- Poruka
- 40.807
https://en.wikipedia.org/wiki/Revolutions_of_1989
Revolucije 1989, poznate i kao Pad komunizma,[4] bile su revolucionarni talas pokreta za liberalnu demokratiju koji je rezultirao kolapsom većine marksističko-lenjinističkih vlada u Istočnom bloku i drugim delovima sveta. Ponekad se ovaj revolucionarni talas naziva i Pad nacija ili Jesen nacija,[5][6][7][8][9] igrajući se sa terminom Proleće nacija koji se ponekad koristi da opiše Revolucije 1848. godine u Evropi. Moglo je doprineti eventualnom raspadu Sovjetskog Saveza – najveće marksističko-lenjinističke države na svetu – i napuštanju komunističkih režima u mnogim delovima sveta, od kojih su neki nasilno srušeni. Događaji, posebno pad Sovjetskog Saveza, drastično su promenili balans moći u svetu, označavajući kraj Hladnog rata i početak post-hladnoratovske ere.
Najraniji zabeleženi protesti počeli su u Kazahstanu, tada delu Sovjetskog Saveza, 1986. godine sa studentskim demonstracijama,[10][11] a poslednje poglavlje revolucija završeno je 1996. godine kada je Ukrajina ukinula sovjetski politički sistem vlasti i usvojila novi ustav koji je zamenio ustav iz doba Sovjeta.[12] Glavna regija ovih revolucija bila je Centralna Evropa, počevši od Poljske[13][14] sa masovnim štrajkovima poljskih radnika 1988. godine, a revolucionarni trend se nastavio u Mađarskoj, Istočnoj Nemačkoj, Bugarskoj, Čehoslovačkoj i Rumuniji. 4. juna 1989. godine, poljski sindikat Solidarnost postigao je ogromnu pobedu na delimično slobodnim izborima, što je dovelo do mirnog pada komunizma u Poljskoj. Takođe, u junu 1989. godine, Mađarska je počela da rastavlja svoj deo fizičke Gvozdene zavese, dok je otvaranje granice između Austrije i Mađarske u avgustu 1989. godine pokrenulo mirni lančani odgovor, u kojem se Istočni blok raspao. Ovo je dovelo do masovnih demonstracija u gradovima Istočne Nemačke poput Leipziga i kasnijeg pada Berlinskog zida u novembru 1989. godine, što je poslužilo kao simbolična kapija ka nemačkom ujedinjenju 1990. godine. Jedna od zajedničkih karakteristika većine ovih događaja bila je široka upotreba kampanja građanskog otpora, što je pokazalo popularno protivljenje nastavku jednopartijske vlasti i doprinelo pritisku za promene.[15] Rumunija je bila jedina zemlja u kojoj su građani i opozicione snage koristili nasilje da bi svrgnuli svoj komunistički režim,[16] iako je zemlja bila politički izolovana od ostalog dela Istočnog bloka. Hladni rat se smatra da je "zvanično" završen 3. decembra 1989. godine tokom Malteškog samita između vođa Sovjetskog Saveza i Amerike.[17] Međutim, mnogi istoričari tvrde da je raspad Sovjetskog Saveza 26. decembra 1991. godine označio kraj Hladnog rata.[18]
Sovjetski Savez sam postao je polu-prezidencijalna višepartijska republika od marta 1990. godine i održao je svoje prve predsedničke izbore, označavajući drastičnu promenu kao deo svog programa reformi. Savez se raspao u decembru 1991. godine, rezultirajući sedam novih zemalja koje su proglasile nezavisnost od Sovjetskog Saveza tokom te godine, dok su baltičke države povratile nezavisnost u septembru 1991. godine zajedno sa Ukrajinom, Gruzijom, Azerbejdžanom i Jermenijom. Ostatak Sovjetskog Saveza, koji je činio veći deo teritorije, nastavio je sa osnivanjem Ruske Federacije.
