Marko Kraljević

[Nina]

Marko Kraljević, odnosno Marko Mrnjavčević, centralni je i najkontraverzniji lik srpske, srednjevekovne, epske poezije. Rođen je u XIV veku (oko 1335. godine), kao sin kralja Vukašina Mrnjavčevića i majke Jelene (po narodnom predanju: Jevrosime), u doba najveće slave srpske države, Dušanovog carstva. Kralj Vukašin vladao je, zapravo, kao suvladar cara Stefana Uroša V, na teritoriji dela današnje Makedonije i Kosova i Metohije.
Kraljević Marko imao je ženu Jelenu ćerku Hlapena, vladara Verije i Vodena u severnoj Grčkoj.Koliko se zna nisu imali potomstvo.

 

[Nina]

Marko Kraljević između istorije i pesme

Zakoniti naslednik srpskog prestola i „turska pridvorica” i dalje je neupokojen između škrte istorije i raspevane epike. Ko je zapravo čovek koga je Gete optuživao, Margerit Jursenar mu darovala osmeh a ceo puk srpske vojske u Prvom balkanskom ratu jednoglasno potvrdio da ga je video kako napada Prilep.

Među nas je dojahao iz pesme. Kad ga je s bedema svoje utvrde ugledala snaha Vuče dženerala, „troljetna je uvati groznica”. I hrabriji bi postali manje hrabri jer... „sedi junak u polju široku/ u ledinu koplje udario/ za koplje je konja privezao/ a pred njime stoji tulum vina/ ne pije ga čim se vino pije/ već leđenom od dvanaest oka/ pola pije, pola konju daje/ konj mu nije kakvi su konji/ veće šaren kako i goveče/ junak nije kakvi su junaci/ na plećima ćurak od kurjaka/ na glavi mu kapa od kurjaka/ privezo je mrkom jemenijom/ nešto crno drži u zubima/ kolko jagnje od pola godine.”

Vuk Karadžić, čovek koji je najviše doprineo da se pevanija o Marku Kraljeviću sačuva u pisanoj reči, u svom „Srbskom rečniku” zabeležio je, pored ostalog, i ovo:

„Nikakoga Srbina nema koji ne zna za ime Marka Kraljevića... Pripovijeda se da je bio mnogo jači od ostalijeh sadašnjijeh jamačno i ondašnjijeh ljudi... Ja sam u djetinjstvu gledao u Srijemu, u krčmi manastira Krušedola, gdje je Marko namolovan kako jednom rukom matoroga vola drži za rep preko ramena i nosi na leđima...”

Veliki nemački pesnik Gete u skici o „Srpskim narodnim pesmama”, izdatoj 1827, ostaviće sledeći trag:

„Njihov najveći junak Marko, koji se kako-tako slaže s carem u Jedrenu, može da se uzme kao neki sirovi pandan nekom grčkom Herkulu i persijskom Rustanu, ali, dabome, na vrlo varvarski i skitski način. On je glavni i najjači od svih srpskih junaka, bezgranične snage, bezuslovan i zborom i tvorom... On je jedan svemoćni čudovišni junak, nabusit kao niko, koji nas, ma koliko mu se divili, nimalo ne privlači... Teško da će on pokajničkim zaveštanjima, od kojih se potom podižu crkve i manastiri, umiriti Boga i naše duše...“

Istorija nije sasvim sigurna da li sme da prvi pomen o Marku smesti u 1356. godinu. Naime, natpis iznad južnih vrata Drenovske crkve, sagrađene u blizini Tikveškog jezera, nedaleko od Velesa, kazuje da je crkva živopisana 1356. godine „pri države” Nikole i Marka, a po „smrti svetorodnoga cara Stefana”. Moguće je da se Nikolino ime u natpisu odnosi na vojvodu Nikolu Stanjevića za koga se zna da je, zajedno sa Markom, vladao upravo tim prostorima. Narodno predanje, pak, kaže da su crkvu u Drenovu zajednički podigli Vukašin i Marko, otac i sin.

Ono u šta je istorija sasvim sigurna potiče iz 1361. godine, a pronađeno je u dubrovačkim arhivama. Te godine je Marko stigao u grad ispod Srđa da na čelu srpskog poslanstva pregovara o prekidu neprijateljstava početih dve godine ranije. Doduše, rat između Srbije i Dubrovnika potrajao je još godinu dana i završen je mirom u Onogoštu (Nikšiću), ali je Marko, očigledno važna ličnost, uspeo da kod tamošnjih vlasti izdejstvuje neke koristi za prizrenske trgovce i uzme srebro koje je njegova porodica tu pohranila.

