Angelina
Administrator
Sr. Member
Van mreže
Poruke: 319
 | Preuzeto sa sajta srpskariznica !
**
AUSTROUGARSKI PLANOVI O STVARANJU ETNIČKOG ZIDA U ISTOČNOJ BOSNI U PRVOM SVJETSKOM RATU
Struktura stanovništva Bosne i Hercegovine i mogućnosti njenog mijenjanja predmet su stalne pažnje austrougarske uprave u ovoj zemlji. Glavni cilj vlasti bio je da se održava zatečeno stanje i postepeno mijenja u korist onih etničkih grupa za koje su držale da će pružati trajnu podršku opstanku Monarhije u Bosni i Hercegovini. U sklopu te težnje centralno mjesto dobija napor da se oslabi etnička predominacija srpskog elementa kao glavnog nosioca otpora austrougarskoj vladavini. Da bi to ostvarile, vlasti rade u dva smjera. Prvi smjer je naseljavanje stranih seljaka na teritorije nastanjene kompaktnim srpskim stanovništvom, a drugi uspostavljanje etničkog zida prema Srbiji i Crnoj Gori i onemogućavanje komuniciranja bosanskohercegovačkih Srba sa sunarodnicima preko granice. Poduhvati u oba smjera preduzimaju se od početka okupacije, ali je njihov domet bio veoma skroman, jer za kolonizaciju širih razmjera nisu postojale potrebne pretpostavke. Nešto više kolonija stranih seljaka formirano je u Bosanskoj krajini, posebno u srezu Prnjavor, u kome je temeljito izmijenjena etnička struktura.1 Kolonizacija pograničnih srezova prema Crnoj Gori i Srbiji imala je da posluži opštoj politici izolovanja Bosne i Hercegovine i sprečavanja nacionalno-političkih uticaja koji su dolazili sa te strane.
Već krajem 1882. godine civilni adlatus baron Nikolić predlaže zajedničkom ministru finansija Kalaju nasellvanje Tirolaca u granični pojas Hercegovine prema Crnoj Gori. "Za nas bi možda najsvrsishodnije bilo ako bismo Tirolce mogli naseliti u Hercegovini što je moguće bliže crnogorskoj granici... i Tirolci bi sigurno bili dobra granična straža prema Crnogorcima. Ja mislim da bi ova ideja bila vrijedna da se temeljito procijeni."2 Ovu ideju razrađuje vladin savjetnik Vuković. On sastavlja jednu skicu o kolonizaciji Hercegovine, za čije se realizovanje i sam energično založio. Posebno je naglasio potrebu izbora takvih kolonista koji su vični oružju i koji su sposobni "da prkose stalnom uznemiravanju susjednih Crnogoraca i deposjediranih kmetova."3 Vuković je ocijenio kolonizaciju u Hercegovini, a osobito njenih istočnih srezova kao izuzetno značajnu vladinu mjeru, kojom bi se na tu nemirnu teritoriju doveo novi "miroljubivi elemenat", koji bi mnogo doprinio jačanju austrijske državne ideje. Po njemu, najpogodniji prostor za kolonizaciju je Nevesinjsko polje, Dabarska ravnica i pojas između crnogorske granice i ceste Bileća — Korita.4 Ovakav izbor teritorije za naseljavanje očigledno je imao cilj da se stvori etnička barijera na granici i da se teritorije naseljene srpskim stanovništvom u istočnoj Hercegovini prošaraju i razbiju stranim, vladi pouzdanim elementom. Kako je sprovođenje ovog plana zahtijevalo znatne materijalne izdatke Zemaljske vlade za pomoć kolonistima, a uz to je nosilo rizik da se okupacioni režim u zemlji i inostranstvu kompromituje, to Vlada nije ni pristupila njegovoj realizaciji.
