Srpska revolucija ( 1804 - 1868. ):
Godine 1804. dignut je Prvi srpski ustanak. Cilj ustanka bio je potpuno oslobođenje Srbije i svih Srba od otomanske vlasti. Razlog za ustanak se može tražiti u dolasku dahija u Smederevski pašaluk i njihovom samovlašću. Centralna vlast Otomanskog carstva nije imala kontrolu nad dahijama koji su uveli teško bezakonje u zemlji. I nakon njihovog protjerivanja, ponovo su se vratili i nastavili starim putem. Kap koja je prelila čašu bili su preveliki porezi koje seljaci nisu mogli otplatiti, ali je to još više pogodilo srpske trgovce. Njihov privredni interes bio je ugrožen što zbog bezakonja, što zbog previše otežanih uslova za poslovanje i stvaranje profita. Nakon Sječe knezova, ustanak je konačno dignut i za vođu je izabran Đorđe Petrović, kasnije nazvan od Turaka Karađorđe, koji je bio, naravno, trgovac. Odmah na početku je bitno uočiti ovu osobinu kako Prvog, tako i Drugog ustanka. Njih je vodio viši, bogatiji sloj Srba. Vojskovođe su bili uglavnom nahijski kneževi, trgovci i hajduci. Vođa iz običnog naroda nije bilo, što je i sasvim razumljivo. Srpski narod je do tog trenutka održao sebi svojstvenu vrstu svesrpske ideologije čiji je glavni oslonac bila Crkva. Osnova narodnog pokreta za oslobođenje od Turaka se dakle javlja kako u interesu više klase Srba, tako i u narodnoj srpskoj ideologiji koja se već može smatrati nacionalizmom u začetku. za viši sloj ( trgovce, kneževe, sveštenike ) ta narodna ideja je služila i kao propaganda ( propagandu ne treba shvatiti u pogrdnom smislu. Naravno, i sami pripadnici tog višeg sloja su vjerovali u tu ideologiju. Ono što se mora imati na umu jeste da su oni ipak svoj lični imovinski interes stavljali na prvo mjesto. To je i bio pravi razlog pobune. Da je narodno oslobođenje bilo prvi i pravi razlog pobune pobija samo držanje ustanika do bitke na Ivankovcu, do koje su naglašavali da se ne bune protiv Porte, već protiv dahija i njihovog bezakonja. Naravno, određeni dijelovi Crkve, pored običnog naroda, su sasvim sigurno samu ideologiju stavljali na prvo mjesto ). U ovom stanju razvoja, može se govoriti o srpskom nacionalizmu u začetku, iako nije bio potpuno jasno definisan, niti je bio glavni uzrok pobune, ali je sasvim sigurno bio glavna pokretačka sila same borbe za oslobođenje. Glavni nosilac i čuvar ove ideje jeste Crkva, koja ju je održala od XV vijeka.
