Grnčarstvo i grnčarija

[Trust no one]

Gncarstvo je zanat koji je vekovima prisutan svuda u svetu, gde god da su bila dostupna zemljista odgovrajuceg sastava.

Grnčarstvo je jedno od najstarijih zanata kojima se čovek bavi od davnina. Osnovni postupak je da se izabere odgovarajuća vrsta zemlje koja se potom pomeša sa vodom i dobro premesi. Dobija se testasta masa koja se potom oblikuje u različite oblike.

Grnčarija su proizvodi posude od pečene gline. Proizvodnja grnčarije naziva se grnčarstvo. Definicija grnčarije koju koristi Američko društvo za testiranje i materijale (ASTM) je „svi pečeni keramički proizvodi koji sadrže glinu, osim tehničkih, strukturnih i vatrostalnih proizvoda.” Grnčarski proizvodi su pečeni keramičarski radovi različite boje od različitih vrsta glina. Oni mogu biti glazirani ili pak neglazirani, a stvaraju se ručno na grnčarskom krugu, ali i odlivanjem u kalupima. Oni se peku u raznim tipovima peći.
Tipični grnčarksi proizvodi su

• terakota – neglazirane vaze, skulpturice, posude za cveće...
• majolika – ukrasni predmeti, posude, vaze koje su ukrašavane pokrivnom olovnom glazurom...
• lonci za kuvanj – koji ne smeju da imaju olovnu glazuru koja je otrovna...
• keramika za završne radove u građevinarstvu- razni reljefi i sl.
• kaljevi i delovi za izradu peći...

Grnčarija je jedan od najstarijih ljudskih izuma, koji vodi poreklo iz neolitskog perioda, sa keramičkim objektima poput onih iz Gravetijenske kulture. Figura Vestoniške Venere otkrivena u Češkoj i datira unazad do 29.000–25.000 p. n. e. Grnčarske posude koje su otkrivene u Đangsi u Kini su iz perioda oko 18.000 p. n. e. Rana neolitska grnčarija je nađena na mestima kao što su Jomon Japan (10.500 p. n. e.), Ruski daleki istok (14.000 p. n. e.), podsaharska Afrika i Južna Amerika.

Najstariji proizvodi su bili ručno formirani, ukrašavani su žlebovima i nisu bili glazirani, a kasnije su bili izrađivani na grnčarskom krugu koji se pokretao rukom ili nogom i bio je poznat u prednjoj Aziji i Egiptu pre 3.500. godine p. n. e, a u Evropi pre 1.000. godine p. n. e. Kod slovenske keramike se odomaćio tek u 11–12. veku. Proizvodi su bili glazirani i oslikani. U grnčarstvu su se proslavili uglavnom Grci. Srednjovekovna grnčarija se izravnavala sa savremenim grnčarskim proizvodima umetničkih zanata. Posude plemenitih formi su bile ukrašavane žlebovima i plastičnim ukrasima koje su bile stvarane utiskivanjem formi koje su bili od ljudskih i životinjskih glavica do plodova malina. U novije vreme oživljava grnžarska dekorativna plastika.

Termin „keramika“ je novijeg datuma. Sudeći po pojedinim sačuvanim nazivima, izgleda da se naziv „grnčar” odnosio ne samo na proizvođače posuda, već i ostale keramike, i kao takav ostaje dugo u upotrebi. Materijalni nalazi i nešto kasniji nazivi, u vezi obrade keramike ukazuju makar na dve osnovne grupacije: grnčare koji su proizvodili posuđe i druge predmete i grnčare – keramičare, koji proizvode tehničku grnčariju, poput cevi, opeke ili pločice.