Plan o naseljavanju graničnih oblasti prema Srbiji Nijemcima prihvaćen je, prema tvrdnjama vlasti, sredinom osamdesetih godina sa "velikom revnošću". Cilj je bio da se "specijalno granične oblasti nasele sa politički bezuslovno pouzdanim elementom."5 U srezu Bijeljina osnovana je 1886. godine kolonija Franc Jozefsfeld. Naselila ju je 91 porodica Nijemaca evangelističke vjeroispovijesti iz Francfelda u Temišvarskom Banatu. Kao glavni motiv izbora sreza Bijeljine za kolonizaciju vlasti navode činjenicu da u njemu Srbi imaju veliku brojnu prevagu (70,57%).6 Nekoliko godina kasnije, 1891, osnovane su na Drini njemačke kolonije Dugo Polje i Branjevo. Po svom položaju one su bile vrlo pogodne za osmatranje i kontrolu srpske granice od Koviljače do Loznice. Zbog toga je u Branjevu za vrijeme aneksione krize bio lociran austrougarski garnizon, pošto je to bio najbolji položaj prema srpskim garnizonima u Koviljači, Loznici i Lešnici.
Dalji planovi vlasti o proširenju pojasa kolonija uz Drinu ostali su neostvareni. Glavni razlozi za to bili su neregulisani agrarni odnosi, nedostatak potrebnih finansijskih sredstava kojim bi se poduprla kolonizacija, otpori domaćeg svijeta kolonizaciji i glad domaćeg seljaka za zemljom. Prema jednom podatku u 1913. godini čekalo je rješenje za dodjelu zemlje 100.000 zahtjeva upućenih Zemaljskoj vladi.
Sa izbijanjem prvog svjetskog rata i sa prvim pobjedama austrijske vojske učinilo se zvaničnim faktorima u Bosni i Hercegovini i Monarhiji da su stvoreni povoljni uslovi za masovniju kolonizaciju i izmjenu etničke strukture na štetu srpskog naroda, posebno u graničnom pojasu prema Srbiji i Crnoj Gori. Već na početku rata srpski narod je proglašen nepouzdanim i kao takav izložen nasilju civilnih i vojnih vlasti. "Došao je rat. Kod nas se pokazao ne samo kao strahota borbe države protiv države, nego kao strahota borbe države protiv vlastitih državljana. Relativna većina naših sugrađana, tj. svi Srbi pravosni bili su izvrženi najstrašnijim progonima. Izgledalo je tako, kao da svakog pravoslavnog Srbina smatraju atentatorom. Srbima je bio u monarhiji navešten rat već strašnim, poduzetim pod zaštitom javnih vlasti, pogromima."7
Prvi ratni uspjesi srbijanske i crnogorske vojske na Drini od Višegrada do Foče izazivaju velike demografske promjene na tom prostoru. Muslimansko stanovništvo srezova Višegrad, Rogatica, Čajniče i Foča masovno je bježalo u unutrašnjost Bosne, ostavljajući svoje posjede i pokretnu imovinu. Srpsko stanovništvo je dočekalo srbijansko-crnogorsku vojsku kao oslobodilačku. Ostalo je na svojim posjedima, sarađivalo sa njom i uključivalo se u dobrovoljce. Ovakvo držanje iskorišćeno je kao povod za preduzimanje najžešćih represalija. Nakon povlačenja crnogorske vojske sa Čelebića kod Foče sredinom avgusta 1914. godine, uhapšeno je 180 Srba iz toga mjesta, od kojih je 71 strijeljan u Foči na osnovu presude prijekog suda, a 24 su upućena u logor u Arad.8 Iz straha od represalija civilnih i vojnih vlasti i zlostavljanja šuckora prebjegli su u Crnu Goru i Srbiju brojni pojedinci i porodice nakon povlačenja srbijanske i crnogorske vojske na desnu obale Drine i u toku prvih ratnih operacija u istočnoj Hercegovini. Broj izbjeglica procjenjivan je i do 70.000, ali je Zemaljska vlada smatrala takvu procjenu pretjeranom.9
