Ковање новца и монетарна политика држава од најстаријих времена до данас

[Лекизан]

Оно што ми је привукло пажњу то је да је сваки владар у средњем веку а и раније ковао свој новац, чак су истовремено и његови великаши ковали сопствени новац, тако да су на тржишту кружиле различите кованице.
Предпостављам да је то имало утицаја на монетарну политику државе иако се ковање новца сматрало тада првенствено статусним симболом.
Рецимо познато је да се у време Рима за две године знало да се измени по 4-5 царева, и сви су ковали свој новац, рачунајући и новац који је заостао од предходних владара добија се велико шаренило монете.
Оно што је предпостављам било битније то је од чега се ковани новац прави, па тако постоје златне, сребрне и бакарне кованице, разликују се у грамажи.
Како су владари успевали да организују све то у јединствен систем, али и да преброде финансијске кризе које су потресале њихов државе, како су налазили новац за скупе ратове и одакле су финансирали сопствене потребе.
Наравно требало би да обратимо пажњу и на средњевековну Србију и њен новац.

Па историчари и нумизматичари изволите.

 

[Лекизан]

Да напоменем само да је на данашњи дан 12. децембра 1873. године уведен динар као једино средство плаћања у Србији, по угледу на средњевековни србски динар Немањића, што је један од разлога што сам и покренуо ову тему баш данас.
Био је предлог да се валута зове и србљак.

Rodio se dinar, a ne srbljak
12. decembra 1873. godine u Srbiji je uveden dinar, kao novčana jedinica, zbog čega su otklonjeni monetarni haos i upotreba preko 40 vrsta tuđeg metalnog novca – talira, forinti, dukata…
Dinar, kao novčana jedinica, uveden je na inicijativu tadašnjeg ministra finansija Čedomilja Mijatovića. Pre toga, Srbija je morala da pristupi Novčanoj konvenciji, koju su pre nje potpisale Belgija, Francuska, Švarcarska i Italija. Od zlata su se pravile kovanice od 10 i 20 dinara, a od srebra kovanice od pet, dva, jednog, i pola dinara.Zlatni novac od 20 dinara prvenstveno je u Evropi bio poznat kao “milandor”. Dinar je preuzet kao naziv za novčanu jedinicu, jer je taj naziv postojao još u srednjovekovnoj Srbiji, od vremena kralja Uroša Prvog u 13. veku. Srpski dinar je na početku bio imitacija mletačkog groša. Kralj Uroš je počeo tako verno da kuje novac, imitirajući savremeni novac Venecije, zbog čega je Venecija oštro protestovala.

Na predlog ministra Čedomilja Mijatovića, novac se izrađivao sa tradicijom srpske srednjovekovne države zbog čega se zadržao naziv dinar, pa je time odbačen predlog da se valuta zove “srbljak”…

Kada je za vreme kneza Mihaila ponovo pokrenuto pitanje kovanja sopstvene monete, 400 godina posle upotrebe poslednjih dinara, ono je dobilo prvorazredan nacionalni značaj.
Na zasedanju Narodne skupštine 29. septembra 1867. godine (Miholjska skupština) iznet je i poslanički predlog „da se skuje srpska moneta i razne mere ujednače, koliko je moguće pre“. Pet meseci kasnije, 15. marta 1868. godine, doneto je „najviše rešenje“, koje je potpisao sam knez, o kovanju prvog novca u oslobođenoj Srbiji, „u nameri da se u Srbiji zavede novčana sistema franaka po konvenciji u Parizu od 25/13 dekembra 1865. između Francuske, Belgije, Italije i Švajcarske zaključenoj, i da se sad u Srbiji cirkulirajući novci zamene Srbskim bakarnim monetama“.

 

[Лекизан]

Svaki vladar - kovač

Slavica Moravčević | 11. oktobar 2010.


Kovnice u srpskoj državi otvarane u blizini rudnika srebra. Kralj Radoslav prvi iskovao svoj novac u 13. veku.



Novac Stefana Dušana

SRPSKI dinar, u svojoj tradiciji dugoj skoro osam vekova, prolazio je kroz razna iskušenja, uspone i padove - od zlatne monete s kraja 19. veka, kada je stajao rame uz rame s francuskim frankom, do totalnog kolapsa 1993. godine. U ovoj godini, dinar ponovo bije bitku za svoju stabilnost. Evro iz dana u dan juriša na našu valutu i bliži se granici od 107 dinara. Zasada ima mehanizama da se skok evropske valute ne pretvori u krah naše monete.
Mnogi smatraju da bi svima bilo lakše, i privredi i građanima, da ukinemo dinar i da, pre ulaska u Evropsku uniju, pređemo na evro. Zasada od toga nema ništa, iz čisto praktičnih razloga. Tek ulaskom u EU, dinar će se utopiti u evro, a nama će ostati samo sećanje na njegovu bogatu istoriju, kojom nisu mogle da se pohvale mnoge vodeće evropske i svetske valute.
Tradicija upotrebe novca na prostorima današnje Srbije seže u daleku prošlost. Najstariji primerci potiču iz VI-V veka p.n.e. Oni pripadaju kovanju grčkih gradova i svedoče o ranim dodirima stanovništva Balkana s razvijenim antičkim svetom. Sledi kovanje novca makedonskih vladara, Filipa II i Aleksandra Velikog, zatim jadranskih gradova Apolonije i Dirahiona, kao i srebrni novac Kelta, koji su živeli u oblasti današnjeg Srema i Beograda, gde su i kovali svoju monetu.

MUDRI CAR KONSTANTIN CAR Konstantin je 325. godine na obalama Bosfora postavio temelje novog glavnog grada Rimske imperije, Novog Rima, carskog Konstantinopolja. U pratnji svojih podanika on je kopljem obeležavao granice budućeg grada. Kada su ga pitali: "Gospodaru, koliko dugo ćete još tako da idete", on je odgovorio: "Ići ću sve dok se onaj koji ide ispred mene ne zaustavi!" Iste godine, imperator Konstantin je sa istom intuitivnom mudrošću kojom je obeležio granice buduće prestonice, ozakonio i sproveo veliku reformu rimskog monetarnog sistema, koja je bila osnova privrednog prosperiteta na kome su se zasnivali politička snaga, sjaj i veličina hiljadugodišnje Vizantije.


Dugotrajna i snažna dominacija Rimskog carstva u periodu od I do V veka n.e. uslovila je otvaranje dveju značajnih kovnica rimskog novca na području današnje Srbije - Sirmijum (Sremska Mitrovica) i Viminacijum (Kostolac).
Za razliku od plejade prethodnih rimskih imperatora koji su kvarili novac i time doveli privredu carstva do rasula, car Konstantin je shvatio da je stabilnost novca osnova stabilnog carstva. Zato je Konstantin u okviru široke monetarne reforme ustanovio princip ekonomske filozofije Vizantije. Ovaj princip je podrazumevao obavezu države da ne kvari novac zbog bilo kojih političkih ili ličnih razloga, ali i obavezu poslovnog sveta da upotrebljava novac kao sredstvo, a ne kao cilj.
Naziv osnovne rimske monete - denar, preko srpskog srednjovekovnog kovanja i, nadalje, preko kovanja obnovljene Srbije u XIX veku, zadržao se do danas u nazivu dinar - osnovne novčane jedinice monetarnog sistema savremene Srbije. Period od osnivanja samostalne srpske države u srednjem veku obeležen je opticajem novca koji su kovala varvarska plemena, a zatim moćna Vizantijska imperija.
Prvi pomen "srpskih dinara" nalazi se u arhivskim dokumentima s kraja 1214. godine, u vreme Stefana Prvovenčanog. Međutim, dosadašnja istraživanja upućuju na kralja Radoslava (1227-1234), koji se smatra prvim srpskim vladarem koji je kovao sopstveni novac. Novac su sve do pada Despotovine, 1459. godine, nastavili da kuju gotovo svi srpski vladari, i to širom teritorije srpske srednjovekovne države, u kovnicama koje su se nalazile u blizini brojnih rudnika srebra kao što su Brskovo, Rudnik, Novo Brdo, Srebrnica, Trepča i drugi.
Taj novac zvao se dinar i predstavlja jedno od najbitnijih obeležja samostalnosti i državnosti srpske države u srednjem veku. Brojnost, raznovrsnost i lepota tog novca, shodno vrhuncu moći srednjovekovne Srbije, dolaze do izražaja u kovanju najvećeg srpskog vladara, kralja (1331-1346), a potom cara (1346-1355) Dušana, kada srpska država obimom monetarne produkcije prevazilazi susedne zemlje toga vremena.
Usled gubitka samostalnosti srpske države, sve do polovine XIX veka u upotrebi je bio veliki broj različitih moneta stranih država. U periodu turske prevlasti, na teritoriji današnje Srbije radilo je nekoliko kovnica turskog novca, Novo Brdo, Kučajna i Beograd. Naziv poslednje vrste turskog srebrnog novca - para - prisutan je i danas kao naziv stotog dela srpskog dinara.
Ekonomisti prave razliku između novca i nacionalne valute i ona se sastoji u načinu njihovog nastanka. Novac je nastao spontano iz ekonomskih procesa, a nacionalna valuta zakonom iz suverene političke vlasti. Zbog toga su svi osvajači i vladari kada su uspostavljali vlast na određenoj teritoriji odmah uvodili i svoju monetu. Pošto zakon nacionalnoj valuti daje pravo da igra ulogu novca na određenoj državnoj teritoriji, od momenta njenog nastanka, sve što važi za novac, važi i za nacionalnu monetu i obrnuto. U početku su razne vrste robe igrale ulogu novca, pa je zato vrednost novca bila jednaka vrednosti koju je izabrana novčana roba imala u razmeni.
Država može po svom suverenom pravu da menja vrednost nacionalne valute kada to želi, ali nacionalna valuta ostaje ista pravna jedinica vrednosti bez obzira na promenu njene ekonomske vrednosti. Tako dug od 100 dinara, posle devalvacije ostaje dug od 100 dinara. Za definisanje nacionalne valute vrednost nije relevantna, jer je ona, pre svega, pravna kategorija. Ali, često se vrednost nacionalne valute određuje prema zlatu.

 

[Лекизан]

Dukati kralja Milana
Prvi zlatni novac u Srbiji iskovan povodom proglašenja kneza Milana za kralja. Đura Jakšić radio crteže za prve novčanice.




Zlatnik Milana Obrenovića



VLADAVINU Karađorđa i kneza Miloša U 19. veku, obeležio je veliki broj različitih moneta, od turskih do zapadnoevropskih. Tokom tog perioda koristile su se 43 vrste stranog novca, i to 10 zlatnih, 28 srebrnih i 5 bakarnih. Međutim, uporedo sa političkim oslobađanjem od turske zavisnosti, prave se prvi koraci ka uspostavljanju sopstvenog monetarnog sistema, da bi najzad, više od četiri stoleća od kovanja poslednjeg srpskog srednjovekovnog novca, u obnovljenoj Srbiji ponovo počelo njegovo kovanje.
SuoČen sa problemima zbog mnogobrojnih vrsta novca u Kneževini Srbiji, knez Mihailo Obrenović donosi rešenje o kovanju srpske monete. Tako je nastao kovani novac izrađen od legure bakra u apoenima od 1, 5, i 10 para, sa likom kneza Mihaila na aversu i godinom izdanja 1868. Nova novčana jedinica, dinar, iskovana je u srebru 1875. godine. Ona je nosila lik kneza Milana, a izrađena je u apoenima od 50 para, 1 i 2 dinara.
Prvi zlatni novac u Srbiji, u nominalnoj vrednosti od 20 dinara, iskovan je 1879. godine. Povodom proglašenja kneza Milana za kralja Srbije 6. marta 1882. godine javio se zlatni novac od 10 i 20 dinara, popularno nazvan "milandor".
Srbija je svoju nacionalnu monetu uobličila usvojivši standarde Latinske novčane unije, čije su stroge odredbe propisivale stepen finoće metala za izradu kovanog novca, kao i kovničke stope.
Kasnije je emitovano još nekoliko vrsta kovanog novca. Poslednja emisija sa likom vladara iz dinastije Obrenovića potiče iz 1897. godine, kada je u srebru iskovan novac od 1 i 2 dinara sa likom kralja Aleksandra I Obrenovića.

SERIJA IZ MOSKVE
IZBEGLIČKA vlada Kraljevine Jugoslavije 1943. godine štampa seriju novčanica koja nije puštena u opticaj. Po završetku Drugog svetskog rata, nova vlast uvodi valutnu reformu, zamenu okupacijskog novca, i izdaje seriju novčanica Demokratske Federativne Jugoslavije, čije su prve količine štampane u Moskvi. Dinar ostaje novčana jedinica i u novoj državi. U periodu od 1945. do 1992. godine u Jugoslaviji je emitovano ukupno 12 serija novčanica sa 67 apoena.


Dinastička smena na prestolu 1903. godine donela je izvesne promene u oblasti izdavanja novca. Zakonom iz 1904. godine predviđeno je kovanje metalnog novca sa likom novog vladara, Petra I Karađorđevića. Te godine je i prva emisija od pet različitih apoena novca kovanog u bronzi i srebru, kao i jubilarni srebrni novac od 5 dinara sa likovima Karađorđa i Petra I, iskovan povodom stogodišnjice Prvog srpskog ustanka. Ta emisija novca, kao i sledeće dve, iz 1912. i 1915. godine, kovane su u Beču. Izbijanjem rata prekinuta je svaka veza sa tom kovnicom, pa je deo emisije iz 1915. godine iskovan u pariskoj kovnici. Novac sa godinom kovanja 1917. izrađen je u Americi.