Ništa nije bilo puno drugačije ni tokom Drugog ustanka 1813. godine. Jedine razlike sa Prvim ustankom jesu te da je Drugi ustanak bio uspješan, i da su se poslije jasnije odražavale ove osobine srpske narodne ideologije ( to jest da je njen glavni idejni nosilac i čuvar bila sama Crkva, da je bila glavna pokretačka sila narodnih masa, i da je bila oruđe viših slojeva srpskog društva, kasnije same kneževine i kraljevine, pri borbi sa susjednim silama. Naravno, kasnije se srpska narodna ideja uzdiže iznad takvog stanja, ali postepeno ). Knez Miloš Obrenović je vladao Srbijom u miru, sarađujući kako sa Otomanskim carstvo, tako i sa Austrijom. Za vrijeme njegove vladavine radio je Vuk Stefanović Karadžić koji je postavio osnove daljem razvoju srpske narodne ideje. Vuk je pisao o "Srbima tri zakona" i bio je zagovornik njihovog eventualnog ujedinjenja. Borio se za uvođenje narodnog jezika kao književnog, svesrpskog jezika umjesto crkvenoslovenskog koji je bio nerazumljiv običnome Srbinu. Crkvenoslovenski jezik koji se tada koristio je zapravo bio ruska redakcija crkvenoslovenskog jezika koja je prvo došla austrijskim Srbima sa knjigama poslanim iz Rusije radi sprječavanja zamiranja srpskog identiteta. Crkva je taj jezik držala kao jedan od stubova srpskog održanja, a i svoje moći u narodu. Vukova jezička reforma joj je prijetila na dva fronta-sa jedne strane izgubila bi moć i posebnost koju joj je davao crkvenoslovenski jezik koga je običan narod doživljavao najvjerovatnije kao što se na Zapadu doživljavao latinski, kao neki viši jezik od običnog, govornog. Sa druge strane, Vukova teza o Srbima tri zakona je relativizovala buduću ulogu Crkve u srpskom narodu. Ukoliko Srbi ne bi svi bili pravoslavne vjere, Crkva ne bi mogla se smatrati srpskim čuvarem, već tek jednom od više srpskih religija. Ukratko, izgubila bi svoju posebnost u određenoj mjeri. Poštovanje i ugled koji je sasvim opravdano imala u srpskom pravoslavnom narodu, sigurno nije uživala u istoj mjeri kod katolika i muslimana. Tako je Vuk Karadžić predstavljao prijetnju Crkvi, i iz tog sukoba već izlazi prva podjela na više oblika srpskog nacionalizma. Vuk je predstavljao "narodnu struju", a Crkva, zajedno sa književnicima koji su bili protivnici Vukovog jezika, činila je "crkvenu struju". Ta crkvena struja mogla bi se još nazvati i prava konzervativna struja, dok bi Vukova bila naprednjačka struja. Potrebno je više pažnje posvetiti analizi ovog sukoba.
Naime, i Vukova i crkvena struja zasnivale su se na njemačkom shvatanju nacije. Dakle, naciju su činile određene etničke, kulturne, povijesne i/ili vjerske zajedničke osobine. Vukova naprednjačka ideja srpske nacije ne bi obuhvatala element vjere kao dio pojma srpske nacije. Glavni elementi naprednjačkog shvatanja bili su jezik i zajedničko porijeklo. Sa druge strane, crkvena, konzervativna ideja srpske nacije bi kao jedan od glavnih elemenata uzela i vjeru ( dakle pored zajedničke povijesti i jezika ), te bi samo pravoslavni Srbi mogli biti dio srpske nacije. Ova dva shvatanja će zapravo i opstati u kasnijim vremenima, te će se vremenom zbližiti i donekle preplitati, ali nikada potpuno spojiti.
Nakon Miloševog abdiciranja i svrgavanja Mihaila, na vlast dolazi Aleksandar I Karađorđević. Za vrijeme njegove vlasti, 1844. godine napisano je Načertanije. To je zapravo bio prepis jedog češkog programa koji se ticao slovenskog, pa i srpskog ujedinjenja. Ilija Garašanin je u Načertaniju kao ciljeve srpske spoljnje politike postavio oslobođenje južnoslovenskih naroda od otomanske vlasti i njihovog primanja u srpski nacionalni korpus. To se odnosilo na današnje Makedonce i Bošnjake, pored današnjih pravoslavnih Srba i Crnogoraca. Dakle, ponovo je potrebno analizirati upotrebu srpskog nacionalizma kao oruđa. Srbija je u to vrijeme bila snaga u razvoju, sa aspiracijama za daljim proširenjem. Ona nije imala konkurenciju u drugim slovenskim državama, jer drugih slovenskih država nije ni bilo, osim zanemarljive Crne Gore. Da bi se upotrijebila državna sila uvijek je potrebno opravdanje za tu silu. U ovom trenutku, Srbija je ciljala da zahvati što više može, pa joj je samim tim trebalo najpraktičnije opravdanje. Tu praktičnost je obezbjeđivalo naprednjačko shvatanje srpske nacije, jer je obuhvatalo širi krug ljudi od crkvenog pojma. Pored toga, Srbija je od samog početka bila izrazito sekularna. Državna vlast nije željela crkvena ograničenja ( što je, moglo bi se reći, čak pozitivna posljedica apsolutizma Obrenovića ) koja bi joj sasvim sigurno došla sa prihvatanjem crkvenog konzervativnog shvatanja srpske nacije. No, na kraju, glavni razlog prihvatanja naprednjačkog shvatanja jeste čisto praktične prirode, jer on opravdava širi krug djelovanja. Ponovo se nacionalizam koristi kao oruđe viših slojeva, sada već prave državne vlasti. Ta činjenica ponovo nikako ne isključuje opravdanost, ni istinitost, niti umanjuje značaj i vrijednost srpskog nacionalizma. Nacionalni osjećaj u Srba je tada počeo veoma brzo da jača u svim krajevima i u svim njegovim društvenim slojevima. Bio je glavna pokretačka sila i osnovna misao srpskog naroda.
