Uostalom u krajevima koje je oslobodila Sandžačka vojska pod komandom Janka Vukotića 1912.
Jedan od zivih potomaka Janka Vukotica je Milan Jolovic sa Sokoca legendarni komadant VRS iz posljednjeg rata
Evo jedan clanak o prodoru crnogoraca na Pale i Sokolac 1914
Evo nas braćo Srbi
Srpska vojska je početkom septembra 1914. godine forsirala rijeke Savu i Drinu i prodrla na teritoriju Austro-Ugarske. Austrougarska komanda je odmah sa dvije armije prešla u kontraofaznivu i borbe su se ponovo prenijele na teritoriju Srbije. Da bi vezale dio neprijateljskih snaga i olakšale položaj svoje glavnine na osnovnom pravcu neprijateljskog napada, crnogorska vojska i Užički odred Srpske vojske izvršili su početkom oktobra 1914. godine prodor u pravcu Sarajeva i izbili na područje Romanije. Tada su dijelovi crnogorske vojske ušli u Pale, a njihove patrole i prethodnice do Kozje ćuprije nadomak Sarajeva.
U cilju zaštite od istrebljenja ovdašnjeg stanovništva, crnogorska Vrhovna komanda formirala je 28. avgusta Drinski odred, u čiji su sastav ušli: Durmitorska brigada, Golijski bataljon, Zetska brigada. Za komadanta Drinskog odreda postavljen je Mitar Martinović. Odred je 31. avgusta krenuo u svoj pobjedonosni pohod u pravcu Sarajeva. Već 2. septembra odred je ušao u Foču i produžio niz dolinu Drine i zauzeo Goražde. Šestog septembra odred je došao na Jabuku, gdje se sastao sa Sandžačkom vojskom Janka Vukotića, a 10. septembra zaposjednuti su položaji na Hranjenu i oko Prače. Jahorina je zauzeta, a potom i Sjetlina 11. i 12. septembra, kao i dominantno uzvišenje Ođa, iznad paljanskog polja. Putevi su sada vodili niz dolinu Paljanske Miljacke.
Iz pravca Višegrada i Rogatice nastupao je Užički odred. On je vodio žestoke borbe sa austrougarskom vojskom na Glasincu i uspjeli su da zauzmu Romaniju i Mokro. Tako je došlo do spajanja dva odreda jednog Crnogorskog i drugog Užičkog ovdje na paljanskom prostoru.
„Evo nas braćo Srbi Paljani, braćo naša, dolazimo vam u pomoć!“ Kliktali su crnogorski ratnici i poput silovitog orkana stuštili se u kotlinu tjerajući omrznutog okupatora i njegove regimente prema Sarajevu, a noge im dobile krila od straha. Bilo je to 15. septembra kada su se Paljani grlili i ljubili sa smjelim ratnicima i poslije slavlja nastavili u nezadrživom jurišu u pravcu Sarajeva. Zaustavili su se kod Kozje Ćuprije. Tu su ostali neko vrijeme. Kroz paljanski kraj uočavane su grupe crnogorskih mladih žena i djevojaka u pravcu prvih ratničkih linija Kozjoj Ćupriji i Trebeviću. On su u svojim torbama nosile iz dalekih crnogorskih brda hljebove od raži i kukuruzovine, kao i presvlaku svojoj braći, muževima. Kako su se više približavale vatrenoj liniji, neke su tom prilikom i ranjene. U kritičnim momentima prebacivale su municiju svojim momcima. Putovale su pješke po nekoliko dana, noćivale jedna uz drugu u nekoj izbi, promrzle i iznurene, ali srećne što mogu biti od koristi svojim najmilijima.
Kad su se crnogorski vojnici približili Sarajevu u septembru 1914. godine, narodni pjevač je tu atmosferu pretočio u stihove:
„Sabor čini Mehremiću Mujo,
u Sarajevu, u bijelu gradu,
sakupio Sarajlije Turke,
pa im Mujo ovako govori,
Čujete li, braćo moja draga,
na Pale su stigli Srbijanci,
na Trebević crni Crnogorci,
Zauzeće i Sarajevo ravno,
I od nas će trista jada biti,
I u šumu kade proplakati“…
Mujo Mehremić, vlasnik ciglana u gradu, sakupio je dosta dukata, sjeo na voz i uputio se za Beč, da traži da se grad odbrani od srpske napasti. Naumio Mujo, nikom drugom već caru. Ali da bi došao do njega, morao je prvo kod ministara. Izložio tako šta hoće i da je ponio zlato za odbranu grada. Ministri primaju zlato, obećavaju da će sve preduzeti da se organizuje odbrana, te da nema potrebe da zbog toga ide caru.
„Sve ćemo srpsko uvo uništiti,
Od Sarajeva pa do vode Drine!“
Kada se Mujo vratio u Sarajevo sa dobijenim odobrenjem, pjesnik nastavlja objavljivanje telala:
„Da se jave dobrovoljno u pandure,
biće džabe hrane i džebane i u zlatu četiri forinte,
Kada čuše Sarajlije Turci,
dolijeće kuso i repato“.
