Gračanički oktoih petoglasnik

[Nina]

Kralj Milutin je, u drugoj deceniji XIV veka, temeljno obnovio crrkvu Sv. Bogorodice u manastiru Gračanici,i 1321 god. dao ispisati al’ fresco, na zapadnom zidu južnog paraklisa, proširenu baštinsku povelju o vlasteoskim dobrima i pravima lipljanskih episkopa

Među dužnostima podanika Gračaničkog vlastelinstva, prema toj povelji, naročito upada uoči obaveza svih podanika, da tri dana u godini love zečeve.
Kada se ima na umu, da hartija kod nas tada nije još bila u upotrebi i da su knjige i pisma pisana na pergamentu, a da naš narod u Južnoj Srbiji i danas još pergamenat naziva „ zečjom kožom“,onda se zna da ovoj specijalnoj naredbi nije bio povod samo veliki broj zečeva.štetočina po gračaničkim vlasteoskim zemljama, nego i naročita potreba za zečjim kožama kao materijalom za pravljenje pergamenta.

O velikoj pažnji prema knjigama u manastiru Gračanici od XIV do XVI veka, saznajemo iz nekoliko zapisa po njenim do danas sačuvanim knjigama
Takav jedan zapis iz doba kneza Lazara, pre 1388 god., nalazi se u jednom gračaničkom Mineju. Iz njega saznajemo, da je Gračanica pre toga imala lepu zbirku knjiga i da su te knjige, kao dragoceno blago, čuvane u manastirskoj utvrđenoj kuli — pirgu. Ali „tr’kletii inoplemeniki“ ,prilikom jedne provale (između 1371 i 1383 god.) u Gračanicu, uspeli cu da zapale i pirg, te su sa braniocima spaljene i sve knjige.

U to doba episkop gračanički, koji se od 1346 god. nazivao mitropolitom i arhiepiskopom, bio je Simeon. On je, prema zapisima iz 1383 i 1388 god., u doba pećskog patrijarha Spiridona, kneza Lazara i gospodara Kosova Vuka Brankovića, uspeo da obnovi manastir Gračanicu i dade za nju ponovo ispisati ceo ciklus bogoslužbenih i drugih knjiga.1314 g.Posle sudbonosnog sudara Srba i Turaka na Kosovu Polju 1389 god.u kome je nesumnjivo i Gračanica ponovo teško stradala.Krajem XIV i tokom prve polovine XV veka,Gralanica je znatno popravljena, jer je bila u neposrednoj blizini tada najbogatije naše oblasti Novoga Brda,koje je u Srpskoj Despotovini postalo najvažnije i najznačajnije rudarsko i trgovačko mesto. Po njemu se, docnije, gračanički ili lipljanski mitropoliti nazivaju i novobrdskim mitropolitima. Međutim, definitivnim prelazom Novoga Brda, sa celom oblašću staroga Lipljana, Kosova Polja i Sitnice, 1455 god. u turske ruke preživela je Gračanica nov težak udarac. Tadašnji njen episkop, mitropolit Venedikt Crepović, izbegao je u slobodne oblasti Srpske Despotovine i tamo od despota Đurđa Brankovića 1456 god. dobio vlastelinstvo manastira Vraćevšnice, pod Rudnikom,na doživotno uživanje.

Posle ovoga o manastiru Gračanici i njenim mitropolitima nemamo nikakvih vesti sve do 1528 god.. Vladika Nikanor pominje se kao novobrdski mitropolit od 1528— 1551 god.Za njegovo vreme donešena je 1539 god. u njegovu rezidenciju pri manastiru Gračanici na Kosovu prva štamparija Južne Srbije i u njoj je otštampan Oktoih prva knjiga na našem prostoru.

 

[Nina]

Oktoih petoglasnik je prva kniga štampana 1539.godine na Kosovu.Štampali su je Srbi 1539. godine, u manastiru Gračanica. Štamparija u manastiru Gračanici peta je među srpskim štamparijama posle Crnojevićke, Vukovićke, Goraždanske, Rujanske, a druga u Srbiji (posle Rujanske 1536.).

Ovaj poduhvat su izveli mitropolit novobrdski Nikanor i njegov sabrat, štampar Dimitrije. Osim po lepoti štampe i drvoreza koji su se nadovezivali na rukopisnu tradiciju nemanjićkog doba, sama pojava štamparije bila je, već po sebi, veliki podvig u opustošenoj državi.

Oktoih ili Osmogl pravoslavna je bogoslužbena knjiga, zbornik pesama posvećenih Hristovom vaskrsenju. Sve pesme Osmoglasnika razvrstane su prema osam crkvenih glasova - od I do VIII po slovenskom obeležavanju. Pesme jednog glasa pevaju se tokom jedne sedmice, a niz od osam sedmica, kada se izređaju svi glasovi osmoglasnika naziva se stolp. Ciklus počinje prve nedelje posle Pedesetnice prvim glasom, i obnavlja se do Lazareve subote.

Poredak promenljivih bogosluženja koji je izložen u Oktoihu je sledeći: nedeljna služba prvog glasa, služba ponedeljka prvog glasa, utorka, srede, četvrtka, petka i subote, zatim nedeljna služba drugog glasa, služba ponedeljka drugog glasa, utorka i tako do subote, zatim nedeljna služba trećeg glasa, služba ponedeljka trećeg glasa... i tako dalje, istim redom za sve sedmične službe svih osam glasova. Pevanje svih osam glasova tokom osam nedelja u crkvenom Tipiku naziva se „stolp“ (stub).

Tokom crkvene bogoslužbene godine peva se šest takvih stolpova. Pevanje Oktoiha u radne dane počinje od nedelje Svih Svetih posle Pedesetnice, a završava se pred subotu Mesopusne nedelje. U periodu Velikog posta, zatim tokom Sirne sedmice koja mu prethodi i Strasne sedmice na njegovom kraju, kao i u periodu od Vaskrsa do Pedesetnice, u radne dane se ne peva prema Oktoihu. Nedeljom se Oktoih ne peva od Cvetne nedelje, zaključno sa nedeljom Svih Svetih. Osim toga, ako neki od dvanaest Gospodnjih praznika padne u nedeljni ili radni dan, Oktoih se takođe ne koristi. Oktoih se ne koristi ni onda kad neki Bogorodičin praznik ili praznik svetoga padne u radni

Od gračaničkog Oktoiha nije sačuvan nijedn potpuni primerak. Knjiga je imala 224 lista formata 32 h 21,5 cm, a svaka strana po 27 redova. Sva slova su čitka, sa velikim proredom. Naslovi su štampani krupnim slovima. Na Ib listu je ilustracija u dvroreznoj tehnici. Na gornjoj polovini je slika Gračanice, a na donjoj portreti Kosme Meloda, Jovana Damaskina i Josifa Himografa. Oktoih ima tri inicijala i dva ornamenta u crno brloj tehnici.