Po završetku Prvog svetskog rata, na teritoriji novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u opticaju su se zatekle razne vrste kovanog novca. Taj novac je postepeno zamenjivan i već 1920. godine emitovan je kovani novac nove države, kada je prihvaćeno da nacionalna novčana jedinica bude dinar, koji se deli na 100 para. Kralj Aleksandar I Karađorđević 1925. godine emituje zlatni novac čija je vrednost bila 20 dinara. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca 1929. godine postaje Kraljevina Jugoslavija, pa se pristupilo emitovanju novca sa novim nazivom države.
Tokom 1931. godine ostvarena je "tiražna" emisija od 1 i 4 dukata, koji inače nije predstavljao redovan novac. Na zlatnicima od 1 dukata bilo je poprsje kralja Aleksandra, a na četvorodukatima, pored lika kralja Aleksandra, i lik kraljice Marije.
Do 1941. godine emitovan je kovani novac različitih nominala i sastava metala, a izrađivan je uglavnom u Beču. Sa poslednjom emisijom kovanog novca Kraljevine Jugoslavije, nastalom 1938. godine, novac je počeo da se izrađuje u zemlji, u Državnoj kovnici u Topčideru.
Posle Drugog svetskog rata, prvi kovani novac Jugoslavije emitovan je 1945. godine. Od tada do danas ostvarene su brojne emisije kovanog novca, svaki put u naprednijim tehnikama izrade i boljeg kvaliteta legura od kojih je izrađivan. Odgovarajućim elementima kao što su grb i naziv države, registrovane su sve promene u državnom uređenju.
Tokom 18. veka u većini evropskih država iz prometa nestaju zlato i srebro, zbog čega se javlja potreba za papirnim novcem. Bio je to razlog za pojavu prvog papirnog novca i u Srbiji.
Na teritoriji današnje Srbije, prva vrsta papirnog novca, tačnije novčane doznake, pojavljuje se 1848. godine u Vojvodini, u Sremskim Karlovcima i Subotici. To su bili asignati, koji su izdavani na osnovu pokrića nacionalnim dobrima (nepokretnostima i slično).
Prve novčanice u Kneževini Srbije, štampane 1876. godine kao novac Glavne državne blagajne za potrebe finansiranja srpsko-turskog rata, nikada nisu puštene u opticaj. Veruje se da je za njih crteže izradio poznati srpski pesnik i slikar Đura Jakšić.
Pošto su 1884. godine, osnivanjem Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije, stvoreni uslovi za izdavanje novčanica, iste godine je emitovana novčanica od 100 dinara. Ona je bila plativa u zlatu, a izrađena je u Belgiji. Međutim, naviknut na metalni novac, narod je tu novčanicu mahom menjao za zlato, tako da je tek banknota od 10 dinara izdata 1885. godine, plativa u srebru, stekla poverenje građanstva i bila široko prihvaćena, kao i ostale novčanice posle toga, sve do izbijanja Prvog svetskog rata.
Za vreme austrougarske okupacije, Narodna banka ulaže napore da obezbedi rezerve novčanica štampanjem dodatnih količina u Francuskoj i izdavanjem "ratne" novčanice u apoenu od 50 dinara, za koju je nacrt izradila Beta Vukanović, akademski slikar. Da bi se sprečilo unošenje novih banknota, u okupiranoj Srbiji je u zvaničnom opticaju bio uglavnom novac okupatora: krune, marke, levi i pečaćene dinarske novčanice.

 

[Лекизан]

Zlatni sjaj perpera

Slavica Moravčević

U državi Nemanjića plaćalo se dinarima, a brojalo perperima. Dinar Nemanjića bio veoma tražena moneta.


Stefan Nemanja

U DRŽAVI Nemanjića, od sedamdesetih godina 13. veka, u unutrašnjem robnom prometu je korišćen srebrni kovani novac, dinar, ali su cene robe, državne dažbine i globe izražavane u idealnim perperima. Dakle, plaćalo se dinarima, a brojalo se perperima.

Ta praksa da se jednom novčanom jedinicom meri, a drugom se plaća, stara je koliko i primitivni novac. Još starija je pojava da se vrednost robe meri nekom zamišljenom merom i kada nema nikakvog primitivnog novca kao posrednika u razmeni. Ova pojava stara je koliko i trampa.
U drŽavi Nemanjića, perper je korišćen kao mera vrednosti, kao računska novčana jedinica, odnosno kao merilo cena i svih državnih dažbina iz dva razloga. Prvo, zato što je trebalo uspostaviti stalni odnos između srebrnog dinara i određene mere zlata u novčanom sistemu u kojem nije kovan zlatni novac i drugo, zato što je perper korišćen u kasnom srednjem veku kao mera vrednosti i u Dubrovniku, sa kojim je država Nemanjića najviše trgovala.
KOVAN U DOMAĆIM KOVNICAMA
PERPER kao računska jedinica, kojom se brojalo 12 dinara, iskovanih od domaćeg srebra u domaćim kovnicama, pojavljuje se redovno u srpskim pisanim spomenicima od vremena kralja Milutina. Logično je što se perper, kojim se brojao domaći kovani novac, u srpskim pisanim spomenicima počinje redovno javljati kada i dinar kao sredstvo unutrašnjeg prometa. Jer, idealni perper je služio isključivo za brojanje stvarnih 12 dinara. Bez dinara, ne bi bilo ni perpera.
Perper je, u državi Nemanjića, dakle, bio jedina računska novčana jedinica. U srednjovekovnu srpsku državu, kao kasnije i u Bosnu, stigao je s trgovcima iz Dubrovnika još dok u srpskoj državi nije bio kovan nacionalni novac. A kada je sedamdesetih godina 13. veka u državi Nemanjića počelo redovno kovanje dinara, perper je uzet od Dubrovčana za računsku jedinicu od 12 dinara. Znači perperom se nisu vršila plaćanja.
Za plaćanja i za čuvanje vrednosti korišćen je srebrni kovani novac, odnosno dinar. Dinar je bio u prometu, prelazio iz ruke u ruku, slivao se u vladarevu riznicu, često bivao pohranjivan u vlastelinskim ostavama uz skupoceno posuđe, nakit i odeću, ali se ni u prometu niti u državnoj blagajni nije računalo u srebrnim dinarima. "Brojalo se na perpere", pri čemu je perper uvek izražavao 12 dinara.
Na primer, kralj Milutin se 1296. godine obavezao da daje godišnju novčanu subvenciju od 100 perpera, odnosno 1.200 dinara manastiru Sveti Nikola na Skadarskom jezeru, a 1300. godine, prilikom obnavljanja manastira svetog Đorđe na Seravi, blizu Skoplja, zapisao je da je kupio za 200 perpera (2.400 dinara) imanje Nikole, sina popa Dimitra Devtereva, za 10 perpera (120 dinara) kuću od Dima, sina Kondeva, a za 20 perpera (240 dinara) kuću od Manojla Kukljeva. U Svetostefanskoj hrisovulji manastiru u Banjskoj, kralj Milutin se obavezao da plaća manastiru svake godine 200 perpera, odnosno 2.400 dinara.
U zakoniku cara Dušana, perper kao računska novčana jedinica sreće se u 17 članova.
Da je u državi Nemanjića perper bio samo računska novčana jedinica, a dinar stvarno platežno sredstvo pokazuje član 198. Zakonika, kojim je ozakonjena mogućnost plaćanja carskog poreza, u žitu ili novcu "Dohodak carski, soće... da dava vsak človek kabal žita... bolja perper dinarmi..."
"Perper dinarmi" znači da je visina poreza bila utvrđena na jedan perper dinara. Dakle, trebalo je stvarno platiti porezniku onoliko dinara cara Dušana koliko ih je sadržavao jedan perper, a to je bilo 12 dinara.
Dinar se pojavljuje, uporedo sa perperom, u funkciji mere vrednosti samo onda kada se radilo o izražavanju veličine novčanih suma manjih od 12 dinara, odnosno od jednog perpera. Na primer, u članu 20. povelje kralja Milutina manastiru Gračanica iz 1321. godine, pominje se taksa od četiri dinara za posluh i taksa od šest dinara za ruku. Posluh je značio saslušanje sudskog svedoka, a ruka uzimanje tužbe u postupak.
Ni Dubrovačka republika ni država Nemanjića, kao ni mnoge druge srednjovekovne evropske države nisu kovale zlatni novac. Ali zahvaljujući solidu ili perperu, trgovačke i finansijske transakcije čitave Evrope imale su stabilnu meru vrednosti. Kao računski novac koji je isključivo izražavao vrednost 12 velikih srebrnih dinara, solid ili perper je, u suštini, bila fiktivna duodecimalna jedinica mere srebra, koja je mogla da menja vrednost isključivo prema zlatu. Ukoliko je vrednost zlata rasla u odnosu na vrednost srebra, utoliko bi više dinara, izraženo u solidima, odnosno perperima odgovaralo vrednosti zlata. Na primer, u prvoj polovini 13. veka, mletački dukat vredeo je dva solida ili dva perpera, odnosno 24 srebrna dinara, da bi vek kasnije vredeo tri solida ili tri perpera, odnosno 36 srebrnih dinara.
Dinar Nemanjića je bio tražena moneta na stranim pijacama. Dospevao je na pijace stranih država tako što su strani trgovci karavanima dopremali trgovačku robu na teritoriju srednjovekovne srpske države, a u razmenu za nju primali srpski kovani novac koji su odnosili sa sobom dalje, u druge države. Srpski dinari su, tako, bili u opticaju prvo na teritorijama s kojima se država Nemanjića graničila na kopnu i na moru.
Sve do kralja Uroša I, srpski vladari su razmišljali o novcu isključivo kao o sredstvu neophodnom za plaćanje državnih izdataka, na primer, za kupovanje oružja od stranih trgovaca, za finansiranje diplomatskih putovanja, ili kao oblik poklona crkvi.
BogaĆenje u lične svrhe bilo je u suprotnosti sa skromnim načinom njihovog života, koji je pre svega bio duboko prožet duhovnošću. Međutim, ekonomski napredak, do kojeg je došlo pred kraj 13. veka, zahvaljujući eksploataciji rudnika plemenitih metala i redovnom kovanju domaćeg novca, omogućio je srpskim vladarima da na novac ne gledaju samo kao na sredstvo za pokriće državnih rashoda nego i kao na izvor ličnog.

 

[nenad1978]

Denarius

U sistemu drevnih rimskih valuta denar (lat. denarius, množ. denarii) je bio mali srebrnjak prvi put iskovan godine 211. pne. U Isusovo vreme, početkom 1. veka, jedan denarius je bio uobičajena radnička dnevnica. Bio je najčešća kovanica u opticaju ali je s vremenom devalvirao sve dok ga nije zamijenio antoninijan.

Uprkos toga naziv denarius preživeo vekove i u različitim oblicima usvojen od drugih naroda: u Francuskoj je denier naziv za novčić, dinar kod Arabljana je često naziv nacionalne valute kao i u bivšoj Jugoslaviji i sadašnjoj Srbiji; Makedonci imaju denar; kod Italijana denaro je novac kod Španaca to je dinero itd.

 

[Лекизан]

Да, назив динар управо води порекло од Римљана.
Римски новац

http://sr.wikipedia.org/wiki/Историја_динара

Римски денаријус
Валутни систем Римског царства је обухватао ковани новац који се звао денаријус (множина: денари), који се у Римском царству ковао и био у употреби од око 211. године старе ере. То су били мали сребрни новчићи, који су били у употреби све док их нису заменили тзв. „антонијуси”.

Назив „динар“ је настао средином трећег века п. н. е. од латинске речи denarius, јер су Римљани тако назвали сребрени новац којим су заменили дотадашњи бакарни, а вредио је десет пута више од њега лат. deni значи по десет. Каснија римска кованица од злата ауреус имала је вредност од 25 денариуса. На Истоку је назив денариус попримио грчки облик денарион односно динарион, а затим су га преко Византије преузели Арапи и пошто је главни део трговине у то време (до 10. века) био у рукама Арапа, арапски златни динар се проширио по Европи до Балтика, па тако је ушао у употребу и у српски језик.
Златни динар и сребрни дирхам

Оснивањем прве исламске државе тј. калифата, у 7. веку, уведени су златни динар и сребрни дирхам као валуте. Те валуте су биле у оптицају све до Отоманског освајања ове земље.[SUP][1][/SUP]

 

[Лекизан]

Srpski dinar se prvi put pominje u arhivskim dokumentima s kraja 1214. u vreme Stefana Prvovenčanog, gotovo svi srpski vladari kovali su ga do pada Despotovine 1459. i bio je obeležje samostalnosti srpske države u srednjem veku. Knez Mihailo Obrenović 1868. je iskovao srpsku monetu u apoenima od jedan, pet i 10 para, sa svojim likom, sedam godina kasnije pojavio se dinar sa likom kneza Milana, a 1904. je iskovan novac sa likom Petra I Karađorđevića. Po završetku Prvog svetskog rata dinar je postao nacionalni novac Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a 1938. Kraljevina Jugoslavija je prvi put počela da ga izrađuje u zemlji, u Državnoj kovnici na Topčideru.

Preteče papirnog novca pojavile su se 1848. u Vojvodini, a prve novčanice u Kneževini Srbiji, štampane 1876. za potrebe finansiranja srpsko-turskog rata, nikada nisu puštene u opticaj, a veruje se da je za njih crteže izradio Đura Jakšić. Privilegovana Narodna banka Kraljevine Srbije emitovala je 1884. banknotu od 100 dinara, izrađenu u Belgiji, a prve dinarske novčanice u zemlji odštampala je 1929. Narodna banka Kraljevine Jugoslavije.

 

[Лекизан]

Car Dušan - guverner
Slavica Moravčević | 14. oktobar 2010.

Niko od vlastele nije smeo da uzurpira carovo pravo kovanja novca. Drakonske kazne za kovače lažnog novca.



Car Dušan i njegov dinar

SUVERENA monetarna vlast po pravilu pripada državi. Međutim, sve do kasnog srednjeg veka smatralo se da monetarna vlast koja se svodila na pravo kovanja novca, pripada onome ko na određenoj teritoriji vrši faktičku vlast.

Dešavalo se da pravo kovanja novca ne prisvoji samo jedan vlastodržac već da ovo pravo podele među sobom vlastodršci, koji jednovremeno vladaju rzličitim delovima teritorije jedne zemlje. Kada su od 1282. do 1316. godine državom Nemanjića u isto vreme vladala dva kralja, Milutin i Dragutin, obojica su kovali novac. Baštinsko shvatanje teritorije omogućavalo je da se jedinstvena zemlja podeli sporazumno ili nasilno, između članova vladalačke porodice i da se na taj način, u stvari, podeli i faktička vlast u državi. Dok su državom Nemanjića vladala dva kralja, Dragutin je držao Rudnik i tu kovao novac, a Milutin u Brskovu.
U vreme slabe centralne vlasti, od vladara bi pravo kovanja novca uzurpirala vlastela, članovi njihovih porodica, crkveni velikodostojnici, gradske opštine. Uzurpacija bi se širila uporedo sa gubitkom faktičke vlasti vladara na određenoj teritoriji.

IZMEREN NA PIJACI
CAR Dušan je naredio da se kuje državni srebrni novac, ali nije ništa rekao o novčanoj jedinici. A na pijacama srednjovekovnih trgova jedini način da se utvrdi da li je kovani novac u opticaju zaista težine koja odgovara utvrđenoj kovničkoj stopi, bio je da se svaki komad izmeri. Merenje pojedinih komada je bilo opravdano kada bi se posumnjalo da je novac primetno lakši od propisane težine i da je to posledica njegovog namernog kvarenja.


U vreme vlade cara Uroša, pravo kovanja novca uzurpirali su, na teritorijama koje su držali, sevastokrator Mladen i kralj Vukašin, sa članovima svojih porodica, a posle smrti cara Uroša, ovo pravo prisvojili su svi. Upravo je početak kovanja novca bio očigledan izraz rađanja suvereniteta novih vladarskih dinastija, često i prvi prerogativ njihove suverene vlasti. Novčane vrste su odmah po zauzimanju gradova u kojima su se nalazile carske kovnice novca počeli da kuju Balšići, knez Lazar i Vuk Branković.

