Hajde sada malo da porazgovaramo i opširnije o
dokumentarnim istorijskim izvorima.
Ostaci su, kao što smo rekli, društvena zaostavština koju je čovječanstvo ostavilo iza sebe bez istoriografske namjere.
Ostatke možemo klasifikovati, u metodološkom pogledu, na dvije ili tri grupacije:
* materijalni ostaci: tu prvenstveno spadaju građevine, kao i predmeti za svakodnevnu upotrebu u širem smislu (oružje, oruđe, novac, odjeća, nakit, prevozna sredstva), pa i čitava naselja, recimo kao arheološka nalazišta, mogu se smatrati materijalnim izvorom.
-->
društveni ostaci: na osnovu čiste podjele na
pisane i
materijalne izvore, društveni ostaci se u istorijskoj nauci vrlo često svrstavaju pod materijalne; međutim, ja zastupam jedan moderniji pristup problematici i smatram da bi ih trebalo izdvojiti u jednu zasebnu kategoriju - tu spadaju
jezik kao istorijsko nasljeđe naroda, tu spadaju
toponimi, tu možemo svrstati raznorazne
običaje i
vjerovanja, kao npr.
svadba ili u Srba vrlo omiljena
slava), pa i najbanalnije stvari kao što su npr. lična
imena; mislim da je velika greška proglasiti sve ove ostatke materijalnima, zato što nije u pitanju nešto što je opipljivo.
* pisani ostaci - ova vrsta ostataka je ujedno i najbitnija, jer je i najobimnija, a kao pisana riječ, moramo ih izdvojiti u jednu odvojenu vrstu dokumentarnih izvora; po njima su i ostaci dobili naziv - po 'dokumentima'; tu spadaju prvenstveno
izvori koji su nastali iz poslovnih odnosa, svojim najvećim dijelom
diplomatička građa (ovo je tema posebno interesantna za pravne istoričare):
-->
povelje ili
javne isprave: povelje predstavljaju najobimniji korpus diplomatičke građe (prvenstveno za srednji vijek); to su pisana svjedočanstva o nekom činu pravne prirode, ali sastavljena u izričito određenoj formi; oni u suštini bilježe neki pravni čin u tekstualnoj formi jedne dokazne izjave, koja je vrlo ustaljenoga principa; tu spadaju, shodno prirode njihovog čina,
povlastice,
darovnice,
ugovori,
presude...
-->
pisma - dijele se na privatnu, nezvaničnu (koja se, očigledno, iako spadaju u ostatke, izuzev ako su od istoriografskog značaja, ne može baš nazvati klasičnim diplomatskim izvorom), i javnu, zvaničnu prepisku; možemo ih još podijeliti i na
otvorena i
zatvorena - otvorena su namjenjena javnom čitanju, a za zatvorena se još od srednjeg vijeka koriste taktike njihovog zapečaćenja, kako kuriri ne bi prilikom dostave otvarali i čitali sama pisma, vjerovatno vrlo poverljivog sadržaja;
--> ostalo:
-
akta: akta su vrlo važna za grupisanje, te su stoga čuvana u
arhivima (grupisani po
fasciklama, odnosno
fondovima); pojedinačna akta donose samo fragmentarne prikaze, koji stoga pojedinačno nemaju veliku saznajnu vrijednost i nisu isuviše individualno bitni za istorijsku nauku, ne prikazujući cjeloviti prikaz predmeta u pitanju (recimo, jedna akta sadrži samo iskaz optuženog u nekom sudskom procesu); zato je vrlo bitno da su istoričari koji se bave aktama izuzetno dobro upućeni u strukturu i nadležnosti administrativnih tijela koja su proizvela dotična akta, prilikom njihove kolekcije, sakupljanja i sklapanja slagalice koja bi mogla poslužiti kao istorijski izvor;
-
registri: registri su vrlo široki pojam; tu spadaju sve
matične knjige (rođenih, vjenčanih i umrlih), a iz njih se posebno izdvajaju crkvene knjige, tzv.
matrikule (umjesto rođenih, krštenih), zato što je upravo Crkva ta koja je počela ovakve lične podatke od društvenog značaja popisivati, a danas opštinska uprava vrši tu dužnost - ovim izvorima se bave demografija, društvena istorija i istorijska antropologija; tu možemo svrstati recimo i
popise stanovništva, te naravno i sve
biračke spiskove, kao i raznorazne
zemljišne knjige...
-
zakoni: ovo nije potrebno detaljnije objašnjavati, tu je sve valjda rlo jasno
-
sudsko-notarske knjige; u Evropi od XII stoljeća postoje institucije javnog notarijata, pojavljujući se prvi put u italijanskim gradovima; to su bile posebne ustanove zadužene za sastavljanje raznih isprava privatno-pravnog karaktera - ugovora zavještanja, zakupa, testamenata, itd...Notari su uživali 'fides publica', što je bio garant povjerenja u njih, a falsifikatori su dobijali užasavajuće kazne - odsjecanje desne ruke i/ili velike novčane kazne; notari su sve isprave koje bi sastavili (npr. u slučaju pet stranaka, notari bi napravili pet identičnih isprava za sve stranke, a potom u sudsko-notarsku knjigu unijeli prepis), kao i zapisnike sa suđenja i sudske presude, sve unosili u svoje velike bilježnice; svaki pojedinačni notar je imao svoj autentični znak koji se stavljao pri dnu;
-
zapisnici vijeća: vijeća, prvenstveno gradova, vode zapisnike; a zapisnici se, kao što znate, vode i do dan-danas;
stenografski izvori su i danas vrlo važni kao ostaci zapisnika recimo zasijedanja Narodne skupštine u doba jugoslovenske monarhije; dakle svih državnih upravnih organa;
- postoji još obilje dokumenata koje je moguće svrstati pod pisane ostatke: sva
lična,
đačka i
putna dokumentacija, pojedinačno sačuvani
testamenti,
ugovori,
deklaracije itd...
Pogotovo ako se ima na umu da nam je tradicija upravo centralni oslonac istorijske nauke i osnov na kojem je ona nastala. Ako nam neki primarni izvor određenog narativnog izvora nije poznat, a pri tome ni ne znamo da je uopšte postojao, onda svakako da nauka taj istorijski izvor smatra za izvor prvog reda, odnosno kako ti pišeš, primarni. 