Na naslovnoj strani „Politike“ od 6. septembra 1914. pisalo je: „Crnogorci pred Sarajevom, pošto je crnogorska vojska zauzela Foču i utvrđeno mesto Goražde, u svome pobedonosnom nastupanju zauzela je 3.ov.m. utvrđeno mesto Jabuku, na severu od Goražda, a 4.ov.meseca varoš Rogaticu… Crnogorska vojska nalazi se sada na 15 km od Sarajeva.“
Crnogorska vojska na Trebevicu iznad Sarajeva 1914
„U Sarajevu jada i nevolja na sve strane. Em se gladuje, em se zatvara, internira, em se ubija, vješa. Nevolja koliko hoćeš. Mnoge porodice u Sarajevu jedva sastavljaju kraj s skrajem. Kad Crnogorci i Srbijanci dođoše do Pala, zauzeše čak i Buloge i brojne visove na Trebeviću, u gradu nastade neviđena panika, metež. Kod nas se Srba tada ispuniše srca novim nadanjima, a još više kada se tih dana pojaviše prvi avioni nad Palama i Sarajevom: francuski avioni s francuskim i srpskim trobojkama.
Serdar Janko Vukotić, komandant crnogorske vojske, bio je u Palama i Sokocu 5. oktobra 1914. godine. On je tom prilikom dolazio do prvih borbenih linija, ulivao pri tom pouzdanje svojim vojnicima i oficirima.
Zbog žestokih napada austrougarskih regimenti na oba odreda, 12. oktobra 1914. godine počelo je postepeno povlačenje Drinskog odreda na liniju Petibor-Jabuka-Hranjen. Sredinom oktobra gotovo sva vojska je prešla na desnu obalu Drine. Užički odred poslije žestokog okršaja na Glasincu od 18. do 21. oktobra odstupio je u pravcu jugoistoka preko Drine.
Pošto se crnogorska vojska uskoro morala povući, veći dio srpskog stanovništva sa područja Pala povlači se zajedno sa vojskom. Svi oni koji nisu uspjeli pobjeći, bili su izloženi surovim represalijama šuckora (austrougarska neregularna milicija). Pale su potpuno spaljene i opustošene, a na željezničkoj stanici Pale, na Kalovitim brdima i Koranu podignuta su vješala. Obješena su 54 čovjeka, dok je dio zatečenog stanovništva protjeran u koncentracioni logor. Znatan broj seoskih porodica iz Prače, Vijara, Buđa, Podgraba, Vrhprače, Gorovića, Hotočine, Glasinca, Podromanije i Sočica zaustavljen je od austrougarskih vojnika i šuckora na putu prema Drini, pošto nisu uspjeli da se na vrijeme evakuišu preko mosta u Goraždu. Iz te grupe na Jabuci je odmah izdvojeno 48 odraslih muškaraca, koji su strijeljani. Njihove žene i djeca odvedeni su u logor.
Jedan od najstrašnijih logora bio je koncentracioni logor u Doboju, kroz koji je od decembra 1915. do jula 1917. godine prošlo više od 45.000 interniraca. „Istine o ovom logoru su toliko potresne i užasne, da su bez presedana i podsjećaju na stravu i pakao Jasenovca i drugih poznatih fašističkih logora u Evropi u Drugom svjetskom ratu.“Tačan broj umorenih u ovom logoru (uglavnom staraca, žena i djece, najviše iz jugoistočnih dijelova Bosne i Hercegovine), vjerovatno nikada nećemo saznati, a prema nezvaničnim procjenama iznosi preko 10.000. Dosadašnje publikacije o dobojskom logoru navode više od 1.000 imena identifikovanih žrtava, među kojima više od 230 imena ljudi sa područja današnje opštine Pale.
Osvještanje grobova
„Paljani nikada više nisu prolili suza radosnica nego toga dana kada su ugledali stasite Crnogorce. Mladi, snažni, visoki, lijepi, poletni, hrabri, većina u narodnoj nošnji. Ko to zna koliko se janjaca okretalo na ražnju, a oko njih se kolo vitlalo, pjevalo. Bili su to dani za nezaborav. Da li ima išta toplije od bratskog zagrljaja? Kada su se vraćali, Crnogorci su nam rekli: „Ko ne želi da ponovo živi u ropstvu, neka ide pred nama za slobodnu Crnu Goru!“ Tako je bilo, vojska je štitila nejač i išla iza nepreglednih kolona. Paljanski kraj, je ostao gotovo pust, mnoštvo naroda preko Goražda našlo se na bezbjednoj teritoriji. Jedna poveća grupa Paljana je u Bukovicu, sjeverozapadno od Pljevalja. Tu su ih domaćini bratski dočekali i smjestili u svoje domove, gdje su ostali sve do sredine zime, 1916. godine, kada jednog dana eto znanih starih krvnika švaba, i ovdje nas nađoše. Jedan dio nejači odvedoše u logor u Doboju, ili u Arad, grupe na prisilni rad ili pod oružje u njihove regimente, a treće poubijaše“, svjedočio je Blagoje Furtula, Mojsiju Đerkoviću u knjizi Pale i Paljani.