Naravno, u ovom dobu neophodno je spomenuti i Njegoša kao još jednog od ideologa srpskog nacionalizma. Svojim Gorskim vijencem udario je temelje kasnijem razvoju nacionalne ideje. Iz narodnih pjesama on je prvi put uzeo i u srpsku nacionalnu ideju stavio "Kosovski zavjet" u svojoj knjizi. Čestim pozivanjem na Miloša Obilića i Kosovsku bitku, Gorski vijenac jednostavno odzvanja mišlju da je došlo vrijeme za srpski protiv-napad i protjerivanje tuđina. Ipak, Njegoševo shvatanje srpske nacije je bilo crkveno-konzervativno, kao što se vidi i u samom djelu gdje pravoslavni Crnogorci ubijaju "Turke" ( a zapravo Crnogorce muslimane ) koji neće da pređu u pravoslavlje. To je i razumljivo s obzirom da je Njegoš bio vladika, crkveno školovana ličnost. On je na Crkvu gledao kao na jedan od nosilaca srpstva, što i jeste bila u ranijim vremenima, a pogotovo u Crnoj Gori i Bosni. No, ideja Kosovskog zavjeta zapravo dolazi od Njegoša.
Godine 1804. dignut je Prvi srpski ustanak. Cilj ustanka bio je potpuno oslobođenje Srbije i svih Srba od otomanske vlasti. Razlog za ustanak se može tražiti u dolasku dahija u Smederevski pašaluk i njihovom samovlašću. Centralna vlast Otomanskog carstva nije imala kontrolu nad dahijama koji su uveli teško bezakonje u zemlji. I nakon njihovog protjerivanja, ponovo su se vratili i nastavili starim putem. Kap koja je prelila čašu bili su preveliki porezi koje seljaci nisu mogli otplatiti, ali je to još više pogodilo srpske trgovce. Njihov privredni interes bio je ugrožen što zbog bezakonja, što zbog previše otežanih uslova za poslovanje i stvaranje profita. Nakon Sječe knezova, ustanak je konačno dignut i za vođu je izabran Đorđe Petrović, kasnije nazvan od Turaka Karađorđe, koji je bio, naravno, trgovac. Odmah na početku je bitno uočiti ovu osobinu kako Prvog, tako i Drugog ustanka. Njih je vodio viši, bogatiji sloj Srba. Vojskovođe su bili uglavnom nahijski kneževi, trgovci i hajduci. Vođa iz običnog naroda nije bilo, što je i sasvim razumljivo. Srpski narod je do tog trenutka održao sebi svojstvenu vrstu svesrpske ideologije čiji je glavni oslonac bila Crkva. Osnova narodnog pokreta za oslobođenje od Turaka se dakle javlja kako u interesu više klase Srba, tako i u narodnoj srpskoj ideologiji koja se već može smatrati nacionalizmom u začetku. za viši sloj ( trgovce, kneževe, sveštenike ) ta narodna ideja je služila i kao propaganda ( propagandu ne treba shvatiti u pogrdnom smislu. Naravno, i sami pripadnici tog višeg sloja su vjerovali u tu ideologiju. Ono što se mora imati na umu jeste da su oni ipak svoj lični imovinski interes stavljali na prvo mjesto. To je i bio pravi razlog pobune. Da je narodno oslobođenje bilo prvi i pravi razlog pobune pobija samo držanje ustanika do bitke na Ivankovcu, do koje su naglašavali da se ne bune protiv Porte, već protiv dahija i njihovog bezakonja. Naravno, određeni dijelovi Crkve, pored običnog naroda, su sasvim sigurno samu ideologiju stavljali na prvo mjesto ). U ovom stanju razvoja, može se govoriti o srpskom nacionalizmu u začetku, iako nije bio potpuno jasno definisan, niti je bio glavni uzrok pobune, ali je sasvim sigurno bio glavna pokretačka sila same borbe za oslobođenje. Glavni nosilac i čuvar ove ideje jeste Crkva, koja ju je održala od XV vijeka.