U državi Nemanjića nije bilo državne kovnice, a novac su kovali isključivo zlatari. U pisanim spomenicima pre Zakonika cara Dušana nema tragova o tome da li su se zlatari bavili kovanjem novca isključivo po nalogu vladara ili i samostalnom odlukom, bez protivljenja vladara.
To što se u stranim pisanim spomenicima 1294. godine povremeno pominju loši srpski dinari ne mora da znači da su ih kovali zlatari koji nisu posedovali dozvolu vladara da kuju novac. Takođe, nema pisanih tragova da li je neko od vlastele uzurpirao pravo kovanja novca pre smrti cara Dušana. Izvesno je da je članom 168. Zakonika bilo zabranjeno bilo kome, ko nije dobio dozvolu od cara, da kuje novac.
Car Dušan, dakle, izričito naređuje da se novac može kovati samo u gradovima koje je za tu svrhu on odredio. Ovom odredbom zakonodavac je nameravao da zaštiti državu od oba zla - pojedinačne zloupotrebe zlatara koji bi kovali novac bez njegove dozvole i od uzurpacije prava kovanja novca od strane pojedinih predstavnika povlašćenih staleža. Na taj način, car Dušan je postao suverena monetarna vlast, isključivo odgovorna za kovanje novca u državi Nemanjića.
Pre nego što je, zahvaljujući članu 168. Zakonika, novac u državi Nemanjića postao javno-pravna kategorija, car Dušan se prema kovanju novca odnosio kao prema privatnom pravu vladara kojeg on može, ako želi, delimično da se odrekne. Tako je delimično ustupio pravo kovanja novca moćnom feudalcu Jovanu Oliveru, jednom od najmoćnijih ljudi tog vremena. Za njegove zasluge car mu je, posle proglašenja carstva 1346. godine, dao titulu despota, preuzetu sa vizantijskog dvora.
Kada je 1354. godine, zahvaljujući članu 168. Zakonika, novac u državi Nemanjića postao javno pravna kategorija, nije bilo u skladu sa zakonom da despot Oliver kuje i dalje sopstveni novac. Zakonikom cara Dušana trebalo je stvoriti državu u kojoj zakon ne služi samo da ukroti samovolju pojedinih predstavnika povlašćenih staleža nego i samovolju vladara.
Ovakva samovolja nije više mogla da nađe opravdanje u vreme kada je trebalo stvoriti jedinstveni monetarni sistem u državi. Jer, iza člana 168. Zakonika stajala je tadašnja filozofija evropskih staleških monarhija: "Jedan vladar, jedno pravo i jedna moneta u čitavom kraljevstvu".
Međutim, despot Jovan Oliver nije prestao da kuje novac posle usvajanja člana 168. Zakonika. Ipak, to ne znači da mu car Dušan nije odrekao pravo kovanja novca ili da bar nije imao ovakvu nameru, koja bi bila u skladu sa novim zakonodavstvom. Od usvajanja člana 168. Zakonika do iznenadne smrti cara Dušana proteklo je samo nešto više od godinu dana, pa je moguće da je despot Oliver nastavio da kuje novac posle smrti cara Dušana i protiv carske naredbe.
Car Dušan je u Zakoniku predvideo smrtnu kaznu za tajno kovanje novca, iako je vizantijsko pravo od ovakve kazne odustalo šest vekova pre Dušanove odluke. To je očigledan dokaz da se car nije ugledao na vizantijske norme kada je određivao kaznu za tajno kovanje novca.
Carski dinari su bili javna institucija, pa se država oličena u caru Dušanu našla pozvanom da ovu instituciju brani drakonski. Zastrašivanje smrtnom kaznom za tajno kovanje bilo je neposredno upućeno svim zlatarima koje car nije odredio da kuju novac. Iza svakog zlatara koji bi negde u državi Nemanjića bez carske dozvole kovao novac stajao je neki srpski vlastelin. Ali, on nije mogao da bude kažnjen, jer car Dušan nije želeo da se zamera moćnoj srpskoj vlasteli.

 

[Лекизан]

Veliki kaurski marjaš

Slavica Moravčević
U vreme ustanaka u Srbiji korišćene 43 monete, od toga deset zlatnih. Knez Miloš se trudio da obezvredi turski novac.



PRILIKE u srpskoj privredi bile su vrlo nepovoljne posle oslobođenja od viševekovne turske vladavine. Iako dominantne delatnosti, radinost, zanatstvo i trgovina su bile slabo razvijene. Manufakturna proizvodnja još nije bila uvedena.

Novčane prilike je karakterisala potpuna nesređenost. U toku osmanlijske vladavine, Srbija nije imala nacionalni, već je koristila turski novac. Posle propasti srpske države, uveden je sitan turski srebrni novac, akče, ili kako ga je narod nazivao - aspra. On je u početku (oko 1436. godine) bio težak gram, a kasnije samo 0,13 grama. Potom su puštane u opticaj i druge varijante turskog novca.
Za vreme austrijske okupacije Beogradskog pašaluka (1717-1739), uveden je groš kao novčana jedinica. On je, međutim, funkcionisao samo kao mera vrednosti, a ne i kao sredstvo u prometu. Obračun svih plaćanja u cesarskom (evropskom) i turskom novcu izražavao se u groševima - od cena robe i usluga do vođenja državnih finansija, dok su u opticaju korišćene različite monete. Zato su utvrđivane "novčane tarife" koje su glasile na groševe. U njima se određivao odnos između moneta i groša, a na taj način i odnosi razmene između različitih vrsta novca. One su, praktično, predstavljale preteču današnjih kursnih lista.
Za vreme oslobodilačkih ustanaka, pa sve do 1868. godine, u Srbiji su se upotrebljavale čak 43 monete, i to 10 vrsta zlatnog, 28 srebrnog i pet vrsta bakarnog novca.
Od zlatnika su korišćeni: cesarski dukat, francuski dukat, papin dukat, mahmudija cela, meka, rušna, altalik, holandez ("bazaklija"), španski zlatnik i portugalski zlatnik.
Od srebrnog novca, u opticaju su bili: taliri - krstaš, slepak, orlaš, direklija, stara adlija, nova adlija, funduk, stambol, stari jermiluk, novi jermiluk, prišluk, grčka drahma, francuski talir, cezar (taunus) i talir misirac, kao i stara rublja, forinta od 100 krajcara, cvajcik zdrav, cvajcik bušen, urubnija, jazluk, ićiluk, bešluk, etmitluk, dokanluk, altluk stoparac i dubrovačka pulja.
Bakarni novac se pojavljivao u prometu kao: groščić, groš, srednji marjaš (petak), veliki kaurski marjaš i nizamčić.
Sve navedene monete delile su se na dve osnovne grupe: cesarsku (evropsku) i tursku. Cesarski, a naročito austrijski novac važio je kao bolji i "čistiji", pa je otuda stalno postojala težnja Porte (turska vlade) da ga "pobije", i obrnuto. Zbog toga su se novčane tarife često menjale, što je stvaralo dodatne teškoće u odvijanju privrednih delatnosti i novčanog opticaja.
Naročito je knez Miloš bio uporan u obezvređivanju turskog novca, smatrajući da na taj način slabi Portu i uopšte turski uticaj u Srbiji. U nameri da što manje takvog novca unese u državnu kasu, preporučio je oberknezovima da se porez prima u cesarskim parama. Zahvaljujući tome, od kraja 1833. godine u Srbiji su u upotrebi dva groša - "čaršijski" i "poreski". U prometu, groš je zadržao nepromenjenu vrednost, pa je nazivan i poreski.
Međutim, ako je porez plaćan turskim novcem, onda je njegova vrednost snižavana na polovinu i nazvan je čaršijskim grošem. Praktična posledica ovakve preporuke značila je da u prometu poreski groš vredi 40 para, a čaršijski (turski) 20 para, ili jedan poreski groš dva čaršijska (turska) groša. To je presudno uticalo da se turski novac izgubi iz opticaja u Srbiji, izuzev zlatnika koji su se zadržali sve do kraja šezdesetih godina prošlog veka.
Pored stranog metalnog novca, u Srbiji su puštane u opticaj i papirne novčanice, uglavnom austrijske i nešto manje ruske. Narod u njih, međutim, nije imao previše poverenja. U nekim periodima, kao i za vreme Prvog srpskog ustanka, čak je bilo zabranjeno unošenje papirnog novca.
Prva banka je otvorena u Srbiji privatnim kapitalom. Bilo je predviđeno da se prikupi osnovački kapital od milion dukata,odnosno 12 miliona dinara, ali je kupovinom akcija uplaćeno samo 120.000 dukata ili 1.440.000 dinara. Počela je da radi 3. juna 1869. godine pod nazivom Prva srpska banka.
Pošto u zemlji nije bilo iskustva u bankarskom poslovanju vrlo brzo se zapalo u gubitke. Promašaji u berzanskom poslovanju zbog kojih je izgubila 70.000 dukata, a još više pri gradnji železničke pruge u inostranstvu Rijeka - Karlovac i odobravanju kredita od 187.700 dukata uglavnom svojim članovima, doveli su Prvu srpsku banku do stečaja 1871. godine. Članovi uprave, najugledniji trgovci pretrpeli su bankrot. Narednih godina, zbog ovoh kraha nije bilo interesovanja za osnivanje novih banaka ili novčanih zavoda.
Tokom 1845. godine, pokrenuta je inicijativa za osnivanje Narodne banke Srbije koja bi razrešila novčane probleme i uredila kreditiranje privrede. U maju 1858. godine je preporučeno da se osnuje privatnim kapitalom, uz veliku državnu kontrolu. Nažalost, na tome se stalo i tri godine nije bilo pomaka u realizovanju projekta koji je imao izuzetnu važnost za Srbiju. Posle toga je popečitelju finansija stiglo pismo Konstans d Boa, sa ponudom da osnuje u Srbiji francusko-srpsku banku sa kapitalom od četiri do pet miliona franaka, što je u to vreme bio veliki novac. Stav popečitelja, Trgovačkog odbora i samog kneza Mihaila, bio je, međutim, negativan.

CARINA NA NOVAC
OSNOVNE karakteristike novčanog sistema u Srbiji u prvoj polovini prošlog veka:
1. Odsustvo nacionalnog novca i upotreba velikog broja stranih moneta.
2. Na pojedine vrste metalnog novca plaćao se "đumruk", odnosno neka vrsta carine, i to prilikom prelaska granice u oba smera.
3. Opticaj se odvijao, gotovo u potpunosti, uz upotrebu metalnog novca.
4. Primena novčanih tarifa, kojima su regulisani odnosi različitih vrsta novca, bila je dosledna i svako narušavanje povlačilo je stroge kazne.

 

[Лекизан]

Krajcari prošao rok

Slavica Moravčević

Kada je za vreme kneza Mihaila ponovo pokrenuto pitanje kovanja sopstvene monete, 400 godina posle upotrebe poslednjih dinara, ono je dobilo prvorazredan nacionalni značaj.

Prvi novac u oslobođenoj Srbiji

KADA je za vreme kneza Mihaila ponovo pokrenuto pitanje kovanja sopstvene monete, 400 godina posle upotrebe poslednjih dinara, ono je dobilo prvorazredan nacionalni značaj.

Na zasedanju Narodne skupštine 29. septembra 1867. godine (Miholjska skupština) iznet je i poslanički predlog „da se skuje srpska moneta i razne mere ujednače, koliko je moguće pre“. Pet meseci kasnije, 15. marta 1868. godine, doneto je „najviše rešenje“, koje je potpisao sam knez, o kovanju prvog novca u oslobođenoj Srbiji, „u nameri da se u Srbiji zavede novčana sistema franaka po konvenciji u Parizu od 25/13 dekembra 1865. između Francuske, Belgije, Italije i Švajcarske zaključenoj, i da se sad u Srbiji cirkulirajući novci zamene Srbskim bakarnim monetama“.

POKRIVENA VALUTA
U krugovima francuskih finansijskih vlasti i bankara znalo se da je dinar odlično pokrivena valuta. Dokazi za to su bili u njihovim bankama, a i bogatstvo Narodne banke bilo je u marseljskoj filijali Francuske banke. U državnom vrhu doneta je 28. decembra 1915. odluka da se reši pitanja dinara. Taj datum je zapisan na pismu francuskog predsednika vlade i ujedno ministra spoljnih poslova upućenog Ministarstvu finansija, u kojem se tražilo da se „ispita pod kojim uslovima će biti moguće organizovati menjanje srpskih novčanica po razumnoj ceni za novčanice Francuske banke“.

Pored privredne i finansijske dobiti koja je očekivana od kovanja nacionalnog novca, „glavna korist leži u moralnom dobitku, da naše otečestvo ima svoje sopstvene novce s likom svoga knjaza i s nadpisima Srbskim, i ako se zasada ovi novci sastoje samo iz bakarni moneta“, kako je istaknuto u obrazloženju pomenutih rešenja.