Saradnja srpskog stanovništva sa srbijanskom i crnogorskom vojskom i njegovo masovno bježanje preko granice iz straha od represalija poslužili su vlastima kao zgodan izgovor za donošenje propisa koji bi omogućili drastičan, ali legalan obračun sa srpskim narodom u Bosni i Hercegovini u cjelini, a posebno sa onim njegovim dijelom nastanjenim na granici prema Srbiji i Crnoj Gori. U toku austrijske protivofanzive u istočnoj Bosni, u oktobru 1914, donesena je 13. oktobra Naredba o ekspatrijaciji (progonu iz domovine) bosanskohercegovačkih zemaljskih pripadnika. Uz ekspatrijaciju slijedila je i konfiskacija pokretne i nepokretne imovine. Donošenje ovog akta Zemaljska vlada je pravdala vojnom nuždom da se operacione oblasti oslobode "nelojalnih i nepouzdanih elemenata". Pravi motiv te mjere bio je, međutim, stvaranje uslova za naseljavanje nakon rata tih oblasti stanovništvom koje bi bilo potpuno odano Monarhiji i caru. Na međuministarskom savjetovanju održanom u Ministarstvu rata 4. marta 1915. dvorski savjetnik u Zajedničkom ministarstvu finansija Foglar izjavio je da će se po zaključenju mira mnoge porodice, koje bi inače iselile iz zemlje, naseliti na konfiskovana imanja ekspatriranih Srba. Pri tome je mislio na "katoličke Hrvate, koji su poznati kao vjerni caru."10
Odmah po objavljivanju Naredbe o ekspatrijaciji donose se po kratkom postupku osude o izgonu iz zemlje i konfiskaciji imovine. Do novembra 1915. osuđeno je na izgon 11.951 osoba srpske nacionalnosti, od kojih je 9.697 bilo nastanjeno u istočnoj Bosni.11 Najviše zemlje konfiskovano je u srezovima Bileća i Trebinje, jer je u njima bilo i najviše dobrovoljaca u srbijanskoj i crnogorskoj vojsci. Do kraja 1915. godine u tim srezovima je konfiskovano 5.571 dunum ili 84% od svih konfiskovanih zemljišnih površina u Bosni i Hercegovini do tada.12
Izložene demografske promjene kao i nove koje su očekivane podstiču pojedince i organe vlasti na razmatranje i pripremanje šire kolonizacije u Bosni i Hercegovini, čime bi se ujedno i nadoknadilo sve što je do tada propušteno u tom pogledu.
Među prvima koji su se pozabavili pitanjem unutrašnje kolonizacije u Austro-Ugarskoj, pa i u Bosni i Hercegovini, bio je savjetnik u austrijskoj vladi Fridrih Hej (Friedrich Hey). Kao vladin stručnjak za migracije uputio je 9. januara 1915. godine austrijskom ministarstvu unutrašnjih poslova promemoriju u kojoj pokreće pitanje naseljavanja u prvom redu ratnih invalida na teritoriju Dalmacije, Bosne i eventualno novopripojenih oblasti Srbije. Invalidi bi, kao elemenat vjeran caru, bili "najbolji materijal" za naseljavanje, pa bi im trebalo obezbijediti sredstva i kredite za zasnivanje domaćinstava. Njime bi se, po Heju, priključili i drugi "zdravi elementi", kao što su uzorni seljaci, vrtlari, zanatlije i dr. Odobrenja za otvaranje radnji u kolonijama davala bi se osobama "samo u ratu provjerenim i vjernim državi". Da bi se kolonije očuvale od proletarizacije, Hej je držao da parcele koje se dodjeljuju kolonistima ne bi smjele biti manje od šest hektara.
U ovako zamišljenoj kolonizaciji Hej je vidio ne samo mjeru koja bi ojačala poziciju Monarhije na njenom jugoistoku, nego i sredstvo za suzbijanje iseljavanja u prekookeanske zemlje i za ublažavanje nezaposlenosti nakon rata. Pri tome je naveo iskustvo Rusije, koja je poslije rata sa Japanom počela da masovno naseljava svoje državljane bez posla i posjeda u Sibir i na obale Amura. Imajući u vidu složenost poslova oko kolonizacije, Hej je zahtijevao da zvanični faktori izvrše blagovremeno zakonske, tehničke i druge pripreme i na taj način omoguće efikasno sprovođenje kolonizacije kada za nju nastupi pogodan trenutak.13
Hejovu promemoriju proslijedilo je austrijsko Ministarstvo unutrašnjih poslova Zajedničkom ministarstvu finansija 26. februara 1915. godine, ali njeno razmatranje je odloženo do raščišćavanja ratne situacije u istočnoj Bosni, Srbiji i Crnoj Gori.