Čini se da je natpis na crkvi Sveta nedelja u Prizrenu sasvim slučajno otkriven septembra 1966, poprilično izmenio sliku o Marku Kraljeviću. Natpis je otkriven u dvorištu jedne privatne kuće, u predgrađu stare prizrenske tvrđave, u prostoru poznatom kao Potkaljaje, a u njemu podatak da je crkva posvećena Vavedenju sazidana i živopisana „povelenijem i otkupom gospodina mladoga kralja Marka 6879. godine (1371) od stvaranja sveta”.

Nakon smrti cara Dušana (1355) vlast je nasledio njegov jedinac Uroš, ali Dušanov polubrat Simeon nije tako mislio, te se i on proglasio za cara. A jednoj carevini je, najčešće, mnogo i jedan car. Pokušaj pomirenja, aprila 1357g. na Državnom saboru u Skoplju, nije uspeo. U ratu za presto nadjačao je Uroš, poznat i kao Nejaki, a sve uz pomoć velikaša, pre svega braće Mrnjavčević, Vukašina i Uglješe, sinova izvesnog sitnog hercegovačkog vlastelina.

Da bi sprečio opasnu razigranost sve moćnijih feudalnih gospodara, poslednji srpski car oslonio se na rečenog Vukašina, vladara prostora današnje Makedonije i dela Metohije i porodično povezanog s većinom vlastele, i 1765. godine krunisao ga za kralja, odnosno svog suvladara, a njegovog sina za „mladog kralja”. Međutim, već u jednoj povelji iz 1370. godine Vukašin se naziva „gospodarem srpskih i grčkih zemalja i zapadnih strana”, bez pomena cara Uroša. Moćnim velikašima to, razume se, nije bilo svejedno te su se urotili protiv novog kralja.

Da bi skršio njihov otpor, s obzirom da je Uroš Nejaki bio sve samo ne jak vladar, kralj Vukašin je s mladim kraljem Markom, juna 1371, pošao prema Onogoštu, da kazni po svoju vlast opasnog župana Nikolu Altomanovića. Spas za župana na zapadu neočekivano je stigao sa istoka. Turci su ugrozili oblast Vukašinovog brata Uglješe, vladara Serske oblasti koju je nasledio od stare carice Jelene, Dušanove udovice.

Ishod bitke na reci Marici bio je poguban po braću Mrnjavčević i, pokazaće se, docnije po celokupnu srpsku carevinu. Niko im nije pritekao u pomoć, bez obzira na to što su je tražili na sve strane. Knez Lazar Hrebeljanović brinuo je svoje brige, isto kao i moćni Nikola Altomanović i Vuk Branković. Cara Uroša očigledno odavno niko ništa nije pitao a, uostalom, umro je dva meseca posle pogibije Mrnjavčevića na Marici.

Sad se i „mladi kralj” Marko našao na vetrometini. Titulu mu niko od moćnih nije priznavao, i ne samo to. Iz dana u dan odvijalo se čerupanje njegove teritorije, one koju je nasledio od oca. Najmanje su uzeli Turci. Knez Lazar je sebi pripojio Prištinu i prebogato Novo Brdo, kao i mnoga obližnja mesta. Nikola Altomanović uzeo je sve što je bilo uz njegove zemlje na zapadu, Vuk Branković mu je oteo Skoplje, a braća Dejanović, Jovan i Konstantin, ostalo. Kralju je preostalo malo zemlje u zapadnoj Makedoniji sa Prilepom. I da se potčini turskoj premoći, da bi uostalom, kao i većina onih koji su mu preoteli posede sačuvao glavu i ono što je valjalo da hrani tu glavu.

Čuvao je sve do bitke na Rovinama, 17. maja 1395. godine, kada je poginuo boreći se (kao i mnogi srpski plemići, čak i despot Stefan Lazarević, sin kneza Lazara) na strani sultana Bajazita a protiv vlaškog vojvode Mirče, potpomognutog ugarskim kraljem Žigmundom.

Ovo je istorija, uskraćena za svoju najvažniju alatku da bi bila nauka, a to je nedostatak pouzdanih podataka iz dubine naših vekova. Ostalo je, uglavnom, pesma(rica). Bar što se tiče lika i dela Marka Kraljevića.