Na osnovu „najviših rešenja“, tokom 1868. i 1869. iskovano je 734.737 apoena (para) i to je prvi vlastiti novac u obnovljenoj Srbiji.
Uporedo sa puštanjem u opticaj bakarnog novca, sprovedene su i mere valutno-političkog karaktera u cilju njegove zaštite. Najpre je, još u januaru 1868. godine, doneta odluka da se spreči priliv i nagomilavanje stranog novca, a u oktobru 1870. je rešeno da se iz tečaja povuku sve austrijske bakarne krajcare u zamenu za srpski novac.
Značajno je bilo usvajanje Zakona o kovanju srebrne monete 30. novembra 1873. godine, jer su time u potpunosti primenjena načela Latinske novčane unije. Ovim aktom je određeno da osnovna jedinica monete bude dinar. Prema zakonskom projektu, pod uticajem snažnih nacionalnih osećanja, bilo je predviđeno da se srebrni novac zove „srbljak“. Preovladalo je, ipak, opredeljenje za „dinar“, naziv koji je u dalekoj i slavnoj prošlosti već bio korišćen.
Zasluge za ovakav izbor pripadaju Čedomilju Mijatoviću, tadašnjem ministru u Vladi Srbije. On ga je nametnuo, s obrazloženjem da je despot Stefan Lazarević kovao novac pod tim nazivom. Novi srebrni srpski dinar imao je 100 para (tadašnjeg poreskog tečaja). U skladu sa odredbama Latinske unije, bilo je predviđeno kovanje apoena od 2, 1 i 0,50 dinara u ukupnom nominalnom iznosu od 6.000.000 dinara, finoće 835/1000, težine 10, 5 i 2,5 gr. Na apoenima je utisnuta 1875. kao godina izdavanja, kada je novac pušten u opticaj.
Posle zvaničnog priznavanja novostečene državne nezavisnosti na Berlinskom kongresu 10. novembra 1878, usvojen je novi zakon o kovanju srpske srebrne monete. Njime je predviđeno da „načelnu jedninu ili brojnu osnovu srpskih narodnih novaca sačinjava dinar“, finoće, težine i dimenzija kao i kod franka zemalja Latinske unije. Zakonom je utvrđeno kovanje zlatnog novca od 20 i 10 dinara srebrnog novca od 5, 2, 1 i 0,50 dinara, kao i bakarnog novca od 10, 5, 2 i 1 pare. Za početak je trebalo obezbediti samo apoene od 10 i 5 para.
Prva novčanica NBS izdata je 2. jula 1884. godine u Belgiji i vredela je koliko i 100 francuskih franaka. Iznos je bio pokriven u zlatu.
Domaća valuta je držala stabilnost, koju nije mogao da poremeti ni srpsko-turski rat 1912. godine.
Ipak, sa početkom Prvog svetskog rata, sve je krenulo nizbrdo. Posebnu avanturu je preživljavao dinar i na neutralnom i na savezničkom tlu brzo gubio vrednost već na prvom koraku, i to u naklonjenoj Grčkoj. U Albaniji je praktično bio sveden gotovo samo na svoju monetu u srebru, a i nju devalviranu. U okupiranoj zemlji neprijatelji su činili sve da ga unište.
Izbegli Srbi su očevidno izneli mnogo dinara i navalili na šaltere banaka u zemljama u kojima su se našli. Banke nisu imale odgovarajuće naredbe i ovlašćenja, ponekad ni dovoljno svog novca za zamenu, a pred službenicima su stajali premoreni i izgladneli ljudi. Bilo je tako u Grčkoj, Italiji, Švajcarskoj i Francuskoj.
U decembru 1915. u parisko središte Francuske banke su počeli da stižu dopisi njenih filijala iz Ansija, Modane, Eks an Provansa, Šamberija, Sent Etjena i drugih gradova u unutrašnjosti sa pitanjem kako da postupaju sa sve brojnijim dinarima na njihovim šalterima. Srpski poslanik piše francuskoj vladi 27. decembra da u Francusku upravo stižu mnogobrojne srpske izbeglice, kojima je novac potreban za izdržavanje, ali imaju samo srpske dinare.
Bio je to u stvari apel za pomoć. Francuska je već bila poznata kao zajmodavac Srbije, srpski finansijski oslonac. U njoj su se našle i tadašnje rezerve Narodne banke Srbije, u ukupnoj vrednosti nešto većoj od 813 miliona franaka, od kojih 60 miliona u zlatu. Kada se spremala evakuacija Narodne banke u decembru 1914. bilo je zlata u vrednosti od 57 miliona, a kada se kretalo nazad u Beograd u frebruaru 1919. bilo ga je više od 63 miliona franaka. Veoma je važno i to što su od savezničkih zajmova iz 1915. i 1916. na računima Narodne banke u Francuskoj banci i Engleskoj banci stajale svote izdvajane prilikom dobijanja novih zajmova, vredne do 200 miliona franaka u zlatu.
Francuska javnost je počela da zapaža da se nešto čudno događa sa dinarom. „Ne postoji niko ko bi dao i jedan su za ovu stranu novčanicu. Ljudi obilaze filijale Francuske banke, Nacionalnog kontuara, Lionskog kredita. Uvek je odgovor isti: srpske dinare ne menjamo. Posle invazije Belgije, novčanice Nacionalne banke u Briselu našle su kredit i kod Francuske i kod Engleske banke. Međutim, Srbiji se ne daje isto pravo za iste usluge saveznicima?“

 

[Лекизан]

Ево нешто о пореској и монетарној реформи цара Диоклецијана, док не нађем нешто о реформи Константина Великог.

Шеган Марија.

 

[Лекизан]

Bartol Zmajić:
PREGLED NOVČANIH KOVOVA RIMSKOG CARSTVA
kovanje novaca i kovničke ustanova

Antonius Pius
Povjesni uvod

Povijest carskog Rima spada još i danas u najvažnije epohe svjetske povijesti. Za Evropu ona je još i sada baza one kulture u koju su se slile tekovine antiknog svijeta i na kojoj ae temelji zapadno-evropska kultura. Uz ostatke rimskih građevina koji se i danas pružaju gledaocu u svim krajevima nad kojima je vladao Rim - a bio je to veći dio Evrope bez njenih sjevernih zemalja,Čitava Klala Azija pa dalje do Eufrata i Crvenog mora te rubna područja Afrike od Egipta pa sve do Maroka - najveću slavu carskom Rimu pronio je svijetom uz skulpturu osobito solidni i lijepo izrađeni rimski carski novac. Na njemu je najbolje došla do izražaja ona specifična rimska sistematičnost u mnogobrojnim tipovima likova kao i lapidarnost u natpisima tih novaca.

Tim svojim osobinama oni će poslužiti kao uzor novcima bližih i daljih područja evropskog kulturnog utjecaja od renesanse do današnjih dana. Zahvaljujući čvrstoći sastava i ao-lidnosti izrade rimski je novac odolijevao stoljećima zubu vremena i dopro do u drugo tisućljeće natkrilivši i sam kamen. Sok je za građane rimskog carstva bio najbolje propagandno sredstvo države, za današnju znanost on je pomagalo za proučavanje povijesti a za sabirače često poticaj za prvo upoznavanje povijesti rimskog carstva.

Radi boljeg uvida u razvitak rimskog carskog novca koji je kovan u razdoblju od preko pet stoljeća treba najprije nešto reći o njegovom preteči, novcu rimske republike, te o povjesnom razvitku države koja je taj novac izdavala.

Rimska republika, osnovana nakon propasti kraljevstva negdje oko g. 510. pr.n.e. razvijala je postepeno svoje državno uređenje iz primitivnog zbora slobodnih seljaka do organizirane državne uprave kojoj je na čelu bio patricijat-plemstvo ograničeno na izvjestan broj obitelji gentes. Položaj mase pučanstva pogoršavao se je postepeno stoljećima, iako je izvjesni broj bogatijih plebejskih obitelji izvojevao pravo na sve one službe koje su do tada pripadale samo patricijatu. Posljedica toga bilo je stvaranje nobilitasa, patricijako-plebejskog službeničkog plemstva koje je upravljalo državom pridržavajući se dvaju temeljnih principa: kolegijalnosti (jednu službu vrše istovremeno dvije osobe) i anuiteta (pojedina služba traje godinu dana).

Najkarakterističniji primjer takvih nosilaca vlasti nalazimo u konzulima kao predstavnicima izvršne vlasti povjerene im od senata kao vrhovne zakonodavne vlasti. Pod njim se nalazi čitav niz službi solidno izgrađenog činovničkog aparata. Uz taj aparat i uz odlično izgrađenu i vođenu vojnu silu Rim postepeno prelazi na širenje svoje vlasti. Iz područja Lacija prelazi aa osvajanje srednje Italije a zatim u ofenzivu protiv grčkih gradova južne Italije. Nakon poraza zadnjeg predstavnika grčke ekspanzije u Italiji epirskog kralja Pira (275. pr.n.e.) Rim postaje gospodarom čitave kopnene Italije.

Poslije teških borbi sa Kartagora (264-241. pr.n.e.) zavladao je Sicilijom a kratko nakon toga (221. pr.n.e.) pala je pod njegovu vlast Sardinija i Korzika. Time je započelo osvajanje zemalja na području Sredozemnoga mora koje je završeno uspješno pobjedom nad Kartagom u II punskom ratu (218-201.pr.n.e.). Porazom Kelta u gornjoj Italiji (225.pr.n.e.) uklonjena je definitivno opasnost njihovih daljnjih upada u Italiju i pripremljen početak akcije Rima za osvajanje Galije i Hispanije. Nakon pada Kartage započeo je prodor rimske vlasti na Grčku i helenizirane zemlje bliskog istoka.

Postepenom likvidacijom tih država koja je definitivno zaključena 30.pr.n.e. padom Egipta, gdje je Oktavijan August odnio pobjedu nad Antonijem i Kleopatrom, te osvajanjem odnosno definitivnom pacifikacijom Panonije (9.pr.n.e.) Rim stvara od svih osvojenih zemalja svoje pokrajine. Širenjem prostranstva rimske države povećavao se je postepeno i teritorij samog grada Rima u koji su pritjecala ogromna bogatstva iz pokrajina kojima se koristila državna uprava kao i onaj dio pučanstva koji je sudjelovao u državnoj upravi. S druge strane, prilivom doseljenika sa sela i iz pokrajine u Rim i osiromašenjem dijela rimskih građana povećao se je broj nezaposlenog i slabo zaposlenog stanovništva proletarijata koji je uslijed lošeg ekonomskog stanja osobito od posljednjeg stoljeća pr.n. e. bio u stalnom sukobu s vladajućom klasom.

U građanskim ratovima između stranaka patricija i plebejaca formirane su plaćeničke vojske s obiju strana, a vojskovođe koje su ih vodile postali su kao pobjednici i glavni politički faktori u životu republike. Oni su se iz političkih interesa udruživali u saveze, a pošto su skoro redovito bila trojica, takav se savez zvao triumviratom. Najjači od triumvira eliminirao je dvojicu slabijih, kao što su to najbolje pokazali primjeri najprije Julija Cezara a kasnije Oktavija Augusta. Na kraju je Oktavij, konoentriravši u svojoj osobi svu vojnu i civilnu izvršnu vlast koju je u vrijeme građanskih ratova dobio ovlaštenjima od Senata a nakon pobjede nad svojim posljednjim protivnikom Antonijem, 27 godine pr.n.e. uzeo naslov Augusta na prijedlog istoga Senata. On je bio nosilac procesa neprimjetnog prelaza rimske države iz republike u carstvo. August je postao princeps - prvi među sebi ravnima, no praktički on je bio prvi vladar -imperator koji je mogao imenovati svoga nasljednika između članova svoje kuće ili adoptiranog posinka.

Razdoblje rimskog carstva koje je trajalo (ne računajući posebno dugi vijek istočnorimskog odnosno bizantinskog carstva) preko 500 godina dijeli se državopravno u dva dijela: principat i dominat. Razdoblje principata teče od Augusta do Dioklecijana (27.pr. - 284. n.e.) a dominata od 284 - 476. n.e. U razdoblju principata vladale su kroz 262 godine skoro neprekidno najprije dinastije carskih obitelji, zatim dinastije adoptiranih careva i na kraju opet carske obitelji.

Prva je bila Julijsko-Klaudijska kuća od 27. pr.n.e. do 68. n.e. a zatim nakon malog prekida kuća Flavijevaca od 69-96.n.e. Sa Nervinim posinkom Trajanom slijedi niz adoptiranih careva. Taj vanredno uspjeli način nasljeđivanja koji je carstvu dao niz vrsnih careva prekinuo je nažalost car-filozof Marko Aurelije koji je za nasljednika odredio svog sina Komoda, umišljenog kicoša i "rimskog Herkula". Nakon Komodove smrti (192. n.e.) nastalo je doba nereda koje je relativno brzo zaključio Septimije Sever, veliki vojnički car. On je 193.n.e. utemeljio dinastiju koja će po ženskoj liniji ostati na vlasti do 235.n.e., kada, nakon smrti cara Aleksandra Severa slijedi niz careva-vojnika.

Među njima se brzo pojavio prvi car Panonac Trajan-Decij (248-251. n.e.) iz Bubalije nedaleko Mitrovice. Ovog hrabrog ratnika koji je pao na bojištu u borbi s Gotima slijedi lijep broj careva njegovih zemljaka i dostojnih nasljednika: Klaudije II Gotik (268-270), Aurelijan (270-275) i Probo (276-282), oba rodom iz okolice Sirmija, te Karo (282-283) prema jednom vrelu Dalmatinac iz Narone (danas Vid kod Metkovića). Dalmatinac Dioklecijan (284-305), veliki reorganizator dao je rimskom carstvu novi poredak na administrativnom i ideološkom području. Car postaje dominus-gospodar države a rimski građani postaju njegovi podanici koje ceremonijal istočnjačkog tipa udaljuje od oareve ličnosti.

Tako se je formirao dominat kojeg je izgradio Dioklecijanov nasljednik Konstantin I Veliki (306-337) rodom iz Niša. On je dovršio mnoge pa i novčane reforme svoga predšasnika. Konstantinova (ili druga Flavijevska) dinastija koja je u svom početku oslobodila kršćanstvo od progona i dala mu zakonitost u državi, završila je smrću njenog posljednjeg mu-fikog člana Julijana (361-363) koji je bio otpadnik (apostata) od kršćanstva. Nakon kratkog prekida od godine dana, kada je rimskim oarstvom vladao Jovljan (363-364), rodom iz Singidunuma (Beograda) dolaze na vlast panonski carevi na čelu sa Vinkovčaninom Valentin!janom I na čelu (364-375). Priženjivanjem Teodozija I (379-395) toj dinastiji, to jest, njegovom ženidbom sa Galom, Valentinijanovom kćerkom, produžila se ta dinastija sve do 455. g.n.e., kada je smrću prvog praunuka Valentinijana III izumrla u muškom koljenu. Nakon smrti Teodozija I podijelilo se je carstvo definitivno u dva dijela: zapadni, u koji je spadao i Ilirik i istočni, koji je osim balkanskog dijela Evrope obuhvatao Čitav rimski istok. Zapadno-rimski carevi rezidirali su od toga vremena u Raveni, gdje je 20 godina nakon Valentinijanove smrti posljednji zapadnorimski car Romul August (475-476) predao znakove carskog dostojanstva vođi germanskih četa Odoakaru.

 

[Лекизан]

Nominali novca


U odnosu prema svojini grčkim susjedima u južnoj ItaLiji i na Siciliji Rimska država počela je srazmjerno kasno izradom vlastitog novca. Tek kada se je početkom III st.pr.n.e. vlast Rima raširila na srednju Italiju započelo je lijevanje teškog bakrenog novca (AES GRAVE) koji je po svom obliku i tipovima bio vrlo sličan novcu srednjotalijanskih gradova. Prije toga pri robnoj razmjeni služile su bakrene šipke (AES SIGNATUM). Kada je nakon pobjedonosnog završetka rata protiv Pira i njegovih saveznika (272. pr.n.e.) Rim zagospodario čitavim južnotalijanskim kopnom, bio je prisiljen da se na tržištu novoosvojenih krajeva pojavi sa vlastitim novv.m koji je prema krasnom domaćem srebrenom grčkom novcu morao ne samo biti iz srebra nego i likovno barem približan grčkom novcu. Tako je 269. pr.n.e. došlo do kovanja tzv. rimako-kampanskog novca kojemu je jedinica bila didrahma (dvostruke drahma). Nakon pobjede nad Kartagom Rim je uveo novi srebreni novac vlastitog tipa DENAB (10 asa) i njegove dijelove KVINAR (5 asa) te srebreni SESTERCIJ (2 1/2 asa). Denar i kvinar postaju u I st. pr.n.e. dominirajudim novcem rimske republike, jer se početkom toga stoljeća sasvim ukinulo kovanje bakrenog novca. Rimska republika samo u izuzetnim slučajevima kovala je zlatne novce (tako npr. komade od 60, 40 i 20 asa). Zato pod konac rimske republike pored popularnog srebrenog denara i kvinara postoje još samo lijepi zlatni AUREUSI koje su za plaćanje vojske u ratnim područjima dali kovati vojskovođe kao Pompej, Cezar i članovi II triumvirata s Oktavijanom na čelu. Zlatni aureusi i srebreni denari i kvinari prešli su u istom obliku i težini u Rimsko carstvo ostavši i u njemu glavni novčani nominali, aureusi sve do novčane reforme za Konstantina I Velikog a dena-ri do ukinuća poslije 244. n.e.
U doba carstva rimski carski novci kovani su slijedećim kovinama: zlatu, srebru (koje poslije Neronove vladavine sve više gubi postotak čistoće), bakru, mjedi i bronci (mješavina bakra i mjedi).