Kada su austrijske snage u ofanzivi protiv Srbije i Crne Gore krajem 1915. godine povratile teritorije u istočnoj Bosni na desnoj obali Drine, koje su bile oslobođene i zaposjednute od srbijanske i crnogorske vojske, javljaju se nove ideje i planovi o kolonizaciji Bosne i Hercegovine. Početkom novembra 1915. godine austrijski kapetan Aurel Sprung podnosi Ministarstvu rata predlog o naseljavanju ruskih zarobljenika njemačke nacionalnosti u istočnu Bosnu. Oko 200 tih zarobljenika izrazilo je želju za naseljavanje u Austro-Ugarsku, pa je kapetan Sprung, dobro poznavajući prilike u Bosni, našao da bi najbolje bilo da se nastane u predjele istočne Bosne, koji su zbog ratnih zbivanja postali "skoro pusti". Naseljavanje bi se izvršilo u napuštena mjesta stanovanja srpskih kmetova, čija bi zemlja prešla u ruke doseljenika. Za Sprunga je ovo naseljavanje značilo dalekosežan ekonomski i politički potez. "Naseljavanje valjanih njemačkih seljaka bila bi ne samo ekonomska nego takođe i državno-politička neophodnost i najbolje sredstvo za ponovno uvođenje sređenih prilika i istovremeno čvrste brane protiv neprijateljskih smutnji prema državi, čije je poprište bio poodavno čitav jug Monarhije". Da bi tu funkciju uspješno obavljali, kolonisti bi po Sprungu imali da formiraju zatvorene naseobine, što bi im omogućilo privredni prosperitet i očuvanje nacionalnog identiteta.14
Sredinom decembra 1915. godine okružni predstojnik u Sarajevu Defterdarević šalje opširan izvještaj Zemaljskoj vladi o prilikama u gornjem Podrinju nakon povlačenja srbijanske i crnogorske vojske i o mjerama koje bi trebalo preduzeti da bi se izvršile etničke promjene na tom prostoru na račun Srba. On se energično izjašnjava protiv bilo kakvih obzira prema ekspatriranima ili njihove eventualne repatrijacije. "Za ove protivdržavne elemente ne smije više biti mjesta u zemlji, osobito u mom okrugu koji se nalazi na granici. To je neophodan nalog budućeg mirnog razvitka i sigurna zaštita granice monarhije koja ovdje dolazi u obzir". Pošto je smatrao da će se pitanje ekspatriraca, posebno onih koji su po naredbi Zemaljske vlade internirani u logore u Mađarskoj, staviti na dnevni red po završetku rata, Defterdarević je konačno rješenje njihove sudbine vidio u naseljavanju u druge dijelove Monarhije "sa heterogenim nacionalnim miljeom" u kome bi se kod njih stvorile "plemenite klice dinastičke vjernosti i privrženosti državnoj ideji Monarhije". Na njihovo mjesto u pograničnu oblast sarajevskog okruga naselili bi se kolonisti, posebno iz Mađarske, koji bi zajedno sa muslimanskim stanovništvom uspostavili "pouzdanu graničnu odbranu". Što se tiče muslimanskog stanovništva potrebno je svim sredstvima političkog uticaja održavati i dalje razvijati njegovu vjernost dinastiji i privrženost državnoj ideji Monarhije, koju je ono već pokazalo u dotadašnjem toku rata. Isto tako mora se ojačati privredni i kulturni nivo toga stanovništva, da bi se ono moglo suprotstaviti srpskom stanovništvu, koje je manje pouzdano i neprijateljski raspoloženo prema austrijskoj upravi. Ali za potpomaganje "otpornosti i žilavosti" muslimana u pograničnim oblastima neophodna je, po mišljenju Defterdarevića, kolonizacija u te oblasti do tada "potpuno nedostajućeg" katoličkog stanovništva, što bi ujedno doprinijelo privrednom i socijalnom slabljenju srpskog elementa. Uz sve ovo, Defterdarević je, kao revnostan činovnik, predlagao da se u pogranične srezove ne dovode činovnici srpske nacionalnosti, jer su oni, prema njegovoj ocjeni, svojim ponašanjem direktno podhranjivali "subverzivna osjećanja" u srpskom narodu."15
