Džon Apdajk

[Baudrillard]

Džon Apdajk (engl. John Hoyer Updike; Reding, 18. mart 1932 — Danvers, 27. januar 2009) je bio američki romanopisac, pesnik, pripovedač, kritičar umetnosti i književni kritičar . Njegovo najpoznatije delo je ciklus romana o Hariju Zeki Angstromu. Jedan od samo četiri pisca koji su više puta osvojili Pulicerovu nagradu za fikciju (ostali su But Tarkington, Vilijam Fokner i Kolson Vajthed). Apdajk je objavio više od dvadeset romana, više desetina zbirki kratkih priča, kao i poeziju, umetničke i književne kritike, i knjige za decu tokom njegove karijere.

Stotine njegovih priča, pregleda i pesama pojavile su se u časopisu Njujorker počev od 1954. Takođe je redovno pisao za Njujork rivju of buks. Njegovo najpoznatije delo je njegova serija „Zec” (romani Rabbit, Run; Rabbit Redux; Rabbit Is Rich; Rabbit at Rest; i novela Rabbit Remembered), koja beleži život srednjovekovnog običnog čoveka Harija „Zeca” Angstroma tokom nekoliko decenija, od mladosti do smrti. Dela Rabbit Is Rich (1982) i Rabbit at Rest (1990) su nagrađena Pulicerovom nagradom.

Opisujući svoju temu kao „američki mali grad, protestantske srednje klase”, Apdajk je bio prepoznat po pažljivom zanatskom umeću, jedinstvenom stilu proze i plodnom radu – on je pisao u proseku jednu knjigu godišnje. Apdajk je svoju fikciju napunio likovima koji „često doživljavaju lična previranja i moraju da odgovore na krize koje se odnose na religiju, porodične obaveze i bračno neverstvo“.

Njegova se fantastika odlikuje njegovom posvećenosti brigama, strastima i patnjama prosečnih Amerikanaca, naglašavanjem hrišćanske teologije, i zaokupljenošću seksualnošću i senzualnim detaljima. Njegovo delo privuklo je značajnu kritičku pažnju i pohvale, i široko se smatra jednim od velikih američkih pisaca svog vremena. Apdajkov izrazito prepoznatljiv prozni stil odlikuje se bogatim, neobičnim, ponekad tajnim rečnikom, izrečenim u vidu „prevrtljivog, inteligentnog autorskog glasa koji ekstravagantno opisuje fizički svet, ostajući potpuno u realističkoj tradiciji“. On je opisao svoj stil kao pokušaj „da se svakodnevnici pruže njene prelepe nijanse“.

Džon Apdajk rođen je 1932. godine u Šilingtonu u Pensilvaniji. Diplomirao je na Harvardu 1954. i proveo godinu dana u Oksfordu u Engleskoj u Raskinovoj školi crtanja i likovne umetnosti. Živi u Masačusetsu od 1957. godine. Otac je četvoro dece. Autor je pedeset knjiga uključujući zbirke kratkih priča, pesama i kritike. Umro je 2009. godine.

Knjige o Zeki:

Beži Zeko beži (Rabbit, Run, 1960)
Zekin povratak (Rabbit Redux, 1971)
Zeka je bogat (Rabbit Is Rich, 1981)
Zeka je umro (Rabbit At Rest, 1990)
Sećanje na Zeku (Rabbit Remembered, 2000)

Ostali romani:

Sajam u ubožnici (The Poorhouse Fair, 1959)
Kentaur (The Centaur, 1963)
Parovi (Couples, 1968)
Romansa ili Venčajmo se (Marry Me (A Romance), 1977)
Veštice iz Istvika (The Witches of Eastwick, 1984)
Rodžerova verzija (Roger's Version, 1986)
S (1988)
Brazil (1994)
Gertruda i Klau (Gertrude and Claudius, 2000)
Potraži moje lice (Seek My Face, 2002)
Terorista (Terrorist, 2006)

Vikipedija

 

[Baudrillard]