Albanija i Jugoslavija su napustile komunizam između 1990. i 1992. godine, a do kraja je Jugoslavija podeljena na pet novih zemalja. Čehoslovačka se raspala tri godine nakon kraja komunističke vladavine, mirno se deleći na Češku Republiku i Slovačku 1. januara 1993. godine.[19] Severna Koreja je napustila marksizam-lenjinizam od 1992. godine.[20]
Uticaj ovih događaja osetio se u mnogim socijalističkim državama trećeg sveta širom sveta. Paralelno sa događajima u Poljskoj, protesti na Trgu Tjenanmen (april–jun 1989) nisu uspeli da izazovu značajne političke promene u Glavnoj Kini, ali uticajne slike hrabrog otpora tokom tog protesta pomogle su da se pokrenu događaji u drugim delovima sveta. Tri azijske zemlje, a to su Avganistan, Kambodža i Mongolija, su napustile komunizam do 1992-1993. godine, bilo kroz reforme ili sukobe. Dodatno, osam zemalja u Africi ili njenoj okolini takođe su ga napustile, a to su Etiopija, Angola, Benin, Kongo-Brazavil, Mozambik, Somalija, kao i Jemen (ujedinjen sa Severnim Jemenom).
Političke reforme su bile različite, ali nakon što je Severna Koreja ponovo usmerila svoj cilj ka komunizmu 2021. godine,[22] danas komunističke partije mogu zadržati monopol vlasti samo u pet zemalja, to su Kina, Kuba, Laos, Severna Koreja i Vijetnam. Međutim, ove zemlje bi u narednim godinama sprovele ekonomske reforme kako bi usvojile neke oblike tržišne ekonomije u okviru tržišnog socijalizma. Evropski politički pejzaž se drastično promenio, s nekoliko bivših zemalja Istočnog bloka koje su se pridružile NATO-u i Evropskoj uniji, što je rezultiralo jačom ekonomskom i socijalnom integracijom sa Zapadnom Evropom i Severnom Americom. Mnoge komunističke i socijalističke organizacije na Zapadu promenile su svoje vodeće principe u socijaldemokratiju i demokratski socijalizam. Nasuprot tome, nešto kasnije, u Južnoj Americi, roze talas je počeo u Venecueli 1999. godine i oblikovao politiku u drugim delovima kontinenta tokom ranih 2000-ih. U međuvremenu, u određenim zemljama posledice ovih revolucija dovele su do konflikata i ratova, uključujući razne post-sovjetske sukobe koji su i danas zamrznuti, kao i velike ratove, posebno jugoslovenske ratove koji su doveli do genocida u Bosni 1995. godine.[23][24]
Pozadina
Pojava Solidarnosti u Poljskoj
Glavni članak: Solidarnost (poljski sindikat)Radna nemir u Poljskoj tokom 1980. godine doveo je do formiranja nezavisnog sindikata Solidarnost, pod vođstvom Leha Vałenze, koji je tokom vremena postao politička snaga; ipak, 13. decembra 1981. poljski premijer Voječeh Jaruzelski započeo je obračun sa Solidarnošću proglasivši vojno stanje u Poljskoj, suspendujući sindikat i privremeno zatvorivši sve njegove lidere.[25]
Mihail Gorbačov