Zlato

AUREUS zlatnik prešao je, kako smo već rekli, iz republike u carstvo postavši za carstva temeljnom jedinicom rimske valute. Pod Augustom iznosi 1/40 rimske funte te je imao obaveznu težinu od 8,18 grama. Dok je čistoća njegova zlata ostala besprijekorna težina je bila podvrgnuta smanjenjima tako da je na početku Dioklecijanove vlade iznosio 1/70 rimske funte i bio težak 4,67 grama. Uz aureus kovan je u daleko manjim količinama
POLUAUREUS (kataloški nazivan i zlatni kvinar). Još je rjeđi
BINIO (dvostruki aureus). Binio, quaternio (četverostruki aureus) i octonio ubrajani su u ranijoj numizmatičkoj literaturi među medaljone, dakle svečane kovove. Oni su se često očuvali u tzv. pokusnim otiseima izrađenim u drugim kovinama (osobito u srebru). Nakon 307. n.e. reformirao je Konstantin I Veliki zlatni novac i uveo novu zlatnu jedinicu

SOLIDUS koji iznosi 1/72 rimske funte i bio je težak 4,54 grama, dakle nešto manje od Dioklecijanova aureusa. Uz solidus javlja se i njegov odlomak
TREMISSIS (treći dio solida), u starijoj numizmatičkoj literaturi zvan triens. Težio je 1,51 grama. I solidus ima dvostruke i višestruke komade koji su također bili ubrajani među medaljone. On je bio standardni novac antike. Pošto se je čistoća njegova zlata stalno održavala a težina ostala nepromijenjena, bio je vanredno cijenjen kod naroda Istoka sve do Indije i Kine. Pored višestrukih solida kovala je rimska država u IV i V stoljeću niz veoma velikih "teških" zlatnika koji su često poslužili kod darivanja i davanja mita barbarskim poglavicama i vladarima. To au novci veći od četverostrukih solida koji su bili teški 20,46 grama pa do 9 solida (teški 40,93 grama).

Srebro

denar

DENAR znači izvorne novac od 10 asa i u vrijeme carstva nije nikada označen brojkom. Ovaj novac koji je bio srebrena novčana jedinica u rimskom carstvu sve do oko 248. n.e. toliko je bio popularan i u srednjem vijeku da su njegov naziv preuzeli za svoje srebrene novce ne samo razne srednjevjekovne evropske države nego čak i muslimanske, a preko Turske održao se je i na Balkanu. Od g. 1873. dinar je službena novčana jedinica Srbije a od 1918. i Jugoslavije. On je u vrijeme Augusta iznosio 1/84 rimske funte a težina mu je bila 3,89 grama. Do 64.n.e. bio je iz čistog srebra. Zatim je postepeno legiran bakrom (jedino u razdoblju od 81-100.n.e. poboljšao se je omjer srebra prema bakru). U doba cara Karakale (211-217.n.e.) pao je postotak srebra u denaru za 50%. Iako je u to doba Karakala uveo novi srebreni novac
ANTONINIJAN, denar je i dalje kovan u velikim količinama sve do smrti cara Gordijana III (238-244. n.e.). U vrijeme njegova nasljednika Filipa I (244-248) javlja se rijetko, gotovo pojedinačno. Postotak srebra u njemu smanjivao se je u razdoblju od 217-248. postepeno na 25$. Od Trajana Decija (248-251) pa do Dioklecijana (284) denara više nema u kovanju. Uz denar je kolao i
QUINAR što izvorno znači novac od 5 asa. Faktički je to poludenar težine 1,94 grama (za Augusta). Hakon prekida kovanja za Augustovih nasljednika ponovno kovanje quinara otpočelo je 69.n.e. Tada je težio 1,70 grama. Kvinar je preživio denar, i kovan je u malim količinama (kao i prije) i nakon g. 248. n.e. No već za Galijena (260.n.e.) nije u njemu više bilo srebra te je postojao kao bakrenjak sve do 294.n.e. te je pao na težinu od 1 grama. Radi svoje rijetkosti kvinar je uvijek bio obljubljen objekt za sabiranje.

antoninianus G. 215.n.e. uveo je Antonin zvan Krakala novi srebreni novac koji je po njemu dobio ime ANTONINIANUS. To je u stvari bio dvostruki denar koji je kao posebnu oznaku umjesto lovor-vijenca na carevoj glavi (koji se nalazi na carskim glavama svih denara i kvinara) isticao zrakastu krunu, a ispod poprsja carica na tim novcima niču rogovi polumjeseca. Kvaliteta srebra ovoga novca bila je kao i kod suvremenog denara, pa kako je padao postotak srebra kod denara padao je tako i kod antonini-jana. PoSetna težina pod Karakalom od 5,11 grama pala mu je g. 247. n.e. na 3,84 grama. Održavajući prividno izgled srebrenog novca do zarobljavanja cara Valerijana (260 n.e.) i nakon toga pod Galijenom (260-268.n.e.) gubi potpuno još mali preostatak srebra u svom sastavu. Ostao je još samo srebreni preliv na tada već posve bakrenom novou sve do reforme novca pod Diokleoi-janom (294. n.e.). Antoninijanima slični novci kovani su u vrlo malom broju (sa zrakastom krunom na glavi vladara) i nakon reforme sve do u doba Konstantina I Velikog.
Novčanom reformom iz g. 294. podigao je Dioklecijan srebreni denar na odličnu kvalitetu srebra sličnu kao u Neronovo doba. Tom lijepom novcu, koji je u do sada najvećem broju na svijetu nađen u Sisku g. 1953. nije poznato staro ime. Možda se i on zvao denarom, no moderna mu je numizmatika nadjenula ime
ARGENTEUS. On je iznosio 1/96 rimske funte, a na reversu nekih argenteusa vidi se broj XCVI. Težak 3,41 grama i vjerojatno radi dobrog srebra taj je novac brzo isčezao iz kovnica nakon svršetka I tetrarhije (305.n.e.).

Od 324. odnosno 337. n.e. kovane su za Konstantina I Velikog dvije vrste srebrenog novca pod nazivom MILIARENSE "tisućnjak". Prvi je bio 1/72 funte a težio je 4,54 grama ("laki miliarense") a drugi 1/60 funte težak 5,45 grama ("teški miliarense"). Laki miliarense se održao na Istoku sve do cara Zenona. 348.n.e. uveo je Konstancije II novi srebreni novac kojemu također nije poznato staro ime. Današnja numizmatika dala mu je naziv
SILIQUA (leća). Taj je novac na početku iznosio 1/144 rimske funte a težio je 2,27 grama. Tokom vremena postepeno je padala težina silikve, a zatim je opet nešto porasla. I silikva se je održala do pada Zapadno-rimskog carstva, iako je nakon Honorija (423) kovana u manjim količinama. Od 379.n.e. kovana je i polusilikva. Ona je iznosila 1/288 rimske funte a težila je u početku 1,13 grama.I polusilikva je kovana u malom broju u čitavom razdoblju od 379-476.n.e. Od srebrenog novca većeg formata u to doba treba spomenuti samo novac kojemu je antikni naziv nepoznat dok ga mi nazivamo četverostruki argentej. Taj novac koji je u starijim numizmatičkim djelima nazivan srebrenim medaljonom, kovan je u razdoblju od 340-476. Iznosio je 1/12 rimske funte, a težio 13,64 grama.

 

[Лекизан]

Mjed bronca bakar

Poatavš carem 29.pr.n,e. August je ponovno uveo mjedene i bakrene novce i to on« koji su bili ukinuti početkom I stoljeća pr.n.e. Od mjedi je kovan SESTERCIJ (4 asa) i DUPONDIJ (2 asa). Rijetko je kovan TRIENS (1/3 asa) a joS rjeđe dvostruki sestercij.

SESTERCIJ je iznosio 1/12 rimske funte a težina mu je bila 27»28 grama. Do vremena Marka Aurelija (160-182.n.e.) sesterci-ji su kovani iz vrlo dobre mjedi koja je novcu davala sjajnu zlatno-žutu boju. Od tog vremena na dalje dodavanjem kositra i olova sesteroijl su postajali smeđe-zlatne boje. Od g. 217. n.e. doSlo je do smanjenja njegove težine. Do novog pada u težini dolazi pod Filipom I (244-249) kada je iznosio 1/16 rimske funte i težio je 10,23 grama. Sestercij je kovan još do g. 260.n.e. kada je car Galijen potpuno dokinuo njegovo daljnje kovanje.

DUPONDIJ je iznosio 1/24 rimske funte a težio je 1364 grama. Tu je težinu održao do g. 217 kada mu je reducirana na 11.69 grama da pod Filipom padne na 10.23 grama. Oko g. 26O.n.e. Gali jen je obustavio i kovanje dupondija.

TRIENS - 1/3 asa. Kovan je u razdoblju od 24 pr. - 260. n.e. ali rijetko. Iznosio je 1/144 rimske funte a težio 2,27 grama.

DVOSTRUKI SESTERCIJ kovan je samo pod Trajanom Decijem (248-231) sa glavama oara i carioe Herenije Etrusoile. Iznosio je 1/8 rimske funte i bio težak 40,93 grama, pa je uslijed svoje veličine ranije smatran medaljonom.

Dok su sesteroij i triens kao karakteristike svog nominala imali lovor-vijenac na carevoj glavi, na glavama careva dupondija (od Nerona na dalje) i dvostrukog sestercija nalaze se zrakaste krune a ispod poprsja carica od Julije Mameje niču rogovi polumjeseca.
Ib bakra su u istom razdoblju kovani AS, SEMIS (1/2 asa) i QUADRANS (1/4 asa). Sok je as kovan u velikim količinama, ostali su bakreni novci rijetki. AS od dobrog crvenog bakra iznosio je od Augusta do Filipa I 1/30 rimake funte a težio je 10,91 gram. Od Filipa I (244-249) ianosio je 1/34 funte a težina mu se smanjila na 9,63 grama. Padajući i dalje u težini as je preživio svoje "takmace" sesteroij i dupondij, te je postojao sve do g. 270. Nakon ukidanja daljnjeg kovanja asa uveo je Aureli-jan oko 274. n.e. mjesto njega nove kovove iz bronce. Postoje cijeli komadi i polovice nepoznatog antiknog naziva. Pošto težina cijelih komada varira između 11 - 18 grama, a polovica 5-9 grama, možemo prve pridijeliti sestercijima a druge dupondijima. Uslijed znatnog variranja težine ne može se utvrditi njihova novčana stopa. Karakteristična za te novce je zrakasta kruna na glavama careva na aversu, odnosno rogovi polumjeseca ispod poprsja carica na novcima Aurelijana i Severine, dok se na rijetkim primjercima tih novaca od Aurelijanovih nasljednika sve do uključivo Karina na glavama carica nalaze lovor-vijenci. Treba napomenuti, da je sve novce iz mjedi i bakra koji su kovani od 27 pr.nte. pa do 262. n.e. dao kovati rimski senat, pa se na njihovim reversima nalazi kratica S-C (Senatus Consulto). Na brončanim novcima od Aurelijana do Karina kratica na reversu nema (sa jedinom iznimkom novaca cara Florijana 275.n.e.), jer su ih dali kovati carevi.

Veliki reorganizator carstva, Dioklecijan, stigao je da tek oko g. 294. provede u djelo veliku reformu rimskog novoa, iako je uvidio njenu potrebu čim je postao carem. Zbog sređivanja prilika u carstvu odugovlačila se je i korjenita reforma novoa, pa je tako silom prilika kroz to razdoblje osim lijepog zlatnog novoa kovan samo joS jedva posrebreni bakreni an-toninijan. 0. 294.n.e. ušao je u opticaj novi veliki bakreni novac u srebrenoj košuljici (ili sa srebrenim prelivom).

Njegovo službeno ime antike nije poznato, no danas se općenito naziva FOLLIS, Sto na latinskom znači kesa ili mješina, pa se naziv odnosi na kese u kojima su se nalazili novci priređeni za isplatu. Folis je izvorno iznosio 1/32 rimske funte a težio je 11,23 grama te je kovan za svih vladara I tetrarhije. Bio je veličine starog asa no znatno tanji od njega. Folis je zatim do samovlade Konstantina I Velikog doživio nekoliko znatnih smanjenja u stopi, teSini i veličini. Od 307. n.e. iznosio je 1/48 rimske funte a težio je 6,82 grama; 313 g> 1/72 rimske funte i 4,54 grama; 315.g. 1/84 rimske funte i 3,84 grama. Od tada pa do definitivnog ukinuća follisa kao novoa na kraju vlade Konstantina Velikog on je pao na sitni novčić koji je iznosio tek 1/216 rimske funte a težio samo 1,51 gram!

Potpuni pad follisa u težini i veličini potakao je sinove Konstantina I Konatancija II i Konstansa da oko g. 340 uvedu dvije nove novčane jedinice, tzv. "pecunia maiorina", kraće MAIORINA i CENTERIONALIS. Dok je majorina iznosila najprije 1/72 rimske funte a težila 4,54 grama, oko g. 445 povišen je njezin omjer prema rimskoj funti na 1/60, a težina na 5,45 grama. Od toga vremena kovana je i polovica majorine pod nazivom CENTENIONALIS koji je iznosio 1/120 rimske funte i težio 2,72 grama. Ovaj će novac, sa prekidom kovanja za careva Julijana Apostate i Jovijana (361-364) biti ponovno kovan već u trećoj godini carevanja Valentinijana I i Valensa (366) u velikim količinama sve do smrti cara Teodozija I (395).

Uz ove novce koji su ponajviše zastupani u mnogim zbirkama naših sabirača javlja se od g. 379. još jedan novčani nominal, a to je tzv. četvrtmajorina ili kako ga je starija numizmatička znanost nazivala, bakreni kvinar. Taj mali novčić, najmanji je novac kojeg je kovao carski Rim. Iznosio je u svemu 1/240 rimske funte a prosječna mu je težina 1,36 grama. Dok je kovanje majorina i centenionala prestalo (uz vrlo rijetke iznimke) prvih godina vladanja careva Honorija i Arkadija, četvrtmajorina se je održala kroz čitavo razdoblje zapadnorimskog carstva (395-476.n.e.) te kovana je i sa sve istočnorimske careve do Anastazijeve novčane reforme.