TO I SAMO TO – DŽON APDAJK​

Krajem novembra prošle godine u knjižari u bečkoj Mariahilferštrase dugo sam mjerkao Apdajkovu knjigu eseja Due Considerations. Najsvježiji nefikcijski Apdajk, pozamašni tom od punih sedam stotina stranica, koštao je dvadeset i sedam eura. Čitala mi se ta knjiga i želio sam je kupiti. A opet, knjiga je djelovala preglomazno da bih s njom pod miškom krenuo u bečku noć, a i onih dvadeset i sedam eura – činilo se u toj uvertiri bečke noći – mogu mi u kafani zatrebati. Nisam kupio knjigu, a sjetio sam je se sutradan u taksiju što me je vozio na aerodrom i bilo mi je žao što je nisam kupio. Na aerodromu, međutim, u knjižari koja je aerodromska samo po lokaciji (International Bookstore; Ein Shop der American Discount Group), neočekivano zapravo – pronašao sam Due Considerations i kupio ju za istih dvadeset i sedam eura.

ŠIRINA: Knjigu sam počeo čitati još u avionu, a čit(uck)ao sam je i one večeri kad sam na teletekstu HTV-a pročitao da je Apdajk umro. Nije da mi trebaju dva mjeseca da pročitam sedamsto strana, nego je ova knjiga Apdajkovih eseja, kao i ostale njegove esejističke knjige, stvorena za sporo čitanje napreskok, posve suprotno od njegovih romana. Raspon tema kojim se Apdajk bavi samo u ovoj knjizi je skoro nevjerovatan. Evo samo nekih nasumice probranih: biografije pisaca, Kina, kasni radovi umjetnika, poker, automobili, knjige kao izgovor protiv selidbe, Njujorker, JFK, 11. septembar, Mark Tven, Gabrijel Garsija Markes, Žoze Saramago, Isak Babelj, Don DeLilo, Salman Ruždi, Mišel Uelbek, Orhan Pamuk, Filip Larkin, Seren Kjerkegor, Goja, Direr, naslovnice knjiga, komentari vlastitih djela. Prije više od četrdeset godina, u velikom intervjuu za “Paris Review”, Apdajk je s karakterističnom šarmantnom iskrenošću kazao kako širina njegovih esejističkih interesovanja ima tri uzroka: prvi je želja da s drugima podijeli činjenicu da ga je nešto oduševilo, drugi je potreba za pisanjem o temi koja ga zanima, a treći je u sklonosti da se odazove pozivu da piše o nečemu o čemu ne zna mnogo, pa narudžbu koristi da nauči nešto novo, a da poslije učenja o tome i piše.

Za Apdajka sam prvi put čuo kao klinac, u vrijeme pomame za filmom Vještice iz Istvika. To je vrijeme kad na globalnoj ravni Apdajk postaje svojevrstan celebrity i izvan svijeta književnosti. On se u novoj ulozi nije ugodno osjećao. Usprkos učestalim pozivima za vrijeme snimanja filma nijednom nije posjetio set, a kasnije je govorio da mu se film i nije pretjerano svidio. Ipak, znao je kazati da pomalo žali što nije upoznao Mišel Fajfer, odnosno da je najveća vrlina filma Vještice iz Istvika ta što je uloga u njemu lansirala Mišel Fajfer u prvu ligu holivudskih glumica. Onu vrstu ljepote koju je godinama kasnije prepoznao Martin Skorseze, ljepotu doba nevinosti koja traje kroz cijeli život, vidio je Apdajk u Mišel Fajfer, vidio ju je onako kako je vide oni koji zbilja znaju vidjeti pravu ljepotu. (Pozdrav za Božu Koprivicu!)

Koju godinu kasnije, čitajući manijački crvene knjižice iz legendarne edicije Reč i misao pročitao sam i Apdajkovog Razuzdanog Erosa u prevodu Davida Albaharija. Naslov mi je onomad, sjećam se, djelovao razuzdanijim i erotičnijim od sadržaja. Poslije sam čitao pojedine romane o Zeki Angstromu, a zatim i Vještice iz Istvika te Rodžerovu verziju u onim BIGZ-ovim hardcover izdanjima. Apdajk me zapravo “kupio” tek s Rodžerovom verzijom; to je (bio) roman koji na moderan način i u modernom kontekstu postavlja(o) ista velika pitanja koja je u svoje vrijeme u svojim najvažnijim romanima postavljao Dostojevski, inkorporirajući istovremeno u roman sve moguće diskurse od naučnog do popkulturnog.

