U Vizantiji nema zapadnoevropskog vazalnog, piramidalnog feudalizma zasnovanog na hijerarhijskim ličnom zakletništvu i naslednim lenima. U njoj se smenjuju tri samosvojna agrarna sistema:
Prvi, državni kolonat sa novčanom ekonomjom od IV do VII veka. Glavni vlasnici zemlje su plemići koji često uživaju poreski imunitet i ratuju za državu kao plemstvo na Zapadu. Za nju ratuje najamna, profesionalna vojska, koja u Zapadnoj Evropi ne postoji gotovo svo do Fridriha Velikog u XVIII veku. Porez plaćaju koloni, slobodni zakupnici državnog zemljišta i oni plemići koji drže kolone na svom zemljištu a nemaju poreski imunitet. Porez plaćaju i vojnici, profesionalna vojska. Svi porezi su isključivo u novcu, dok je na Zapadu u to vreme, glavni oblik poreza naturalna i radna renta. Na Istoku je kolon istovremeno fiskalni dužnik i državi i privatnom vlasniku zemljišta, dok je kmet na Zapadu dužnik jedino svom vitezu. Kolon nije deo imovine uz zemljište, on nije kmet gospodaru zemljišta i državi. On se sudi sa plemstvom na lokalnom nivou i pred državom u Carigradu. I sa Dušanom u Srbiji, po članu 139. njegovog Zakona, sebar - napoličar, satrudnik (od "sebra" - "srbin") može da se spori sa njim. U Vizantiji plemstvo nije jedini sudija kao na Zapadu, već su sudovi od lokalnih do vrhovnog suda državni, tako da centralna vlast struji od gore do dole.
Drugi, sistem slobodnih seljaka i vojnika, i zemljišnih poseda od VII do XI veka. Ovo je razdoblje punog procvata srednjovekovne Vizantije. Kičmu seljaka čine Sloveni i prethodni slobodnjaci iz starog stanovništva, koji na opustošenim područjima male Azije i Balkana dobijaju nasledna imanja do 30 hektara najboljeg zemljišta, obavezuju se na vojnu odbranu carstva a državi plaćaju porez u novcu. Mogu držati i robove. Ovi se seljaci, "krajišnici", zovu stratioti i obavezni su da u rat odu na konju, ali ne i u oklopu. Svaki seljak može zemlju slobodno prodati i kupiti, što na Zapadu kmet ne može, a ako je napusti niko mu je ne može uzeti pre nego što prođe 30 godina - po noveli cara Romana I iz 922. godine. Slobodni seljaci postoje i u Zapadnoj Evropi, ali ne čine fundament društvenog sistema - uprkos tome što je Island republika norveških isaljenika. Ali, u Vizantiji ovaj sistem ne postoji na periferiji društva već je sama osnova društva i obuhvata najmanje 2,5 miliona seljačkih porodica, što je ne manje od 10 miliona duša i pokriva područje veliko kao današnja Francuska, Španija i Portugalija.
Treći, parikije na temama i prinijama od XI do XV veka. Slobodni seljaci propadaju zbog dugova državi, nesposobni da, sa pojavom teške konjice, plate oklope. Postaju vojnički neefikasni i zbog toga nepotrebni. Več se od VII veka postepeno šire teme, velika plemićka imanja putem prisajedinjavanja seljačkog zemljišta otkupljenog od njih zbog njihovih poreskih dugova. Seljaci odlaze na ta velika imanja kao parici, to su zakupnici komada zemlje. Od XI veka država intezivno deli iz malog fonda svog zemljišta nenasledna dobra vojnicima koji su se zvali pronijari. I oni su držali seljake zakupce, li ovi nisu bili fiksni invetar imanja kao što su to bili zapadnoevropski kmetovi. Ovaj sistem su primili nemanjićki Srbi. Tako, je naknadno, i knez Lazar Hrebeljanović bio pronijar. Specifičnost parikije je da seljaci zakupci (parici) posle rada od 30 godina na zakupljenom komadu zemljišta, na temi ili na proniji, stiču pseudosvojinska prava na njega. Plemić i pronijar ih ne mogu više sa njih oterati, mada seljaci nemaju prava da tu zemlju prisvoje i prodaju. Iako neki istraživači govore o ovom periodu vizantijske privredne istorije kao o "vizantijskom feudalizmu", feudalizam u Vizantiji nikada nije postojao.
U tom smislu ni Srbi nemaju feudalizam franačkog tipa od Karla Velikog i rasprostranjenog u Zapadnoj Evropi. Oni imaju elemente poznog vizantijskog agrarnog uređenja sa državnim sudstvom i centralnom vlašću. Međutim, sistem u Srbiji poznaje, za raliku od Vizantije, klasične zapadnoevropske rente: radnu i naturalnu. Društveni sistem Srbije izmešao je sastojke zapadnoevropskog feudalizma sa vizantijskim agrarnim uređenjem.
Vizantijski državni i ekonomski sistem se razlikuje od zapadnog feudalizma u sledećem:
1. centralna vlast (u feudalizmu je nema sve do apsolutnih monarhija posle Renesanse);
2. novčani karakter ekonomije i tributarnih obligacija (u na Zapadu su osnovne obligacije radna i naturalna renta, a ekonomija je naturalna);
3. slobodni seljak i sloboda kretanja (u feudalizmu su kmetovi neslobodni i nemaju prava da napuste feud);
4. slobodna kupovina i prodaja zemljišta (u srednjovekovnoj Zapadnoj Evropi seljak nema svojinu a plemić ne sme je prodavati);
5. državni zakoni i sudovi na osnovu rimskog prava (u feudalizmu zakone donosi i sudi sam gospodar lokanog feuda na osnovu običajnog prava i nepravno sudi - kao što je "božji sud", dvoboji stranaka u sporu. Ovde nema upravne vlasti - ko dobije spor mora sam da sprovede presudu);
6. zemlja je privatna (na Zapadu, zemlja je pretežno državna, osim crkvene, i podeljena je na plodouživanje vojnicima u piramidi međusobne vazalne zavisnosti);
7. najamna vojska i vojska slobodnih seljaka - ratnika (u feudalnom društvu, vojska je od plemića koju seljaci prate kao zavisne sluge);
8. opšta lojalnost naroda državi na osnovu zakona (u Zapadnoj Evropi lojalnost je individualna i regionalna samo na feud. Ona se zasniva na ličnim zakletvama i ne postoji državni patriotizam).
Izvor: Dr Dragan Veslinov, Politička ekonomija I, Fakultet političkih nauka, Čigoja, Beograd, 1999, str. 87-89.
Kako bi ste, na osnovu stepena razvoja agrarnog sistema i razlika između vizantijskog i zapadnoevropskog društva definisali društveni sistem Vizantije- kao feudalan ili ne?