Prva faza povlačenja sovjetskih snaga iz Avganistana, 20. oktobar 1986.Glavni članci: Mihail Gorbačov, Perestrojka, Glasnost i Demokratizacija (Sovjetski Savez)Iako su nekoliko zemalja Istočnog bloka pokušale neuspešne, ograničene ekonomske i političke reforme od 1950-ih (na primer, Mađarska revolucija 1956. i Praško proleće 1968), dolazak reformskog vođe Sovjetskog Saveza Mihaila Gorbačova 1985. signalizirao je trend ka većoj liberalizaciji. Tokom sredine 1980-ih, mlađa generacija sovjetskih funkcionera, predvođena Gorbačovom, počela je da zagovara temeljne reforme kako bi se preokrenuli godini stagnacije Brežnjeva. Nakon decenija rasta, Sovjetski Savez se sada suočavao sa periodom ozbiljnog ekonomskog pada i potrebovao je zapadnu tehnologiju i kredite kako bi nadoknadio svoje rastuće zaostajanje. Troškovi održavanja vojske, KGB-a i subvencije stranim klijentima dodatno su opterećivali već iznurenu sovjetsku ekonomiju.[26]
Predsednik SAD Ronald Regan i Mihail Gorbačov na Crvenom trgu, Moskva, 31. maj 1988.Mihail Gorbačov postao je generalni sekretar Komunističke partije Sovjetskog Saveza i došao na vlast 1985. godine. Prvi znaci velikih reformi došli su 1986. kada je Gorbačov pokrenuo politiku glasnosti u Sovjetskom Savezu i naglasio potrebu za perestrojkom (ekonomska restrukturiranje). Do proleća 1989. godine, Sovjetski Savez ne samo da je doživeo živahne medijske debate već je takođe održao svoje prve višekandidatne izbore u novoosnovanom Kongresu Narodnih Deputata. Iako je glasnost navodno zagovarala otvorenost i političku kritiku, one su bile dozvoljene samo u uskom spektru koji je diktirao država. Opšta javnost u Istočnom bloku i dalje je bila podložna tajnoj policiji i političkom represiji.[27]
Gorbačov je pozivao svoje centralne i jugoistočnoevropske kolege da imitiraju perestrojku i glasnost u svojim zemljama. Međutim, dok su reformisti u Mađarskoj i Poljskoj bili ohrabreni snagom liberalizacije koja se širila sa istoka, druge zemlje Istočnog bloka ostale su otvoreno skeptične i pokazivale su averziju prema reformama. Verujući da će Gorbačovljevi reformski inicijativi biti kratkotrajni, tvrdokorni komunistički vladari poput Istočne Nemačke Ericha Honeckera, Bugarske Todora Živkova, Čehoslovačke Gustava Husaka i Rumunije Nikolaea Čaušeskua uporno su ignorisali pozive za promene.[28] "Kada vaš sused postavi novi tapet, to ne znači da morate i vi", izjavio je jedan član politbiroa Istočne Nemačke.[29]
Revolucije 1989, poznate i kao Pad komunizma,[4] bile su revolucionarni talas pokreta za liberalnu demokratiju koji je rezultirao kolapsom većine marksističko-lenjinističkih vlada u Istočnom bloku i drugim delovima sveta. Ponekad se ovaj revolucionarni talas naziva i Pad nacija ili Jesen nacija,[5][6][7][8][9] igrajući se sa terminom Proleće nacija koji se ponekad koristi da opiše Revolucije 1848. godine u Evropi. Moglo je doprineti eventualnom raspadu Sovjetskog Saveza – najveće marksističko-lenjinističke države na svetu – i napuštanju komunističkih režima u mnogim delovima sveta, od kojih su neki nasilno srušeni. Događaji, posebno pad Sovjetskog Saveza, drastično su promenili balans moći u svetu, označavajući kraj Hladnog rata i početak post-hladnoratovske ere.
