Razvoj, istorijska uloga i značaj Žabljaka Crnojevića
Pretpostavlja se da su prve zidine utvrñenja na vrhu kupastog jezerskog uzvišenja
nastale u ranom srednjem vijeku. Tada su nastali i drugi gradovi, (kako su se nekada
nazivala utvrñenja) koji su bili centri slovenskih župa: Spuž, Morača, Soko, Bibor,
Gradac i Plav. Naziv prijestonice u slučaju Žabljaka, vezuje se za mjesto u kome je
stolovao Lješ Crnojević, u periodu od 1403. do 1435. godine. Nakon toga, Žabljak je
bio prijestonica Stefana Crnojevića koji je gospodario Gornjom Zetom. Uz pomoć
Venecije Stefan je ojačao tvrñavu "po mletačkom sistemu fortifikacija,..."1 Stefana
Crnojevića je 1465. godine naslijedio Ivan Crnojević, najpoznatiji vladar iz dinastije
Crnojevića. Kompleks tvrñave je u to vrijeme sačinjavao dvor Crnojevića, crkva Sv.
ðorña, cistijerna za vodu i stambeni objekti za smještaj dvorskog činovništva i
posade. Ivan je 1475. godine, predviñajući da neće moći odbraniti Žabljak od Turaka,
sagradio manju tvrñavu i manastir na Obodu - Riječkom gradu, gdje je prenio centar
svoje države. 1475. godine turska vojska je osvojila Žabljak, a Ivan se povukao na
Obod. U toku 1481. godine on je na kratko povratio tvrñavu, uz pomoć Mlečana.
Turska vojska ponovo je osvojila Žabljak 1482. godine. Žabljak je u turskim rukama
ostao puna četiri vijeka. Za to vrijeme u tvrñavi se nalazila jaka posada i teško
naoružanje. Crkva je porušena i na njenom mjestu podignuta je džamija. Dvorac Crnojevića je pretvoren u kasarnu, a napravljeno je i oko petnaest manjih kuća.
Zidovi utvrñenja nijesu mijenjani.
Nema podataka o nastanku podgraña, ali se u studiji Zavoda za zaštitu spomenika
pominje pustošenje podgraña prilikom druge opsade Žabljaka od strane Turaka.
Takoñe, postoji i podatak da su stanovnici obližnjeg mjesta Kurila, (tridesetak kuća)
bili u službi Žabljaka, i da je to bila varoš tvrñave Žabljak. Prema podacima iz 1582.
godine (kada se pominje njegov procvat krajem XVI i početkom XVII vijeka), u
naselju je bilo oko 50 kuća, a 1614. godine postojalo je 250 domova u naselju. Tada
stanovništvo podgraña čini muslimanski živalj i većina mještana koja je primila islam.
Naselje se održavalo kao centar trgovine, zanatstva i kao pazarište za čitav kraj.
²Novi stanovnici varoši-podgraña, bili su regrutovani iz redova lutalica-nomada,
kojima su date odreñene poreske i druge povlastice. Zauzvrat, oni su se obavezali da
će popravljati zidine i druge objekte u tvrñavi, kao i mostove i puteve u okolini
Žabljaka.
Povoljna lokacija, status utvrñenog grada, blizina trgovačkih puteva, plodna ravnica i
ribom bogate rijeke i jezero doprinosili su razvoju naselja. Naselje se naročito
razvijalo sa istočne strane, na kojoj se uzvišenje nešto blaže spušta ka ravnici, gdje
je bila obezbijeñena i suvozemna veza sa Podgoricom. Od srednjevjekovnog
podgraña iz vremena vladavine Crnojevića nema mnogo materijalnih tragova jer je
većina stambenih objekata grañena od drveta. Na osnovu malobrojnih podataka ne
može se rekonstruisatii urbanistička situacija srednjevjekovnog podgraña Žabljaka.
Žabljak je bio snažno vojno uporište Turaka, odakle su kretale važnije oružane
operacije protiv Crne Gore, Kotora, mletačkih posjeda u primorju. Pored vojne vlasti,
on je bio i centar sudstva za Zetu i centar turske vlasti za Crnu Goru. ²Pored subaše i
dizdara-kapetana, u tvrñevi je boravio i kadija-sudija i sveštenik-imam. Ovaj vladajući
sloj bio je vrlo povlašćen. Imali su bogate posjede-timare sa kojih su sakupljali zantan
prihod. Timari su se sastojali iz zemlje, ribolova, vinograda, a i odreñena sela su
davala neku vrstu poreza turskoj vlasti.
Žabljak je osloboñen 1835. u vrijeme vladike Petra II Petrovića Njegoša. Pod
pritiskom Rusije, Žabljak je morao biti vraćen Turcima. Nakon ponovnog
uspostavljanja vlasti, Turci su obnovili zidine, a pritom ih i nadogradili sa sjeverne
strane za 1m. 1852. godine, u vrijeme knjaza Danila, Žabljak je osloboñen po drugi
put, ali je grad ponovo morao biti vraćen Turcima, a razgraničenje Crne Gore i
Turske 1859. godine bilo je povučeno ispod samog naselja. Žabljak je tek 1878
godine, nakon Berlinskog kongresa, konačno pripao Crnoj Gori. Nakon toga, u varoši
se naseljava ceklinsko stanovništvo, a muslimansko odlazi. Doseljenici su se
nastanili u zatečenim kućama, srušili džamiju u podgrañu i u njenoj blizini sagradili
crkvu Sv. ðorña, 1886. godine. U tvrñavi je kasnije, za vrijeme Kraljevine Jugoslavije,
bila smještena žandarmerijska stanica, a na mjestu bivše džamije izgrañena je
kasarna. Kasnije je zgrada žandarmerije adaptirana za potrebe škole. Podaci o
prestanku rada škole i konačnom napuštanju tvrñave nijesu zabilježeni (pretpostavlja
se krajem sedamdesetih godina XX vijeka).