Ništa nije bilo puno drugačije ni tokom Drugog ustanka 1813. godine. Jedine razlike sa Prvim ustankom jesu te da je Drugi ustanak bio uspješan, i da su se poslije jasnije odražavale ove osobine srpske narodne ideologije ( to jest da je njen glavni idejni nosilac i čuvar bila sama Crkva, da je bila glavna pokretačka sila narodnih masa, i da je bila oruđe viših slojeva srpskog društva, kasnije same kneževine i kraljevine, pri borbi sa susjednim silama. Naravno, kasnije se srpska narodna ideja uzdiže iznad takvog stanja, ali postepeno ). Knez Miloš Obrenović je vladao Srbijom u miru, sarađujući kako sa Otomanskim carstvo, tako i sa Austrijom. Za vrijeme njegove vladavine radio je Vuk Stefanović Karadžić koji je postavio osnove daljem razvoju srpske narodne ideje. Vuk je pisao o "Srbima tri zakona" i bio je zagovornik njihovog eventualnog ujedinjenja. Borio se za uvođenje narodnog jezika kao književnog, svesrpskog jezika umjesto crkvenoslovenskog koji je bio nerazumljiv običnome Srbinu. Crkvenoslovenski jezik koji se tada koristio je zapravo bio ruska redakcija crkvenoslovenskog jezika koja je prvo došla austrijskim Srbima sa knjigama poslanim iz Rusije radi sprječavanja zamiranja srpskog identiteta. Crkva je taj jezik držala kao jedan od stubova srpskog održanja, a i svoje moći u narodu. Vukova jezička reforma joj je prijetila na dva fronta-sa jedne strane izgubila bi moć i posebnost koju joj je davao crkvenoslovenski jezik koga je običan narod doživljavao najvjerovatnije kao što se na Zapadu doživljavao latinski, kao neki viši jezik od običnog, govornog. Sa druge strane, Vukova teza o Srbima tri zakona je relativizovala buduću ulogu Crkve u srpskom narodu. Ukoliko Srbi ne bi svi bili pravoslavne vjere, Crkva ne bi mogla se smatrati srpskim čuvarem, već tek jednom od više srpskih religija. Ukratko, izgubila bi svoju posebnost u određenoj mjeri. Poštovanje i ugled koji je sasvim opravdano imala u srpskom pravoslavnom narodu, sigurno nije uživala u istoj mjeri kod katolika i muslimana. Tako je Vuk Karadžić predstavljao prijetnju Crkvi, i iz tog sukoba već izlazi prva podjela na više oblika srpskog nacionalizma. Vuk je predstavljao "narodnu struju", a Crkva, zajedno sa književnicima koji su bili protivnici Vukovog jezika, činila je "crkvenu struju". Ta crkvena struja mogla bi se još nazvati i prava konzervativna struja, dok bi Vukova bila naprednjačka struja. Potrebno je više pažnje posvetiti analizi ovog sukoba.