Pored ovih osnovnih vrsta kasnorimskog bakrenog novca treba bar napomenuti kratkoktrajne pokušaje uvođenja još nekih aoainala bakrenog novca u kasnorimskom razdoblju. Tako je pro-tuoar Magnencije dao kovati u Galiji 352-353. veliki bakreni novac kojemu ne znamo naziva. Po vrijednosti je to 1 i pol majorina, a iznosio je 1/40 rimske funte i 8,18 grama. Važniji i brojčano u našim zbirkama često zastupani su novci koje je svojom novčanom reformom stavio u optioaj car Julijan Apostata (361-363). Veći komad bio je po težini skoro ravan dvjema majo-rinama manjeg tipa. Iznosio je 1/76 rimske funte i 9,09 grama ga bikom na reversu. Manji komad iznosio je 1/108 funte i 3,03 grama. Ti novci kovani su i za cara Jovijana a ukinuti su na početku vladanja cara Valentinijana I.


Pravo kovanja


Pravo kovanja novaca u Rimskoj republici pripadalo je Senatu. No početkom carstva August je (27 pr.n.e.) podijelio to pravo sa Senatom prepustivši mu pravo kovanja bakrenog, mjedenog i brončanog novca, dok je sebi zadržao pravo kovanja zlatnih i srebrenih novaca. Tu je povlasticu izvodio iz starog prava vojskovođe-imperatora, koji je, po ovlasti Senata mogao dati kovati novce iz plemenitih kovina na području ratnih operacija svoje vojske. Da održi tradiciju te ovlasti August je dao kovati zlatne novce sa svojim likom (glavom) u raznim pokrajinama carstva, no ne u Rimu. Takvu praksu nastavio je i Tiberij (14-37 n.e.). Tek njegov nasljednik Gaj Kaligula počeo je otvoreno kovati svoje zlatnike i u Rimu. Od tada nadalje kovali su svi rimski carevi svoje zlatne novce u Rimu, gdje su već Od Augusta kovani srebreni denari i kvinari sa vladarevom glavom na aversu.

Pravo Senata da kuje novce iz prostijih kovina izraženo kraticom S.C. (senatus consulto = odlukom senata) na reversu tih novaca bilo je više formalne prirode, jer su carevi davali inicijativu i za izradu tih novaca. Treba napomenuti da je iz razdoblja kovanja tog srebrenog senatskog novca (27 pr. n.e. - oko 260 n.e.) sačuvan manji broj bakrenih i brončanih novaca koji na reversu ne nose oznaku S.C, a po svojoj veli-5ini nikako ne spadaju među medaljone iz tih kovina, koje su povremeno dali kovati carevi. Pravi razlozi za kovanje takvih novaca bez oznake S.C. nisu do sada utvrđeni.

Uprava kovnice

Kovnicom Rimske republike upravljali su od početka II st.pr.n.e. tzv. TRESVIRI (ili TRIUMVIRI) MONETALES, što znači članovi kolegija od trojice ljudi. Oni su po svojoj službi pripadali "vigintiviratu" tj. kolegiju od 20 ljudi s kojim je započinjala služba u činovničkoj karijeri, a nakon koje se je postepenim napredovanjem moglo doprijeti čak do časti konzula. Služba "tresvira" prešla je za Augusta iz republike u carstvo, pa se tako na reversu bakrenih novaca njegovoga doba na reversu bakrenih novaca čitaju natpisi s imenima pojedinih tresvira iza kojih slijedi kratica: III.VIR A.A.A.P.P., što znači: tres ili trium vir auro, argento, aere flando feriundo (jedan od trojice za lijevanje i kovanje zlata, srebra i bakra). Za republike su imena kovničara navedena na svim srebrenim novcima i na nekim bakrenim od početka Ill.st.pr.n.e. do postanka carstva.

 

[Лекизан]

Struktura kovnice


U carsko doba kovanjem novca rukovodio je carski činovnik koji je nosio naziv "rationalis". U ranom razdoblju bio je to jedan iskusni carski oslobođenik, a od Trajana (98-117 n.e.) uzvišen je rang te službe time što ju je otada vršio rimski vitez. "Rationalisu" je podređen "procurator monetae" koji je bio predstojnik kovnice, dok je tehničkim vodstvom kovnice upravljao njemu podređeni "optio". Pod ovoga su spadali "officinatores" (kovnički činovnici koji su vodili administrativne poslove) i "nummularii" (stručni radnici u radionama - officinae kovnice). Do Galijenove novčane reforme, kada je pored, do tada jedine kovnice novca u Rimu otvorena prva kovnica u jednom pokrajinskom centru, nije bilo nikakvih kovničkih znakova na reversima novaca. Od tada (nakon 260 n.e.) počinju se postepeno javljati prve kovničke oznake, pa se tokom 30 godina, tj. do velike novčane reforme cara Dioklecijana (o.294.n.e.) razvija čitav sistem tih oznaka.

Ne samo da su obavezno označivana početna slova kovnica nego su dodavana i početna slova oficina. Pod nadzorom officinatora u oficinama kovnice radili su slijedeći stručni radnici: "suppostores" : (slagari), koji su imali zadatak da lijevane pločice stavlja- j ju u štancu; "signatores" (rezbari) su gravirali likove u stan- 1 ce koje su prije toga izradili "scalptores" (crtači likova). Kada je novac bio iskovan podvrgnut je kontroli finoće kovine koju su vršili "probatores" (ispitivači) osobito kod zlatnog novca, a zatim su "exactores" (ispitivači) provjeravali ispravnost težine novca. Pošto je utvrđeno da novac odgovara svim tim uvjetima sve iskovane količine predane su tada "dis-pensatorima" (raspodjeljivačima), koji su imali zadatak da novac izruče državnoj blagajni, koja ga je tek sada stavljala u opticaj.

Od Dioklecijanove reforme pa do kraja zapadnorimskog carstva i Anastazijeve reforme (poslije 498.n.e.) upravom carskih kovnica rukovodio je "comes sacrarum largitionum", koji je po rangu bio daleko viši od rationalisa, dok je, što se tiče novca, praktički vršio iste funkcije kao njegov predšasnik. Ostali personal sačuvao je i dalje stare nazive uz svoje funkcije. Na današnjem području Jugoslavije posto jala su dvije kovnice kojima su na čelu bili "procurator monetae Sisciensis (Sisak) odnosno "procurator monetae Sirmiensis (Sr.Mitrovica). Sveukupan personal jedne kovnice nosio je naziv "familia monetalis".

Tehnika kovanja

Kroz sve vrijeme rimskog carstva kolao je samo kovani novac. Lijevani primjerci su bez iznimke falsifikati. Tehnika kovanja ostala je nepromijenjena tokom čitavoga carstva i tekla je na slijedeći način. Komad kovine određen za kovanje lijeva se ili se izreže iz metalnog lima i to u okruglom obliku. Žig, kojim će se otisnuti prednja strana novca (avers) umeće se u nakovanj. Na njega se stavlja već priređeni obli komad kovine (budući novac). Na tu kovinu postavlja "suppostor" pe-Satnjak u kojem je urezan žig druge strane novca (reversa). Sada "malleator" udara čekićem po pečatnjaku uslijed čega još meka kovina dobiva na aversu i reversu lik ugraviran na žigu, odnosno pečatnjaku između kojih se je našla. Ako čekić ne pogodi točno, nastaju tzv. decentrirani komadi kod kojih se jedan ili oba žiga ne poklapaju koncentrično na pločici tj. na novcu.

Ako "malleator" (kovač) udari nekoliko puta, jer je prvi put udario preslabo, ili jer je prilikom udarca jedna plo-žica ostala visiti na jednom žigu, tada nastaje tzv. dvostruki udarac, koji često izaziva vrlo čudnovate slike (glava vladara sa dvostrukim obrisima i si.). Žig novčanog aversa koji je fiksno umetnut u nakovanj otporniji je kod procesa kovanja, dok je žig na pečatnjaku uslijed udaranja čekićem morao žešće biti izmjenjivan radi pukotina i oštećenja koje su na njemu nastajale. Tako nam postaje jasnom činjenica, da se je osobito na kasnorimskim novcima sačuvao velik broj sitnih stilskih varijanata na novcima istoga tipa i natpisa, lako je predložak po kojem se je imao izraditi lik i natpis nekog novca bio uvijek isti, rezbari žigova morali su često izrađivati nove žigove koji su se ponekad pa i u sitnici razlikovali jedan od drugoga, pogotovo ako su ih radile razne osobe.

Kovnice Rimskog carstva

Na početku, III.st.n.e. kovnica u Rimu (carska i senatska) opskrbljivala je skoro isključivo sve potrebe državnih financija. Prvi carevi nakon Augusta dali su u kraćim vremenskim razdobljima kovati manje količine novca i izvan Rima. Od tih kovnica kraćeg vijeka spominjemo ovdje samo kovnicu u Lyonu, koja je radila do Domicijana. Od Domicijana do Komoda (81-192 n.e.) nije postojala ni jedna kovnica carskog novca u pokrajinama.

To je bilo i sasvim opravdano ako se sjetimo da je to bio period u kojem je Rimsko carstvo uživalo u stalnom miru i stabilnosti vlasti. Za lokalne potrebe u gradovima koji su imali status rimske kolonije ili municipija (tako na području sadašnje Jugoslavije Stobi u Makedoniji) kovani su lokalni bakreni novci sa latinskim natpisom, dok su u gradovima grčkog jezičnog područja kovani takvi novci sa grčkim natpisom. U građanskom ratu nastalom nakon nasilne smrti cara Komoda, otvorili su pretendenti na carsko prijestolje Pescenije Niger i Klodije Albin kovnice u svojim privremenim sjedištima. Prvi je pored kovnice u Bizantu otvorio i kovnicu u Antiohiji na Orontu, koja je ostala otvorena i nakon pobjede Septimija Severa nad Pescenijem Nigrom.

Trajni ratovi protiv neprijatelja u graničnim područjima carstva izazvali su privremeno otvaranje nekih kovnica u mjestima u kojima je car dulje boravio. Takva pokretna kovnička ustanova, koja je kovala izvjesne količine novca za isplatu činovništva a osobito vojske, nazivala se je "Moneta Comitatensis" (prateća kovnica). Ovakve kovnice popunile bi se prema potrebi personalom koji je obično bio preuzet iz drugih kovnica, najčešće iz onih koje su bile najbliže carevom boravku. Pored takvih povremenih kovnica otvarane su još za suvladarstva careva Valerijana i Galijena, a osobito nakon g. 260. n.e. nove stalne državne kovnice ponajviše u onim mjestima gdje su već i prije postojale (kao kolonijalne ili autonomno-gradske).

Tako su među ostalim nastale kovnice u Sisciji (Sisak) Kiziku i Milanu te u nekim sjedištima galskih careva kao što su bili Lugdunum (Lyon), Treveri (Trier) i Colonia Agrippina (Koln). I poslije likvidacije galskog carstva po Aurelijanu (273.n.e.) neke su od tih kovnica radile dalje a otvorene su i nove u Serdiki (Sofija) i Ticinu (Pavia).
Javljaju se i prvi počeci označivanja kovnica slovima, osobito početnim. Za Tacita (273-276) pojavljuje se na njegovim novcima i kratica A, koju neki numizmatičari razrješuju sa Arelate (Arles) gdje je bila njegova kovnica. Uvođenjem svoje novčane reforme car Dioklecijan (o.g.294.n.e.) formira od svih spomenutih kovnica, koje su do tada bile više manje provizoran značaj, stalne kovničke ustanove uređene prema jedinstvenim smjernicama. Novci kovani u njima odlikuju se pored solidnog kovanja svojim određenim stilom sa karakterističnim pojedinostima, koje izvježbano oko stručnjaka odmah zapaža. Sve postojeće kovnice došle su u rang rimske i dobile stalne oznake. Uz stare kovnice otvorene su i neke nove tako, da su u svakom dijelu carstva dolazile po dvije na svakog cara a jedna na pojedinog cezara. Ukupan broj kovnice na kraju Dioklecijanova vladanja (305.n.e.) popeo se na 15.

Od odlaska cara Dioklecijana sa vlasti (305) pa do otvaranja posljednje zapadnorimske kovnice u Raveni (oko.400.n. e.) otvoreno je još pet kovnica, od kojih ovdje spominjemo samo kovnicu u Sirmiumu (Srijemska Mitrovica) kao drugu na našem području.


Bilten HND broj 12. 1967. godina
Bartol Zmaić :
PREGLED NOVČANIH KOVOVA RIMSKOG CARSTVA
http://www.numizmatika.antikviteti.net/carski1.html

 

[Bajo Pivljanin]

Ево нешто о пореској и монетарној реформи цара Диоклецијана, док не нађем нешто о реформи Константина Великог.

Шеган Марија.

ХАХАХАХ где ово нађе генијално

Марија Шеган је једна од најпознатијих студенткиња историје, њене се скрипте се ваљају по ходницима, а од сад очигледно и на Крсти

 

[Лекизан]

ХАХАХАХ где ово нађе генијално

Марија Шеган је једна од најпознатијих студенткиња историје, њене се скрипте се ваљају по ходницима, а од сад очигледно и на Крсти

Лутао по нету па ми то избацило.
Нисам знао да се испити тамо полажу из скрипти.

 

[Bajo Pivljanin]

Лутао по нету па ми то избацило.
Нисам знао да се испити тамо полажу из скрипти.