Petar Milatović

 

[Nina]

Marko Kraljević epski junak

Nebrojeni pripovedači i narodni pesnici oživotvorili su u svojim pričama i kroz svoje pojanje, najvećeg epskog junaka ovih prostora.
Najranija beleška o epskom Marku potiče iz 1547. godine, kada je izvesni slepi vojnik u Splitu zapevao pesmu o njemu. Znači, skoro sto pedeset godina nakon smrti. Pesmu su, kaže letopisac, prvo prihvatili stari ratnici koji su se odmarali na trgu, a onda i svi koji su se tu zatekli, što je nalikovalo horu kod starih Grka.

Marko upoređivan s mnogim junacima drugih naroda, ili oni s njim. Njegov epski lik podseća i na Rolana iz „Pesme o Rolanu”, na Ahila iz „Romana o Troji”, na Aleksandra Makedonskog iz „Aleksandride”, na Digenisa Akritu iz vizantijske epike. Upoređuju ga sa Heraklom i Rustanom, s Iljom Muromecom. Jedan od brojnih tragalaca za odgonetkom veze istorijskog i pesničkog lika reći će da nije nimalo slučajna Markova nametljiva sličnost sa Heraklom, pored ostalog i zbog toga što se jedno od najvećih poznatih Heraklovih svetilišta Herakleja nalazilo na području Markove države.

Uostalom, jedina ličnost kojoj je u celokupnoj našoj epici posvećen ceo jedan ciklus jeste upravo Marko Kraljević.

U srpskoj narodnoj poeziji, Kraljević Marko je junak i on poseduje izuzetnu snagu.U stanju je stiskom šake istisnuti vodu iz suvog drveta starog devet godina. Njegovo omiljeno oružje je topuz od 66 oka (85 kg) i ima konja Šarca.

U pesmama se ističe njegovo viteško junaštvo, iako je sklon naglim izlivima besa.Kraljvic Marko je zaštitnik siromašnih i nemoćnih, čuvar zakona i reda, čak i onda kad to ide na njegovu štetu.

Sa svojim krilatim konjem Šarcem, Marko Kraljevic deli sve pa i vino,a poput grčkih mitoloških junaka ima svoju zaštitnicu, vilu Raviojlu

Njegova majka Jevrosima bila je sestra bugarskog vlastelina vojvode Momčila.U srpskoj narodnoj poeziji majka Jevrosima postala je oličenje pravičnosti, morala, i hršćanskih vrednosti. Markov otac Vukašin Mrnjavčević poželeo je Momčilovu ženu Vidosavu, a ona mu je pomogla u ubistvu svoga muža, ujaka Kraljevića Marka. Markova majka Jevrosima, pokušala je da spreči ubistvo svoga brata, ali nije uspela.

Ovaj zlocin se po srednjovekovnim moralnim kriterijima morao platiti, zato je Vidosavina lepota nestala u trenu a kada je Vukašin podizao beživotno Momčilovo telo, sa kajanjem je rekao : Kad je ona (Vidosava) izdala takva junaka, bog zna što bi meni uradila.Zbog tog je promenio odluku o budućoj izabranicii i za ženu je uzeo Jevrosimu, a Vidosavu je pogubio

U kasnijim pričama govori se da je Marko više nalikovao svom ujaku nego rođenom ocu.

U njegovom liku, pesmama i pričama o njemu, u predanjima, nesumnjivo se sleglo vekovno iskustvo naroda. Marko je, zapravo, slika i prilika naroda i vremena, i onog neposredno pre i mnogo posle njega. Sve ono što je narod hteo i želeo a nije umeo ili smeo prebacio je na pleća svog junaka: i hrabrost i pravdoljubivost, i vojevanje protiv tuđina ali i domaćih silnika, i neumerenost i iću i piću.

Ni do kolena mu nije nijedan epski junak. Čak ni Miloš Obilić. Po njemu su nazvane mnogobrojne kule, crkve, razvaline, stene, tobožnji tragovi stopala ili konjskih kopita. A njegovu slavu su, opet slično brojnim evropskim junacima, prenosili narodni pevači, guslari, pre svih Tešan Podrugović, od koga je Vuk Karadžić pribeležio najlepše pesme o Marku Kraljeviću. Gotovo je nemoguće, čak ni približno, utvrditi broj pesama i balada, istorijskih i mitskih predanja, poslovica i izreka, čak i šaljivih priča u kojima se svet oko Marka vrti.

Najpoznatije pesme ispevane o Kraljeviću Marku, svakako su: „Marko Kraljević i Musa Kesedžija“, „Oranje Marka Kraljevića“, „Marko Kraljević ukida svadbarinu“, „Uroš i Mrnjavčevići“ i „Smrt Marka Kraljevića“, koju je zabeležio Vuk Karadžić.
(izvor:net)