Kad Turci pozajmljuju slavizme
Medovina, pivo, ribnjak, luka, ostrvo, seno, slama, grah, kruška, lađa… počev od 15. veka, u zvanični turski odnosno osmanski jezik ušao veliki broj slovenskih, odnosno srpskih reči
Autor: Olga Zirojević, istoričar
subota, 25.06.2011. u 22:00
Dugotrajna turska vladavina na balkanskim područjima ostavila je neizbrisive tragove u svim oblastima života. Tu je i obilje turcizama koje mnogi koriste – računa se da ih je bilo desetak hiljada.
Reč je o turskim, arapskim, persijskim rečima koje su ušle u rečnik Južnih Slovena; ima ih čak i u onim krajevima kojima Turci nikada nisu vladali (Dubrovnik, Slovenija).
Manje je poznato, međutim, da je, počevši od 15. veka, i u zvanični turski odnosno osmanski jezik ušao veliki broj slovenskih, odnosno srpskih reči. Pa se tako u tadašnjim turskim zvaničnim aktima, ali i istorijskim i drugim delima, mogu naći i naše reči, ponekad sa izmenjenim značenjem. Ili sa danas nepoznatim.
Na novom terenu, Balkanu, Turci su se, tvrdi poznati rumunski istoričar Nikola Jorga, prilagođavali novim prilikama. Kad je reč o državnoj organizaciji, oni su se orijentisali prema Srbima, što je i razumljivo s obzirom na to da su ljudi iz ovih krajeva u 15, 16, pa i u 17. veku igrali veliku ulogu u upravi Osmanskog carstva.
Pretpostavlja se da se u to vreme na sultanovom dvoru dobro znalo i za srpske zakone (Dušanov zakonik), kao i da se pri izradi zakonskih tekstova turski zakonodavac ugledao i na domaće zakonske spomenike, ali i na zatečeno običajno pravo.
Otuda se u njima zapažaju tragovi građanskog, administrativnog i krivičnog prava pokorenih naroda. Drukčije rečeno, turski zakoni sadrže neke srpske pravne izraze, pod istim imenom, istom ili izmenjenom sadržinom, zatim imena mera, oruđa, razne nazive zanata, biljaka, brodova, hrišćanskih praznika.
Najviše slovenskih reči i pravnih izraza ima u rudarskoj terminologiji. Uz oko 250 izraza germanskog porekla (koje su u Srbiju doneli nemački rudari poznati pod imenom Sa(k)si), a prihvatilo ih je i srpsko srednjovekovno zakonodavstvo, Turci Osmanlije preuzeli su i stotinak domaćih slovenskih reči i pravnih izraza o istraživanju rude, organizaciji rudarskih poslova, radu u rudniku, kao i o topljenju i prečišćavanju rude.
To su: čistilac, čistilja, digalj, hodica, kolo (točak koji je pokretao mehove), kutla (vrsta mere), mešajac, nabijač, otučine (komadi jalovine), plakaonica, pogađaj, polovnik, pravac (rupa u rudniku), pravcar, prečac, preuzboj, proboj, rudnica (peć za topljenje gvozdene rude), rupnik (rudar), samokov, sinjac (vrsta rude), tarač (radnik koji čekićem tuče i sitni rudu), ubaština (vrsta pravnog akta), ucen (rudarski ugovor), udava (globa), uzboj (traženje rude), uzbojnik, viganj (kovačnica), vučilac (radnik koji pokreće mehove), začeljak, zakon (rudarski sud).
Prihvaćene su i značajne pravne ustanove; kao ustanova vojnuka (od vojnika) – pripadnika vojničkog reda regrutovanog među domaćim hrišćanskim stanovnicima (koji su za svoju službu uživali izvesne privilegije).
Uz vojnuke, Turci su preuzeli i ustanovu kneza, teklića (glasonoše) i vojvode, u istom obliku i značenju koje su one imale u srpskom narodnom jeziku i pravnim običajima. U turskim pravnim spomenicima susreće se i baština – očevina, tj. posed jedne seljačke porodice dovoljan za njeno izdržavanje (mogla je biti slobodna ili uključena u feudalni posed).
Nije zanemarljiv ni broj zatečenih poreskih dažbina koje su Turci uneli u svoj pravni sistem. Najviše ih je vezano, što je i razumljivo – za oporezivanje vina: resmi unos, obručina, gospoština, počepina. Tu je, zatim, poljačina, dažbina na božićni posek svinja (resmi Božik), gornina odnosno žirovnina i druge.
Među preuzetim slovenskim merama nalaze se: lukno, vedro, polovnik, kabao, kotao, lakat, korita, vozionica, sežanj.
U zvaničnim katastarskim popisima stanovništva (tzv. defterima) status upisivanih starešina domaćinstava označavan je i domaćim izrazima: star, starac, siromah, došlac (doselac), prešlac (preselac), prebeg.
Tu se koriste, takođe, i mnogobrojni slovenski nazivi za zanate: kožuhar, grnčar, brodar, brveničar, peradar, rešetar, šivac, vlačar, vodeničar, svirac, kokošar, vodar, pekarica, kruhar, ponesar, travar, svećar, kamenar, smrećar, leskovar, krečar, orač, pisar, pudar, pop, glumac...
U defterima odnosno u zakonskim tekstovima (koji ih obično prate) susreću se i sledeće slovenske reči: valja(e)vica, samokov, medovina, olovina (vrsta pića), pivo, ribnjak, zgon, luka, ostrvo, seno, slama, grah (vrsta graška), kruška, pastruga, jalovica, pa brodovi: lađa, korab, nevrat (vrsta splava koji se ne vraća), brašnajka.
U zvaničnim aktima, ali i u istorijskim delima, gonjenje hajduka i odmetnika, u kojem je učestvovalo i lokalno stanovništvo, zove se potera, a u borbama neprijatelj se predavao „na veru” (viru). Koristila se i reč četa (čete, i danas u turskom jeziku četedži(ja) znači buntovnik, bandit, pljačkaš, razbojnik), kao i reč junak.
Možda bi, na kraju, trebalo pomenuti i na našem području skovane turske reči – inače nepoznate u ovom jeziku – kao čamac, košava, a možda i gibanica.