Колоквијуми се могу полагати, а испите мож` да пробаш

 

[Лекизан]

Srednjevekovna Numizmatika
22 feb 2012
http://www.arheo-amateri.rs/2012/02/arheologija/numizmatika/srednjevekovna-numizmatika/print/ SRPSKA SREDNJOVEKOVNA NUMIZMATIKA


Srpska srednjovekovna numizmatika, kao što je to uostalom bio slučaj i sa srednjovekovnom srpskomdržavom, zauzima dostojno mesto u svetskoj srednjovekovnoj numizmatici. Štaviše, moglo bi se slobodno reći da po mnogo čemu prevazilazi kovanja većine susednih država (po raznovrsnosti, lepoti, eleganciji i maštovitosti predstava, po kvalitetu kovanja i neprekidnom iskrsavanju novih vrsta i varijanti). Bogatstvo kovanja može se ilustrovati i sledećim primerom: u rasponu kovanja od 230 godina, tj. od vremena vladanja kralja Radoslava 1228-1234. do pada pod tursku vlast, više od 20 vladara, 15 župana i velikaša i desetak gradova je kovalo svoj novac; u pregledima sveg toga novca je dosad registrovano oko 350-400 vrsta novca, što je naravno veoma teško precizno utvrditi s obzirom na činjenicu da za pojam „vrste“ različiti autori primenjuju unekoliko različite kriterijume.
Generalno uzevši, razume se, naš srednjovekovni novac pripada zapadnoj tradiciji kovanja, a prvi primerci našeg novca kovani su po ugledu na vizantijski, odnosno na mletački novac. Po uzoru na vizantijski novac kovao je kralj Radoslav (1228-1234), sin prve žene Stefana Prvovenčanog -Jevdokije, ćerke vizantijskog cara Aleksija III Anđela (1195-1203), a muž Ane Komnine, ćerke Teodora I Anđela (Komni-na Duke), despota i solunskog cara (1215-1230). Kovao je tipično vizantijski čankasti novac „trahej“. Po uzoru na mletački novac, po mišljenju većine autora, kovao je već kralj Uroš I (1243-1276), sin treće žene Stefana Prvovenčanog -Ane, a unuke mletačkog dužda Enrika Dandola, ženjen Jelenom, rođakom Karla I Anžujskog, kralja Sicilije i Napulja. U pitanju je „matapan“, vrsta novca na kome su predstavljene dve figure: levo vladar a desno svetitelj (zaštitnik vladarske kuće) koji između sebe drže koplje na čijem je vrhu zastava, a u natpisu je dato ime vladara, njegova titula, kao i ime sve-titelja.
Na ove dve vrste novca imamo već dve vrste natpisa – na grčkom jeziku, odnosno na grčkom alfabetu i latinskom abe cedom. To nije ništa neobično, s obzirom da je naš novac, posebno baš na početku kovanja, bio namenjen uglavnom u svrhe onoga što danas nazivamo „spoljna trgovina“. Već od Stefana Dragutina (1276-1282-1316), na novcu se javlja i ćirilična azbuka. Dušanovi novci su po prilici kovani pola latinicom a pola ćirilicom, Uroša V uglavnom latinicom, a od Vukašina na dalje preovlađuje ćirilica.

TIPOVI I NATPISI (problemi sa atribucijom)
Pored matapana možemo razlikovati sledeće tipove novca: vladar koji sedi i najčešće drži mač preko kolena, a ponekad i skiptar i glob sa krstom, stojeći vladar sa skiptrom, glava vladara, vladar jaše na konju, natpis u redovima, car i carica, krst sa ukrasima, porodični, titularni i gradski grbovi ili njihovi delovi (šlem sa jastučetom, rozetom i perjanicom, dvoglavi orao, šlem sa volujskim rogovima, lav, glava kurjaka na šlemu, kruna na šlemu, gradska kapija), monogram, titula u vidu rebusa, predstava krina, predstava pahuljice, predstava sv. Đorđa, jagnje sa krstom itd.
Na naličju novca po pravilu je verska predstava i to najčešće Isus Hristos. Na osnovu tradicije i poštovanja, stariji autori su u svojim radovima uzimali kao lice novca onu stranu na kojoj se nalazi predstava Isusa Hrista. Međutim, na osnovu međunarodno usvojenih kriterijuma lice novca je ona strana na kojoj je predstavljen vladar koji je novac kovao ili njegovo ime. Pomenućemo da daleko najveći broj tog novca ima na naličju predstavu Isusa Hrista koji sedi na prestolu i u rukama drži Jevanđelje, a sa obe strane oreola je natpis „IS -HS“. Druge, mnogo ređe predstave koje se javljaju na naličju, tek posle perioda kraljevstva, su sledeće: Isus Hristos ili svetitelj stoji u mandorli, ponavljanje titule i imena sa lica novca, poprsje Isusa Hrista, grb, majka božja, stojeći vladar, glava Isusa Hrista, ime kovnice „SMEDEREVO“, „RUD-NIK“ ili „NOVO BRDO“ itd.
Što se tiče natpisa na našem srednjevekovnom novcu, kao uostalom i na novcima drugih država, na licu nalazimo ime vladara i njegovu titulu. Na već pomenutim matapani-ma koji su kovani od Uroša I do kralja Dušana, nalazimo dva natpisa „STEFAN REX SSTEFAN“ pa „VROSIVS REX SSTEFSN“, što unosi veliku zabunu, pa još nije sasvim rasčišćeno koji će se od tih matapana, koji se inače razlikuju još i po tome da li je vladar gologlav ili je krunisan, odnosno da li se između vladara i svetitelja nalazi zastava ili dvostruki krst, pripisati kojem od vladara.
Specifični su natpisi na novcu Dragutina iz perioda vlada-vine Sremom (1282-1316) i njegovog sina Vladislava II (1316-1323): „STEFAN RAB HRISTOV“, odnosno „VLADI-SLAV RAB HRISTOV“. Karakteristični su i natpisi sa „MONETA REGIS“ (ili REX, odnosno kasnije DESPOT) pa ime vladara, ili ime vladara pa „DEI GRACIA REX“.
Na Dušanovim carskim novcima takođe nalazimo različi-te natpise, ali je najkarakterističniji onaj sa dvostrukom titulom „STEFANVS INPERATOR ROIOM (ROMANIAE)
REX RASIE“, ili ćirilički natpis „STEPAN ČAR“, kao i „STE-FAN V HRISTA BOGA BLAGOVERNI CAR“. Na mnogim primercima natpisi su dati sa raznim skraćenicama, a poseb-no su karakteristične skraćenice „SF – ZR“ i „UŠ – ZR“ na ko-madima cara Dušana i cara Uroša.
Posebnu pažnju privukli su natpisi na italijanskom „CON-TE LAZAR“ i „CONTE STEFAN“, još bez zadovoljavajućeg objašnjenja otkuda takva titula „CONTE“. Od izuzetnog je značaja natpis „VUKOV DINAR“. Treba pomenuti i novce na kojima je dato ime grada u dva reda (Prizren, Skoplje, Smederevo i Rudište), kao i folare primorskih gradova (CIVI-TAS CATARI i dr.)
VREDNOST SRPSKOG SREDNJOVEKOVNOG NOVCA
Na osnovu kvaliteta i težine novca moguće je dosta egzaktno pratiti promene u privredi naših krajeva. Na osnovu upoređenja prosečne težine dinara pojedinih vladara, nađenih u ostavama koje je obradio R. Marić (1956), moguće je izvući nekoliko osnovnih zaključaka. Pri tom, naravno, kao prethodno važno upozorenje treba istaći da način rada u našim (i ne samo u našim) srednjovekovnim kovnicama nije omogućavao postizanje idealno jednake težine svakog primerka ponaosob. Tu se po pravilu javljaju razlike od 5 do 10% na više ili na niže, a u izvesnim slučajevima i mnogo veće – i do 25-30%. Stoga se u praćenju vrednosti novca mora uvek operisati sa prosečnim težinama.
Osnovni zaključci su sledeći:
- U odnosu na mletački groš (2,178), dinari tipa matapana tokom prvih pedesetak godina kovanja (Uroš I, Dragutin, Milutin, Stefan Dečanski) nisu bitno menjali svoju težinu (pogotovu u prvih 20-25 godina), što znači da su ti vladari održavali približno istu novčanu stopu. Doduše, pojedini primerci pojedinih vrsta bili su ispod težine mletačkog uzora, ali su zato pojedini primerci drugih vrsta prevazilazili težinu mletačkih groševa. To je svakako i jedan od glavnih argumenata protiv teze da je mletačka intervencija protiv raškog dinara 1282. god. (i kasnije 1291. i 1294) bila upravljena manjom težinom dinara (uostalom u to vreme se, po svemu sudeći, pazilo jedino na to da ukupna težina određenog broja komada odgovara propisanoj težini – 460 kom. u jednom kg).
- Kasnije menjanje težine dinara nastaje krajem vladavine Stefana Dečanskog, a posebno za vreme vlade Dušana kao kralja, da bi oko Maričke bitke iznosio samo 50% od svoje prvobitne, što pokazuje da je i vrednost novca za toliko opala. Opadanje vrednosti nastavlja se i dalje, da bi tek despot Stefan na početku XV veka pokušao i uspeo da delimično podigne vrednost svog novca.
- Na osnovu arhivske građe iz Dubrovnika i Venecije, međutim, izlazi da je vrednost srpskog novca opadala već negde između 1294. i 1309. i to za oko 10%, tako da je 4,5 srpskih dinara vredelo 4 mletačka matapana. No, kako je primetio i Mihajlo Dinić, u našim krajevima su u to vreme bili u jednovremenom opticaju dinari različite vrednosti. U trećoj deceniji XIV veka, tačnije 1331. god, oko 55 godina posle početka kovanja, 4,25 dinara vredelo je samo 3 mletačka matapana.
Ovde treba dodati da je veći deo srpskih srednjovekovnih vladara kao i nekih velikaša koji su u to vreme iskovali novac, kovali ne samo dinare, već i manje vrednosti – poludinare, a neki autori pominju i trećake i najzad majušnike (S. Dimitrijević).

 

[Лекизан]

ZLATNI I BAKARNI NOVAC
Govoreći o srpskom srednjovekovnom novcu govorili smo o novcu kovanom od legure srebra. To je sasvim razumljivo s obzirom da tadašnje srpske države i nisu kovale drugačiji novac. Za razliku od drugoga perioda srednjovekovnog kovanja koji karakteriše monometrički (srebro), u trećem periodu (XIII-XV vek), već sredinom XIII veka počelo se ponovo sa kovanjem zlatnog novca u mnogim državama. Međutim, ne i kod nas.
U pogledu bakarnog novca, situacija je nešto drugačija. Taj novac je, opet po svemu sudeći, kao „sitan novac“ kovan samo u primorskim gradovima (Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Svač i Drivast) gde je postojala, odnosno bila razvijena lokalna trgovina „na malo“, dok u ostalom delu zemlje nema tragova o kovanju bakarnog novca. U stvari, sačuvani su i bkarni komadi (predstavljaju velike retkosti) i to su bakarni primerci inače postojećih srebrnih vrsta novca. Neki od tih komada nose i tragove posrebrivanja, pa većina autora smatra da je zapravo reč o ondašnjim falsifikatima redovnih srebrnih kovanja.
Kada je reč o falsifikatima našeg srednjovekovnog novca, treba dodati da postoje kovani i liveni falsifikati savremene izrade.
KOVANJE, KOVNIČKI ZNACI I OPTICAJ NOVCA
Tokom prvog perioda kovanja (u doba kraljevstva), dve žižne tačke novčanog opticaja predstavljale su kovnice Brskovo (u dolini Tare blizu Mojkovca) i Rudnik (severozapadno od Kragujevca). Jedan i to veći tok srebrnog novca odlazio je od Brskova na jugozapad prema primorskim gradovima, a drugi manji tok išao je od Rudnika na sever i severoistok, tj. prema Sirmijumu, Banatu i Transilvaniji. Znatno manje rasturanje novca iz ovih dveju prvih kovnica bilo je prema centralnom području između njih (stara Srbija i bazen Morave). To je sasvim prirodno, s obzirom da prvi srpski novac -kako se većina autora slaže – nije bio kovan prvenstveno za svakodnevne potrebe domaćeg stanovništva, već za potrebe međunarodne trgovine.
Druge kovnice počele su da rade negde početkom XIV veka, pa sukcesivno do završetka kovanja sa padom pod tursku vlast. To su: Trepča (1303), Novo Brdo (1326), Plana (1346, u dolini Ibra jugozapadno od Kraljeva), Srebrnica (1352), Skoplje, Prizren, Ohrid, Smederevo, Rudište (neidentifikovan rudnik u blizini Beograda; pominje se u dubrovačkoj arhivskoj građi iz sredine XV veka). Veći broj kovnica, raznovrsnost tipova novca, specijalno Dušana, kao i podaci koje nam pružaju ostave, sve to sasvim jasno ukazuje da se u doba carstva novčani sistem snažno proširio na celu, sada veoma veliku teritoriju. Kasniji raspad carstva, uz prevlast oblasnih gospodara koji su u velikom broju, mada u dosta kratkom vremenskom periodu, kovali svoj sopstveni novac, doveli su do još složenijeg i raznovrsnijeg novčarstva, mada ne i do daljeg povećanja, već naprotiv do stagnacije ili do smanjivanja novčanog opticaja. Opticaj je ponovo oživeo u doba despotovine, mada je periodično bio znatno ograničeniji.
Ne uzimajući u obzir one primorske gradove na koje se u određenim periodima prostirala vlast srpskih vladara, naš novac, to se da sasvim pouzdano zaključiti i na osnovu pisanih dokumenata, odlazio je u znatim količinama u Dubrovnik i Veneciju. Nađene ostave takođe svedoče o tome da je taj novac (to se uglavnom odnosi na prva dva perioda kovanja – kraljevski i carski) cirkulisao zaista široko, i to pored Italije, u Grčkoj, još više u Bugarskoj, odnosno u Rumuniji i Mađarskoj.
Polazeći od prakse da je još u starom veku svaka kovnica imala svoju oznaku koju je stavljala na komade izrađene u njenim radionicama, neki autori (pre svega R. Marić), pokušali su da različite slovne oznake, koje se inače u velikom broju javljjaju na nekim našim srednjovekovnim komadima, povežu sa kovnicama, mada su smatrali da u nekim slučajevima mogu predstavljati samo ukras. Ali raznovrsnost tih slova i njihovih kombinacija je tako velika da je R. Marić morao da uvede mnogo sasvim proizvoljnih pretpostavki. Pojedine slovne oznake pripisivao je pojedinim kovnicama, npr. ozna-ke S, ili S – S ili samo S trebalo bi da označavaju kovnicu u Skoplju i sl. Pored svega masa slovnih oznaka ostala je, razu-me se, neodgonetnuta!
Jedan drugi autor (P. Prljinčević) je nedavno (1981) izneo znatno verovatniju hipotezu o tome šta znače te različite slovne oznake. Uočavajući dosta jasno razlike između različitih majstora – kalupara, pre svega na novcu Stefana Dušana, Prljinčević je pretpostavio da različite slovne oznake kod istog kalupara predstavljaju njegovu ličnu evidenciju o broju izrađenih klupa (jedan određeni broj za svaku oznaku), od čega je, nema sumnje, zavisila visina njegove zarade.
OSTAVE SRPSKOG SREDNJOVEKOVNOG NOVCA
Proučavanje ostava ima zaista vrlo veliki značaj za numizmatiku, a posebno za razrešavanje raznih problema u onoj numizmatici o kojoj imamo oskudna ili nikakva otkrivena pisana dokumenta, kakav je slučaj sa našom numizmatikom (atribucija novca, hronologija kovanja, vreme kovanja, diferenciranje majstora – rezača kalupa, dobijanje različitih podataka o emisijama i opticaju određenih vrsta novca, vrsta legura, koliko je komada izašlo iz jednog kalupa itd).
Dosad je poznato svega stotinak registrovanih ostava srpskog srednjovekovnog novca, od kojih je najbrojnija (Kosovska ostava) sadržavala nekoliko hiljada komada (registrovani deo tek 2531 komad); većina ostava broji od nekoliko komada do nekoliko stotina komada, što govori o retkosti tog novca u odnosu, recimo, na rimski ili vizantijski novac. U stvari, ukupna količina do sad nađenog i sačuvanog srpskog srednjovekovnog novca ne prelazi količinu od oko 40.000-50.000 komada, koliko je inače mogućno naći u jednoj jedinoj ostavi rimskog novca! (na primer Niš 1936).
Predavanje koje je održao prof. dr Staniša Novaković na Filozofskom fakultetu, Arheologija, 24. maja 1991. (I deo), te 20. i 27. aprila 1992. (II deo).