Naime, i Vukova i crkvena struja zasnivale su se na njemačkom shvatanju nacije. Dakle, naciju su činile određene etničke, kulturne, povijesne i/ili vjerske zajedničke osobine. Vukova naprednjačka ideja srpske nacije ne bi obuhvatala element vjere kao dio pojma srpske nacije. Glavni elementi naprednjačkog shvatanja bili su jezik i zajedničko porijeklo. Sa druge strane, crkvena, konzervativna ideja srpske nacije bi kao jedan od glavnih elemenata uzela i vjeru ( dakle pored zajedničke povijesti i jezika ), te bi samo pravoslavni Srbi mogli biti dio srpske nacije. Ova dva shvatanja će zapravo i opstati u kasnijim vremenima, te će se vremenom zbližiti i donekle preplitati, ali nikada potpuno spojiti.
Nakon Miloševog abdiciranja i svrgavanja Mihaila, na vlast dolazi Aleksandar I Karađorđević. Za vrijeme njegove vlasti, 1844. godine napisano je Načertanije. To je zapravo bio prepis jedog češkog programa koji se ticao slovenskog, pa i srpskog ujedinjenja. Ilija Garašanin je u Načertaniju kao ciljeve srpske spoljnje politike postavio oslobođenje južnoslovenskih naroda od otomanske vlasti i njihovog primanja u srpski nacionalni korpus. To se odnosilo na današnje Makedonce i Bošnjake, pored današnjih pravoslavnih Srba i Crnogoraca. Dakle, ponovo je potrebno analizirati upotrebu srpskog nacionalizma kao oruđa. Srbija je u to vrijeme bila snaga u razvoju, sa aspiracijama za daljim proširenjem. Ona nije imala konkurenciju u drugim slovenskim državama, jer drugih slovenskih država nije ni bilo, osim zanemarljive Crne Gore. Da bi se upotrijebila državna sila uvijek je potrebno opravdanje za tu silu. U ovom trenutku, Srbija je ciljala da zahvati što više može, pa joj je samim tim trebalo najpraktičnije opravdanje. Tu praktičnost je obezbjeđivalo naprednjačko shvatanje srpske nacije, jer je obuhvatalo širi krug ljudi od crkvenog pojma. Pored toga, Srbija je od samog početka bila izrazito sekularna. Državna vlast nije željela crkvena ograničenja ( što je, moglo bi se reći, čak pozitivna posljedica apsolutizma Obrenovića ) koja bi joj sasvim sigurno došla sa prihvatanjem crkvenog konzervativnog shvatanja srpske nacije. No, na kraju, glavni razlog prihvatanja naprednjačkog shvatanja jeste čisto praktične prirode, jer on opravdava širi krug djelovanja. Ponovo se nacionalizam koristi kao oruđe viših slojeva, sada već prave državne vlasti. Ta činjenica ponovo nikako ne isključuje opravdanost, ni istinitost, niti umanjuje značaj i vrijednost srpskog nacionalizma. Nacionalni osjećaj u Srba je tada počeo veoma brzo da jača u svim krajevima i u svim njegovim društvenim slojevima. Bio je glavna pokretačka sila i osnovna misao srpskog naroda.
Naravno, u ovom dobu neophodno je spomenuti i Njegoša kao još jednog od ideologa srpskog nacionalizma. Svojim Gorskim vijencem udario je temelje kasnijem razvoju nacionalne ideje. Iz narodnih pjesama on je prvi put uzeo i u srpsku nacionalnu ideju stavio "Kosovski zavjet" u svojoj knjizi. Čestim pozivanjem na Miloša Obilića i Kosovsku bitku, Gorski vijenac jednostavno odzvanja mišlju da je došlo vrijeme za srpski protiv-napad i protjerivanje tuđina. Ipak, Njegoševo shvatanje srpske nacije je bilo crkveno-konzervativno, kao što se vidi i u samom djelu gdje pravoslavni Crnogorci ubijaju "Turke" ( a zapravo Crnogorce muslimane ) koji neće da pređu u pravoslavlje. To je i razumljivo s obzirom da je Njegoš bio vladika, crkveno školovana ličnost. On je na Crkvu gledao kao na jedan od nosilaca srpstva, što i jeste bila u ranijim vremenima, a pogotovo u Crnoj Gori i Bosni. No, ideja Kosovskog zavjeta zapravo dolazi od Njegoša.