(izvor Wikipedija)

 

[Trust no one]

Faze proizvodnje

Glineni proizvodi poprimaju različite fizičke karakteristike tokom izrade keramike.
Predmeti od sirove gline. Pri dovoljnom sadržaju vlage, predmeti su u ovom stanju veoma plastični (oni su mekani i savitljivi, i stoga se mogu lako deformisati pri rukovanju).
Otvrdnuti glineni predmeti su delimično osušeni. U ovoj fazi glineni predmeti imaju oko 15% vlage. Oni su u ovom stanju veoma čvrsti i maloj meri fleksibilni. Obrezivanje i dodavanje ručke se obično vrše u ovoj fazi.
Potpuno isušeni predmeti imaju sadržaj vlage od ili blizo 0%. Oni su spremni za tretman u peći.
Biskvit se odnosi na glinu nakon što je predmet oblikovan u željenu formu i ispečen u peći prvi put, što je poznato kao „biskvitno pečenje”. Ovim se glineni predmet menja na nekoloko načina. Mineralne komponente gline podležu hemijskim promenama čime se menja boja gline.
Glazurno pečenje je finalna faza u proizvodnji dela grnčarije. Glazura se može primeniti na biskvitnu formu i predmet se može dekorisati na nekoliko načina. Nakon toga predmet se „glazurno peče”, što uzrokuje topljenje glazurnog materijala, i njegovo prianjanje za predmet. Glazurno pečenje isto tako još više otvrdnjava predmet pošto se hemijski procesi u glini nastavljaju.

(izvor Wikipedija)

 

[Trust no one]

Prema arheološkim podacima, a na osnovu obeležija grnčarije, tragova grnčarske delatnosti na terenu i pojedinačnim pomenima, utvrđeno je da se pojedini centri u Srbiji, nalaze na posedima manastira, poput Studenice, Sopoćana. Mileševe, Gradca, Banje, ili sv. Arhanđela, i dr., a važnije radionice locirane su i u okolini značajnih utvrđenih naselja: Novog Brda, Kruševca, Stalaća, Beograda, Smedereva i Niša. Dosadašnja ispitivanja novobrdske keramike ukazuju i da je ista pečena na temperaturama 800-900°, te da je rad lokalnih radionica. Slične temperature u sličnom vremenskom periodu beleži se između ostalih i na lokalitetu Reljina gradina (Ras).315 Važnost glinenih posuda, kao vatrostalnog tehničkog materijala u metalurgiji, ali i u svakodnevnoj upotrbi, možda je dodatno uslovila i uspostavljanje lokalnih radionica, u blizini rastućih rudarskih naselja u srednjovekovnoj Srbiji.

U 14. i 15. veku grnčarski zanat ne samo da je bio toliko razvijen da je svako veće naselje imalo svoju radionicu koja je snadbevala lokalno stanovništvo, već se u to vreme, ističe i rad radionica u blizini prestolnica. Na osnovu nalaza keramike u Kruševcu, i njenog poređenja sa onom iz Stalaća, u kom se pretpostavlja postojanje grnčarske radionice, a u kom je ili u čijoj blizini je postojala i posebna radionica, koja je radila i samo za vlastelu, pretpostavlja se da je ovih radionica bilo i u samom Kruševcu ili u njegovojneposrednoj blizini. Sa preseljenjem prestolnice i dvora, iz Kruševca u Beograd, nov stil se javlja paralelno i u Beogradu i kasnije Smederevu, do čega dolazi i usled preseljavanja dela zanatlija, pa i grnčara u novi stoni centar. U kolikom procentu su se grnčari javljali u okviru majstorskih sela, posvećenih jednom zanatu, nije poznato, ali o njihovom postojanju svedoče toponimi.

Pronalaskom grnčarskog točka postupak izrade predmeta koji su okrugli je veoma ubrzan. To se pre svega odnosi na posude kao što su vaze, lonci i sl...

Po završetku izrade predmeta, isti se ostavlja u hladovinu, na promaju, da se suši. Ako se želi dobiti glazura i boja na gotovom proizvodu, onda se on premazuje, oslikava, materijalima koji imaju funkciju boje. Grnčarija se potom peče u specijalnim pećima (na drva - primitivnije ili električnu struju - modernije). U zavisnosti od tehnologije pečenja i veličine predmeta, ono može trajati od nekoliko sati do nekoliko dana.