 

[Лекизан]

Kovničke oznake Rimskog carstva


Sa Dioklecijanovom monetarnom reformom novac počinje da se obeležava kovničkim oznakama, kao način kontrole rukovodilaca i radnika u radionicama (oficinama) kovnica.
Korišćene su razumljive oznake koje su se uglavnom sastojale iz tri dela, u nekim slučajevima i iz četiri dela. Nalaze se u dnu reversa (EX).

• Prvi deo – Slovna oznaka koja obeležava da je reč o novcu.

1. P (lat. pecunia) latinska reč za novac
2. M (lat. moneta)
3. SM (lat. sacra moneta) „sveta moneta“

Ove oznake su u nekim slučajevima izostavljene.

• Drugi deo – Slovna oznaka koja govori gde je novac iskovan, npr. skraćenica SIR označava kovnicu Sirmium, današnju Sremsku Mitrovicu.

• Treći deo – Slovna oznaka radionice (oficine) koja je iskovala novac. Veće kovnice su se sastojale iz više oficina i nosile su oznake P,S,T… (prima,secunda,terca…) u zapadnim i A,B,Γ…(Grčkim pismom kao prva, druga, treća…) u istočnim kovnicama. Ova slovna oznaka se može naći i u polju reversa (odvojeno od oznake u EX).

• Četvrti deo – Neke od oznaka sadrže simbole, npr. tačku, polumesec, grančicu… i one verovatno označavaju seriju kovanja, ko i kada je bio odgovoran za njihovo kovanje.

Lista oznaka i naziva rimskih kovnica​

Anticki naziv	Moderan naziv
Alexandria	Egypt	AL, ALE, ALEX, SMAL	ca 294 A.D. – until closed by Leo I
Ambianum	Amiens, France	AMB, AMBI	350 – 353 A.D.
Antioch/Antiochia	Antakiyah, Syria	AN, ANT, ANTOB, SMAN	closed under Leo I
Aquileia	Aquileia, Italy	AQ, AQVI, AQVIL, AQOB, AQPS, SMAQ	ca 294 – 425 A.D.
Arelatum/Constantina	Arles, France	A, AR, ARL, CON, CONST, KON, KONSTAN	313 – 475 A.D.
Barcino	Barcelona, Spain	BA, SMBA	409 – 411 A.D.
Camulodunum	Colchester, England	C, CL	287 – 296 A.D.
Clausentum	Bitterne, England	C, CL
Carthage/Carthago	(near) Tunis, North Africa	K, KAR, KART, PK	296 – 307 A.D. and 308 – 311 A.D.
Constantinopolis	Istanbul, Turkey	C, CP, CON, CONS, CONSP, CONOB	326 – ??? A.D.
Cyzicus	Kapu Dagh, Turkey	CVZ, CVZIC, CYZ, CYZIC, K, KV, KVZ, KY, SMK	Closed under Leo I
Heraclea	Eregli, Turkey	H, HER, HERAC, HERACI, HERACL, HT, SMH	ca 291 A.D. – until closed by Leo I
Londinium	London, England	L, LI, LN, LON, ML, MLL. MLN, MSL, PLN, PLON, AVG, AVGOB, AVGPS	287 – 325 A.D. and 383 – 388 A.D.
Lugdunum	Lyons, France	LD, LG, LVG, LVGD, LVGPS, PLG	closed ca 423 A.D.
Mediolanum	Milan, Italy	MD, MDOB, MDPS, MED	ca 364 – 475 A.D.
Nicomedia	Izmit, Turkey	MN, N, NIC, NICO, NIK, SMN	ca 294 A.D. – until closed under Leo I
Ostia	Port of Rome, Italy	MOST, OST	308 – 313 A.D.
Ravenna	Ravenna, Italy	RAV, RV, RVPS	ca 5th century - ca 475 A.D.
Rome	Rome, Italy	R, RM, ROM, ROMA, ROMOB, SMR, VRB ROM	closed 476 A.D.
Serdica	Sophia, Bulgaria	SD, SER, SERD, SMSD	303 – 308 A.D. and 313 – 314 A.D.
Sirmium	near Mitrovica, Serbia	SIR, SIRM, SM, SIROB	320 – 326 A.D. and 351 – 364 A.D. and 379 A.D. and 393 – 395 A.D.
Siscia	Sisak, Croatia	S, SIS, SISC, SISCPS	closed ca 387 A.D.
Thessalonica	Salonika, Greece	COM, COMOB, SMTS, TH, THS, THES, THSOB, TE, TES, TESOB, TH, TS, OES	ca 298 A.D. – until closed by Leo I
Ticinum	Pavia, Italy	T	closed 326 A.D.
Treveri	Trier, Germany	SMTR, TR, TRE, TROB, TRPS	ca 291 – 430 A.D.

[TD="width: 25%"] Oznake kovnice [/TD]
[TD="width: 25%"] Beleske [/TD]

Lista rimskih provincijskih kovnica​

Grad i provincija	Natpisi na kovanicama
Aegeae, Cilicia	AIГEAIΩN
Amasia, Pontus	АМАCIАC
Anazarbus, Cilicia	ANAZAPBEN
Bostra, Arabia	BOCTPA
Cibyra, Phrygia	KIBYPATΩN
Damascus, Coele Syria	ΔΑΜΑСΚΗΝΩΝ
Emisa, Syria	ЕМΙСΗΝΩΝ
Flaviopolis, Cilicia	ΦΛΑVIOΠOΛEITΩΝ
Laodiceia ad Mare, Syria	ΛΑOΔIKEΩΝ
Neapolis, Samaria	ΝΕΑΠΟΛ.ΣΑΜΑΡΕ
Samosata, Commagene	CΑΜΟCAΤEΩΝ
Seleucia Pierra, Syria	CEΛEYKEΩN ΠIEPIAC
Sidon, Phoenicia	ΣΙΛΩΝΟΣ
Soli-Pompeiopolis, Cilicia	ΠΟΜΠΗΙΟΠΟΛΕΙΤΩΝ
Tiberias, Galilaea	ΤΙΒΕΡΙΕΩΝ
Tyre, Phoenicia	ΤΙΡΟΥ ΙΕΡΑΣ ΚΑΙ ΑΣΥΛΟΥ
Viminacium, Moesia Superior	P M S COL VIM

 

[Лекизан]

Kovani novac Knjaževine i Kraljevine Srbije

1 Пара 1868 / 1 Para 1868
Cu 95%, Sn 4%, Zn 1%
15 mm, 1gr
Postoje dva tipa: Natpis КЊАЗ СРБСКИ i КЊАЗ СРЋСКИ
U opticaju: 20.02.1869 – 30.04.1898
Obod – Gladak
​

5 Парa 1868 / 5 Para 1868
Cu 93,5%, Sn 5%, Zn 1%,
25 mm, 5 gr
U opticaju: 20.02.1869 – 30.04.1898
Obod: Gladak
​

10 Пара 1868 / 10 Para 1868
Cu 95%, Sn 4%, Zn 1%
30 mm, 10 gr
U opticaju: 20.02.1869 – 30.04.1898
Obod: Gladak
​

50 Пара 1875 / 50 Para 1875
Ag 83,5%, Cu 16,5%
18mm, 2,5 gr
U opticaju: 1875 – 1904
Obod: Gladak
​

1 Динар 1875 / 1 Dinar 1875
Ag 83,5%, Cu 16,5%
23mm, 5 gr
U opticaju: 1875 – 1904
Obod: Gladak
​

2 Динара 1875 / 2 Dinara 1875
Ag 83,5%, Cu 16,5%
27mm, 10 gr
U opticaju: 1875 – 1904
Obod: Gladak

5 Пара 1879 / 5 Para 1879
Cu 93,5%, Sn 5%, Zn 1,5 %
25 mm, 5 gr
U opticaju: 03.04.181880 – 30.04.1898
Obod: Gladak

10 Пара 1879 / 10 Para 1879
Cu 93,5%, Sn 5%, Zn 1,5 %
30 mm, 10 gr
U opticaju: 03.04.181880 – 30.04.1898
Obod: Gladak

50 Пара 1879 / 50 Para 1879
Ag 83,5%, Cu 16,5%
18mm, 2,5 gr
Obod: Nazupčen
​

1 Динар 1879 / 1 Dinar 1879
Ag 83,5%, Cu 16,5%
23mm, 5 gr
Obod: Nazupčen
​

2 Динара 1879 / 2 Dinara 1879
Ag 83,5%, Cu 16,5%
27mm, 10 gr
Obod: Nazupčen
​

5 Динара 1879 / 5 Dinara 1879
Ag 90%, Cu 10%
37mm, 25 grNatpis na obodu: БОГ * ЧУВА * СРБИЈУ *****
​

20 Динара 1879 / 20 Dinara 1879
Au 90%, Cu 10%
21mm, 6.45 grNatpis na obodu: БОГ * ЧУВА * СРБИЈУ *****U opticaju: April 3, 1880 / April 30, 1898 & 1904Kovnica: Graver( Erneste Paulin Tasset) / Vienna
​

10 Динара 1882 / 10 Dinara 1882
Au 90%, Cu 10%
19 mm, 3,23 gr
U opticaju: 1882 – ?
Obod: Nazupčen
­​

20 Динара 1882 / 20 Dinara 1882
Au 90%, Cu 10%
21mm, 6,45 grNatpis na obodu: БОГ * ЧУВА * СРБИЈУ *****
U opticaju: 1882 – ?
Kovnica: A.S. (Anton Scharff ) Vienna
​

5 Пара 1883 / 5 Para 1883
Ni 25%, Cu 75%,
17 mm, 3 grU opticaju: 1883 / 30.11.1932
Obod: Gladak
­
10 Пара 1883 / 10 para 1883
Ni 25%, Cu 75%,
20 mm, 4 grU opticaju: 1883 / 30.11.1932
Obod: Gladak
​

 

[Лекизан]

20 Пара 1883 / 20 Para 1883
Ni 25%, Cu 75%,
22mm, 6 grU opticaju: 1883 / 30.11.1932
Obod: Gladak
​

5 Пара 1884 / 5 Para 1884
Ni 25%, Cu 75%,
17 mm, 3 grU opticaju: 1884 / 30.11.1932
Obod: Gladak
​

10 Пара 1884 / 10 Para 1884
Ni 25%, Cu 75%,
20 mm, 4 grU opticaju: 1884 / 30.11.1932
Obod: Gladak
​

20 Пара 1884 / 20 Para 1884
Ni 25%, Cu 75%,
22mm, 6 grU opticaju: 1884 / 30.11.1932
Obod: Gladak
­
1 Динар 1897 / 1 Dinar 1897
Ag 83,5%, Cu 16,5%
23mm, 5 grU opticaju: 1897 / 1904Kovnica: A.S. (Anton Scharff ) Vienna
Obod: Nazupčen
​

2 Динара 1897 / 2 Dinara 1897
Ag 83,5%, Cu 16,5%
27mm, 10 grU opticaju: 1897 / 1904Kovnica: A.S. (Anton Scharff ) Vienna
Obod: Nazupčen

2 Паре 1904 / 2 Pare 1904
Cu 95%, Sn 4%, Zn 1%
20 mm, 2 gr
U opticaju: 1904 – ?
Obod: Gladak

5 Пара 1904 / 5 Para 1904
Ni 25%, Cu 75%
17 mm, 3 gr
Obod: Gladak

50 Пара 1904 / 50 Para 1904
Ag 83,5%, Cu 16,5%
18 mm, 2,5grU opticaju: 1904 / 11.05.1931
Obod: Nazupčen
​

1 Динар 1904 / 1 Dinar 1904
Ag 83,5%, Cu 16,5%
23mm, 5 grU opticaju: 1904 / 11.05.1931
Obod: Nazupčen
​

2 Динара 1904 / 2 Dinara 1904
Ag 83,5%, Cu 16,5%
27mm, 10 grU opticaju: 1904 / 11.05.1931
Obod: Nazupčen

5 Динара 1904 / 5 Dinara 1904
Ag 90%, Cu 10%
37mm, 25 gr
Natpis na obodu: БОГ * ЧУВА * СРБИЈУ *** / БОГ * СРБИЈУ *** ЧУВА ***Kovanica: Graver (Stephen Schwartz) / ViennaU opticaju: 1904 / 11.05.1931

5 Пара 1912 / 5 Para 1912
Ni 25%, Cu 75%
17 mm, 3 grU opticaju: 1912 / 30.11.1932
Obod: Gladak

10 Пара 1912 / 10 Para 1912
Ni 25%, Cu 75%
20 mm, 4grU opticaju: 1912 / 30.11.1932
Obod: Gladak
​

20 Пара 1912 / 20 Para 1912
Ni 25%, Cu 75%
22mm, 6grU opticaju: 1912 / 30.11.1932
Obod: Gladak

50 Пара 1912 / 50 Para 1912
Ag 83,5%, Cu 16,5%
18 mm, 2,5gr
Obod: Nazupčen

1 Динар 1912 / 1 Dinar 1912
Ag 83,5%, Cu 16,5%
23mm, 5 gr
Obod: Nazupčen
​

 

[Лекизан]

2 Динара 1912 / 2 Dinara 1912
Ag 83,5%, Cu 16,5%
27mm, 10 gr|
Obod: Nazupčen
​

50 Пара 1915 / 50 Para 1915
Ag 83,5%, Cu 16,5%
18 mm, 2,5gr
Obod: Nazupčen
​

1 Динар 1915 / 1 Dinar 1915
Ag 83,5%, Cu 16,5%
23mm, 5 gr
Obod: Nazupčen

2 Динара 1915 / 2 Dinara 1915
Ag 83,5%, Cu 16,5%
27mm, 10 grKovnica: Graver (Stephen Schwartz)
Без ознаке ковнице / Without engraver’s signature
Graver ( Henry Patey): REGIE DE MONNAIES – Paris
Obod: Nazupčen

5 Пара 1917 / 5 Para 1917
Ni 25%, Cu 75%
17 mm, 3 gr
Obod: Gladak

10 Пара 1917 / 10 Para 1917
Ni 25%, Cu 75%
20 mm, 4gr
Obod: Gladak

20 Пара 1917 / 20 Para 1917
Ni 25%, Cu 75%
22mm, 6gr
Kovnica: GORHAM MANUFACTURING CO., Providence, Rhode Island U.S.A.
Obod: Gladak
​