijera Edija Rame, čije cincarsko poreklo ukazuje na složenost identiteta u ovom regionu.
Romanizacija Balkana i pitanje ilirskog identiteta
Istorijski proces romanizacije Balkana ključan je za razumevanje opstanka romanskih zajednica poput Cincara. Rimljani su još u doba Republike osvojili oblasti današnje Albanije, gde su započeli proces intenzivne urbanizacije i romanizacije. Oblasti poput DRAČa i jadranske obale bile su među prvima koje su usvojile rimske administrativne i kulturne modele. U tom kontekstu, postavlja se pitanje opstanka "ilirskog" jezika. Uzimajući u obzir da su rimske legije i administracija koristile latinski jezik, kao i da su trakijski i dačanski jezici nestali uprkos otpornosti tih zajednica, malo je verovatno da su starosedeoci zadržali ilirski jezik u romanizovanim oblastima.
Što se tiče Crnogoraca, albanski uticaji u njihovom jeziku i kulturi nisu povezani s drevnom prošlošću ili "proto-Albancima," već s činjenicom da je Cetinjski manastir bio utočište za različite ljude, uključujući i Albance, koji su bežali od krvne osvete ili dolazili kao trgovci i radnici. Ovi ljudi su se često asimilovali u lokalno stanovništvo, dok sever Albanije pokazuje snažne slovenske uticaje u toponimima, što je nespojivo s tvrdnjama da su Albanci starosedeoci tog područja.
Kulturno nasleđe i vizantijski uticaj
Cincari su tokom svoje istorije pokazivali visok stepen pismenosti i obrazovanja, što se ogleda u njihovoj povezanosti sa vizantijskom i rimskom kulturnom tradicijom. Njihova narodna nošnja nosi tragove kontinuiteta sa rimskom modom, poput pileus pannonicus kape, koja je bila karakteristična za rimske provincije. Ovaj kontinuitet simbolizuje povezanost Cincara sa širim evropskim kulturnim tokovima, dok istovremeno ukazuje na specifičnosti njihovog regionalnog identiteta.
Zaključak
Cincari predstavljaju ključan segment balkanske istorije, jer osvetljavaju složene procese romanizacije, asimilacije i kulturnog mešanja u regionu. Njihova istorija, od Moskopoja do savremenih migracija i asimilacija, pokazuje kako su romanski elementi opstali i transformisali se u dinamičnom balkanskom okruženju. Istraživanje cincarske zajednice ne doprinosi samo razumevanju njihovog specifičnog nasleđa, već i širim studijama o interakciji kultura na Balkanu i njihovom uticaju na formiranje savremenih identiteta.