Posle pečenja, hlađenje mora biti postupno da predmeti ne bi popucali. To se i pored najveće pažnje ipak dešava, a obim štete, zavisi od veštine grnčara koji to radi.

U Srbiji je najpoznatija grnčarija iz okoline Užica. Nedaleko od Užica u selu Zlakusa postoji veoma kvalitetna glina koja se mešanjem sa kvarcnim mlevenim kamenom koristi za izradu lonaca, peka (tepsija za meso)... Nadaleko je čuven vojnički pasulj, svadbarski kupus i drugi užički specijaliteti pečeni u toj grnčariji jer time dobijaju poseban ukus.

Postoji veliki broj umetnika koji se bave grnčarijom. Oni sebe nazivaju keramičarima.





(izvor Wikipedija)

 

[Trust no one]

Grnčarija Zlakusa - šta nas to izdvaja od drugih
Grnčarija Zlakusa većini ljubitelja tradicije predstavlja dobro poznat pojam. Grnčarski proizvodi izrađuju se u selu Zlakusa već gotovo četiri veka po istoj tehnici prenošenoj sa kolena na koleno. Malo selo nadomak Užica u dolini reke Đetinje postalo je poznato širom sveta zahvaljujući svojim veštim grnčarima.
Ono što izdvaja zlakušku grnčariju od svih drugih je posebna mešavina gline i sitno mlevenog kamena kalcita. Ovo pravo prirodno blago iz dubine zemlje našoj grnčariji daje posebnu čvrstinu, trajnost i kvalitet, a ukus hrane pripremljene u zemljanom posuđu ne može se porediti ni sa jednim drugim. U smešu od koje se izrađuje grnčarija ne dodaju se nikakve hemikalije.
Smeša gline i kalcita se za razliku od čiste gline ne može izlivati u kalupima industrijskim postupkom već se svaka posuda mora ručno oblikovati.

Po glinu u Vranjane
Najkvalitetnija glina za izradu naše grnčarije kao i pre više vekova dolazi iz istog mesta, požeškog sela Vranjani koji su od Zlakuse udaljeni petnaestak kilometara. Glina se u Vranjanima iskopava sa dubine od dva do osam metara i prevozi u Zlakusu na dalju obradu.

Po kalcit u Rupeljevo
Kamen kalcit, mineral koji se meša sa glinom vadi se iz kamenoloma u selu Rupeljevo desetak kilomatara udaljenom od Zlakuse. Kalcit se melje, a potom prosejava. Krupnija granulacija samlevenog kamena koristi se za zemljano posuđe sa debljim zidovima, dok se finija granulacija koristi za izradu zemljanog posuđa sa tanjim zidovima. Kalcit se meša sa glinom u odnosu 50% prema 50%, a za neke proizvode koji zahtevaju dodatnu čvrstinu i 60% prema 40% u korist kalcita.

(Izvor Zlakusa )

 

[Trust no one]

Najcesci nacin pravljenja proizvoda grncarskih proizvoda je na grncarskom tocku (kolu).
Gornji deo je u obliku diska koji se okrece,na koji se lepi komad gline, i oblikuje se rukama.Ruke se kvase da bi klizile po povrsini,sprecavajuci da se glina zalepi za prste i samim tim upropasti sam proizvod.U zavisnosti od vrste gline,nacina susenja i pecenja,a i samog proizvoda zavisi na koju debljinu se istanjuju zidovi posude.Tocak se ranije pokretao nogama,modernije varijante imaju elektromotor i posudu za skupljanje vode koja se sliva u procesu proizvodnje.

 

[Trust no one]

Primer grncarskog tocka koji se pokrece nogom:

i na elektricni pogon:

 

[Trust no one]

 

[Trust no one]

 

[Trust no one]