Najraniji zabeleženi protesti počeli su u Kazahstanu, tada delu Sovjetskog Saveza, 1986. godine sa studentskim demonstracijama,[10][11] a poslednje poglavlje revolucija završeno je 1996. godine kada je Ukrajina ukinula sovjetski politički sistem vlasti i usvojila novi ustav koji je zamenio ustav iz doba Sovjeta.[12] Glavna regija ovih revolucija bila je Centralna Evropa, počevši od Poljske[13][14] sa masovnim štrajkovima poljskih radnika 1988. godine, a revolucionarni trend se nastavio u Mađarskoj, Istočnoj Nemačkoj, Bugarskoj, Čehoslovačkoj i Rumuniji. 4. juna 1989. godine, poljski sindikat Solidarnost postigao je ogromnu pobedu na delimično slobodnim izborima, što je dovelo do mirnog pada komunizma u Poljskoj. Takođe, u junu 1989. godine, Mađarska je počela da rastavlja svoj deo fizičke Gvozdene zavese, dok je otvaranje granice između Austrije i Mađarske u avgustu 1989. godine pokrenulo mirni lančani odgovor, u kojem se Istočni blok raspao. Ovo je dovelo do masovnih demonstracija u gradovima Istočne Nemačke poput Leipziga i kasnijeg pada Berlinskog zida u novembru 1989. godine, što je poslužilo kao simbolična kapija ka nemačkom ujedinjenju 1990. godine. Jedna od zajedničkih karakteristika većine ovih događaja bila je široka upotreba kampanja građanskog otpora, što je pokazalo popularno protivljenje nastavku jednopartijske vlasti i doprinelo pritisku za promene.[15] Rumunija je bila jedina zemlja u kojoj su građani i opozicione snage koristili nasilje da bi svrgnuli svoj komunistički režim,[16] iako je zemlja bila politički izolovana od ostalog dela Istočnog bloka. Hladni rat se smatra da je "zvanično" završen 3. decembra 1989. godine tokom Malteškog samita između vođa Sovjetskog Saveza i Amerike.[17] Međutim, mnogi istoričari tvrde da je raspad Sovjetskog Saveza 26. decembra 1991. godine označio kraj Hladnog rata.[18]
Sovjetski Savez sam postao je polu-prezidencijalna višepartijska republika od marta 1990. godine i održao je svoje prve predsedničke izbore, označavajući drastičnu promenu kao deo svog programa reformi. Savez se raspao u decembru 1991. godine, rezultirajući sedam novih zemalja koje su proglasile nezavisnost od Sovjetskog Saveza tokom te godine, dok su baltičke države povratile nezavisnost u septembru 1991. godine zajedno sa Ukrajinom, Gruzijom, Azerbejdžanom i Jermenijom. Ostatak Sovjetskog Saveza, koji je činio veći deo teritorije, nastavio je sa osnivanjem Ruske Federacije.
Albanija i Jugoslavija su napustile komunizam između 1990. i 1992. godine, a do kraja je Jugoslavija podeljena na pet novih zemalja. Čehoslovačka se raspala tri godine nakon kraja komunističke vladavine, mirno se deleći na Češku Republiku i Slovačku 1. januara 1993. godine.[19] Severna Koreja je napustila marksizam-lenjinizam od 1992. godine.[20]
Uticaj ovih događaja osetio se u mnogim socijalističkim državama trećeg sveta širom sveta. Paralelno sa događajima u Poljskoj, protesti na Trgu Tjenanmen (april–jun 1989) nisu uspeli da izazovu značajne političke promene u Glavnoj Kini, ali uticajne slike hrabrog otpora tokom tog protesta pomogle su da se pokrenu događaji u drugim delovima sveta. Tri azijske zemlje, a to su Avganistan, Kambodža i Mongolija, su napustile komunizam do 1992-1993. godine, bilo kroz reforme ili sukobe. Dodatno, osam zemalja u Africi ili njenoj okolini takođe su ga napustile, a to su Etiopija, Angola, Benin, Kongo-Brazavil, Mozambik, Somalija, kao i Jemen (ujedinjen sa Severnim Jemenom).