Izložene planove i predloge Zemaljska vlada u Sarajevu i Zajedničko ministarstvo finansija u Beču pažljivo razmatraju početkom 1916. godine, kada je, nakon okupacije Srbije i Crne Gore, izgledalo da je rat na Balkanu definitivno dobijen. Pri tome se polazilo od opšte saglasnosti i želje da se na granici Bosne i Hercegovine prema Srbiji i Crnoj Gori formira što je moguće čvršći etnički zid od nesrpskog stanovništva, ali i od stvarnih mogućnosti da se to realizuje. Najveća teškoća za realizaciju te zamisli bila je nedostatak pogodnog zemljišta za naseljavanje. Zemaljska vlada nije raspolagala krupnim zemljišnim posjedima na kojima bi se mogle osnovati kompaktne naseobine, dok je zemljište na granici Srbije i Crne Gore šumovito i planinsko i kao takvo nepogodno za naseljavanje. Osim toga, pred vladom je stajao težak zadatak povratka i zbrinjavanja muslimana, koji su pred srbijanskom i crnogorskom vojskom izbjegli u unutrašnjost Bosne. Prema zvaničnim podacima bilo ih je 37.000. Najzad, veliki broj siromašnih seljaka čekao je godinama na dodjelu državne zemlje.
Zbog tih teškoća vlada je smatrala da je Hejov plan preuranjen u pogledu realizacije i da se mora modifikovati. Po njenom mišljenju pitanje ekspatriraca, čija bi se zemlja ustupila kolonistima, konačno će se riješiti tek kada bude poznata sudbina Srbije i Crne Gore. S druge strane nedostatak "latifundija" onemogućava stvaranje većeg broja malih, međusobno povezanih, gazdinstava. Veći državni kompleksi u pojedinim dijelovima graničnih srezova su planinski, šumoviti i karstnog sastava i zato nepogodni za zemljoradnju. Otuda vlada zaključuje da ekspatrijacija i eksproprijacija Srba treba da omogući i olakša "stvaranje jedne što je moguće šire etnografske i istovremeno oštro odsječene granične zone", koju bi naselili "heterogeni elementi", a prije svega domaći muslimani. Oni bi se nastanili na veće, međusobno povezane komplekse, što bi im omogućilo organizovanje religioznog života i trajan opstanak. Budući da su se ekspatrijacijom mogle obezbijediti za naseljavanje samo enklave zemljišta u srpskim naseljima, vlada je smatrala da naseljavanju muslimana treba da prethodi manje više obimna eksproprijacija srpskih seljaka, što bi u znatnoj mjeri opteretilo državne finansije. Kako je kolonizacija invalida po zamisli Heja bila vezana za velike teškoće, vlada je nabacila ideju da se pogranično stanovništvo "prošara" podoficirima i invalidima, a posebno žandarmerijskim podoficirima i pripadnicima finansijske straže, koji su skloni da se bave poljoprivredom.16
Mada je sa simpatijama primila ideju kapetana Sprunga o naseljavanju ruskih zarobljenika njemačke narodnosti, Zemaljska vlada je ukazala na niz teškoća koje stoje na putu njene realizacije, među kojima je najveća nedostatak pogodnog zemljišta. Po njenom iskazu najviše konfiskovanih posjeda nalazi se u srezovima Bileća i Trebinje, ali oni, zbog karstnog sastava zemljišta, ne bi odgovarali tim naseljenicima, koji su navikli na drugačije zemljište i drugačiji način obrade zemlje. U ostalim pograničnim oblastima prema Srbiji i Crnoj Gori ne mogu se naći veći kompleksi ravnice na kojima bi osnovali zatvorene naseobine i ostvarili svestrani prosperitet17. To su bili glavni razlozi zbog kojih je spomenuta ideja kapetana Sprunga propala. U daljem razmatranju kolonizacije oblasti istočne Bosne Zemaljska vlada i Zajedničko ministarstvo finansija