Političke reforme su bile različite, ali nakon što je Severna Koreja ponovo usmerila svoj cilj ka komunizmu 2021. godine,[22] danas komunističke partije mogu zadržati monopol vlasti samo u pet zemalja, to su Kina, Kuba, Laos, Severna Koreja i Vijetnam. Međutim, ove zemlje bi u narednim godinama sprovele ekonomske reforme kako bi usvojile neke oblike tržišne ekonomije u okviru tržišnog socijalizma. Evropski politički pejzaž se drastično promenio, s nekoliko bivših zemalja Istočnog bloka koje su se pridružile NATO-u i Evropskoj uniji, što je rezultiralo jačom ekonomskom i socijalnom integracijom sa Zapadnom Evropom i Severnom Americom. Mnoge komunističke i socijalističke organizacije na Zapadu promenile su svoje vodeće principe u socijaldemokratiju i demokratski socijalizam. Nasuprot tome, nešto kasnije, u Južnoj Americi, roze talas je počeo u Venecueli 1999. godine i oblikovao politiku u drugim delovima kontinenta tokom ranih 2000-ih. U međuvremenu, u određenim zemljama posledice ovih revolucija dovele su do konflikata i ratova, uključujući razne post-sovjetske sukobe koji su i danas zamrznuti, kao i velike ratove, posebno jugoslovenske ratove koji su doveli do genocida u Bosni 1995. godine.[23][24]
Pozadina
Pojava Solidarnosti u Poljskoj
Glavni članak: Solidarnost (poljski sindikat)Radna nemir u Poljskoj tokom 1980. godine doveo je do formiranja nezavisnog sindikata Solidarnost, pod vođstvom Leha Vałenze, koji je tokom vremena postao politička snaga; ipak, 13. decembra 1981. poljski premijer Voječeh Jaruzelski započeo je obračun sa Solidarnošću proglasivši vojno stanje u Poljskoj, suspendujući sindikat i privremeno zatvorivši sve njegove lidere.[25]
Mihail Gorbačov
Prva faza povlačenja sovjetskih snaga iz Avganistana, 20. oktobar 1986.Glavni članci: Mihail Gorbačov, Perestrojka, Glasnost i Demokratizacija (Sovjetski Savez)Iako su nekoliko zemalja Istočnog bloka pokušale neuspešne, ograničene ekonomske i političke reforme od 1950-ih (na primer, Mađarska revolucija 1956. i Praško proleće 1968), dolazak reformskog vođe Sovjetskog Saveza Mihaila Gorbačova 1985. signalizirao je trend ka većoj liberalizaciji. Tokom sredine 1980-ih, mlađa generacija sovjetskih funkcionera, predvođena Gorbačovom, počela je da zagovara temeljne reforme kako bi se preokrenuli godini stagnacije Brežnjeva. Nakon decenija rasta, Sovjetski Savez se sada suočavao sa periodom ozbiljnog ekonomskog pada i potrebovao je zapadnu tehnologiju i kredite kako bi nadoknadio svoje rastuće zaostajanje. Troškovi održavanja vojske, KGB-a i subvencije stranim klijentima dodatno su opterećivali već iznurenu sovjetsku ekonomiju.[26]
Predsednik SAD Ronald Regan i Mihail Gorbačov na Crvenom trgu, Moskva, 31. maj 1988.Mihail Gorbačov postao je generalni sekretar Komunističke partije Sovjetskog Saveza i došao na vlast 1985. godine. Prvi znaci velikih reformi došli su 1986. kada je Gorbačov pokrenuo politiku glasnosti u Sovjetskom Savezu i naglasio potrebu za perestrojkom (ekonomska restrukturiranje). Do proleća 1989. godine, Sovjetski Savez ne samo da je doživeo živahne medijske debate već je takođe održao svoje prve višekandidatne izbore u novoosnovanom Kongresu Narodnih Deputata. Iako je glasnost navodno zagovarala otvorenost i političku kritiku, one su bile dozvoljene samo u uskom spektru koji je diktirao država. Opšta javnost u Istočnom bloku i dalje je bila podložna tajnoj policiji i političkom represiji.[27]
Gorbačov je pozivao svoje centralne i jugoistočnoevropske kolege da imitiraju perestrojku i glasnost u svojim zemljama. Međutim, dok su reformisti u Mađarskoj i Poljskoj bili ohrabreni snagom liberalizacije koja se širila sa istoka, druge zemlje Istočnog bloka ostale su otvoreno skeptične i pokazivale su averziju prema reformama. Verujući da će Gorbačovljevi reformski inicijativi biti kratkotrajni, tvrdokorni komunistički vladari poput Istočne Nemačke Ericha Honeckera, Bugarske Todora Živkova, Čehoslovačke Gustava Husaka i Rumunije Nikolaea Čaušeskua uporno su ignorisali pozive za promene.[28] "Kada vaš sused postavi novi tapet, to ne znači da morate i vi", izjavio je jedan član politbiroa Istočne Nemačke.[29]