pošli su od toga da će Srbija kao država i dalje ostati ali samo u ograničenom obimu, da će se bosanska granica proširiti na njen račun i da će srezovi Višegrad, Čajniče, Rogatica i Foča i nadalje činiti graničnu oblast. Da bi se stvorile povoljnije mogućnosti za kolonizaciju, ekspatrirano stanovništvo iz tih srezova preselilo bi se što je moguće dalje od granice u okrug Travnik.18 Na posjede ekspatriranih naselili bi se invalidi i isluženi vojnici, prije svega muslimani i katolici, eventualno Austrijanci i Mađari. Time bi se ta oblast stabilizovala "politički pouzdanim elementom" i "jednom za sva vremena" onemogućio povratak tako tragične epizode", kakva je bila "invazija" srbijanske i crnogorske vojske 1914. i 1915. godine. Za ovu akciju pribavilo bi se i državno zemljište. Da bi omogućio stvaranje kompaktnih naselja i gazdinstava sposobnih za život, vrh bosanskohercegovačke uprave predvidio je donošenje zakona o komasaciji i definitivno regulisanje pitanja opštinskih šuma i ispaša.19
Ako se izloženi planovi posmatraju u cjelini, očigledno je da je austrougarska uprava u Bosni i Hercegovini namjeravala da iskoristi ratnu situaciju za nasilno mijenjanje etničke strukture na granici Srbije i Crne Gore. Na tom prostoru bi se razbio srpski etnički kontinuitet i stvorio etnički zid od pripadnika drugih naroda, kojim bi se trajno odvojila Bosna i Hercegovina od tih zemalja. Pa iako ti planovi nisu ostvareni, zanimljivi su kao dokaz kakva je žalosna sudbina očekivala srpski narod u Bosni i Hercegovini da je izgubio rat.
Prof. dr. Tomislav Kraljačić
_____________
01 Tomislav Kraljačić, Kalajev režim u Bosni i Hercegovini 1882—1903, Sarajevo 1987., str. 514.
02 Isto, str. 106.
03 Tomislav Kraljačić, Kolonizaiija stranih seljaka u Bosnu i Hercegovinu za vrijeme austrougarske uprave, Istorijski časopis, knj. XXXVI, Beograd 1989., str. 114.
04 Isto.
05 Arhiv Bosne i Hercegovine (dalje: ABH), ZMF, BH Pr. N0. 93/1916, "Pro domo".
6 Isto.
07 Memorandum bosanskih političara podnesen grofu Tisi u Sarajevu 20. septembra 1918, Vladimir Ćorović, Crna knjiga, Beograd — Sarajevo 1920., str. 7-8.
08 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 1715/1914, Sreski ured Foča — Zemaljskoj vladi, 23. 9. 1914.
09 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 530/1915, Zemaljska vlada — Zajedničkom ministarstvu finansija, 7. 5. 1915.
10 ABH, ZMF BH, Pr, N0. 300/1915.
11 Iljas Hadžibegović, Ideja o naseljavanju ruskih ratnih zarobljenika njemačke nacioialiosti u istočnoj Bosni krajem 1915. i početkom 1916. godine, Ekmečićev Zbornik, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, god. XXXIX, Sarajevo 1988, str. 160.
12 Isto, str. 160—161.
13 ABH, ZMF BH, N0. 2180/1915.
14 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 93/1916, Kapetan Aurel Sprung — Ministarstvu rata, 6. 11. 1915; O predlogu Sprunga vidi opširno: Iljas Hadžibegović, Isto.
15 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 1377/1915., Okružna oblast Sarajevo — Zemaljskoj vladi, 15. 12. 1915.
16 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 165/1916, Zemaljska vlada — Zajedničkom ministarstvu finaisija, 1. 2. 1916.
17 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 436/1916, Zemaljska vlada — Zajedničkom ministarstvu finansija, 29. 1. 1916.
18 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 1377, "Pro domo".
19 ABH, ZMF BH, Pr. N0. 165/1916, Promemoria.
PROSVJETA kalendar za 1992. godinu | Urednik: Vojislav Maksimović & Stevo Ćosović |