LAJTMOTIVI: Studirajući anglistiku, desio mi se Apdajk revisited. Čitajući iznova Apdajkove knjige, ovaj put na engleskom, činilo mi se da na doživljaj više utiče protok vremena nego drugi (originalni) jezik. I počeo sam doživljavati Apdajka kao savremenika u smislu da sam počeo čitati njegove knjige u vrijeme objavljivanja. Čitao sam Brazil, recimo, kao širenje priče o američkom snu na južni američki kontinent; čitao sam Brazil kao modernu varijaciju mita o Tristanu i Izoldi; čitao sam Brazil sjećajući se Vještica iz Istvika i shvatajući da reference o Tristanu i Izoldi, o Deniju de Ružmonu, o Ljubavi i zapadu, nisu digresije nego lajtmotivi u Apdajkovom opusu. Čitao sam Gertrudu i Klaudija, taj – filmskim jezikom govoreći – prikvel Šekspirovom Hamletu. Čitao sam Apdajkov distopijski izlet u Toward the End of Time i divio se piscu sa alefovski sveobuhvatnim opusom. Borhes je kosmos sabio u jednu tačku, a u Apdajkovom su djelu svi putevi i stranputice modernog romana. Jer nije Apdajk tek “hroničar preljuba u predgrađima” – kako ovih dana trube novinski nekrolozi; Apdajk je i markesovski magični realista (u Brazilu, recimo), i nesuđeni Dartanjan mušketirskoj trojci (Belou-Malamud-Rot) američkih nevjerničkih meditativno-urbanih Jevreja koji vjeruju jedino u književnost (ciklus o Henriju Beku), i politički vizionar trećeg svijeta u rangu Ljose i Kapušćinskog (The Coup), i tomasmanovski mitologičar (Kentaur), i (post)modernista koji se na Džojsovom tragu napaja na tradiciji istovremeno je iznevjeravajući (S.), i osebujan “romansirani biograf” (Seek My Face) i šta sve još ne… (da Apdajka pjesnika, dramatičara i pisca za djeca i ne spominjemo).

AGONIJA I EKSTAZA: A opet, najličnije govoreći, sukus Apdajkovog književnog majstorstva za mene je sadržan u romanu koji još nisam spomenuo, u pretposljednjem romanu koji je Apdajk napisao, u romanu Terrorist iz 2006. godine. Izvodi iz kritika objavljenih u američkoj štampi navedeni na koricima slažu se kako je riječ o vjerovatno najboljoj knjizi inspiriranoj jedanaestim septembrom. Knjigu sam, čini mi se, otvorio s blagom skepsom; valjda mi se činilo da je tema odveć aktuelna da bi bila opsesivna, ali sva je skepsa nestala već s prvom rečenicom. “Vragovi, misli Ahmad, ti vragovi mi žele oduzeti mog Boga.” Ahmad je protagonist romana, maturant srednje škole u gradiću Nju Prospekt u državi Nju Džerzi. Vragovi iz prve rečenice su gimnazijalke koje viđa po školskim hodnicima, dugonoge cure ogoljenog pupka i sjajne kose. Ahmad je sin Arapina (stranca koji je studirao u Americi) i Irkinje, odrastao bez oca (skoro kao Barak Obama, mogli bi se reći), koji u pubertetu tragajući za ocem i čvrstim osloncem u svijetu površnosti pronalazi očevu vjeru – islam. Način na koji Apdajk, nakon što je debelo prevalio sedamdesetu, ulazi u psihu suvremenog tinejdžera, osamnaestogodišnjaka, jeste skoro nevjerovatno sugestivan. Idealizam mladosti suočen sa pragmatizmom i rutinom sredovječnosti ovdje je izložen u isto vrijeme i klasično i suvremeno provokativno. U savršenoj demonstraciji onoga što je Kolridž zove “suspenzijom nevjerice”, Apdajk nas navodi da bez daha pratimo kako će se Ahmadova iskrena vjera usmjeriti prema (terorističkoj) akciji. Ahmad je kao književni lik iscrtan bezmalo besprijekorno, no apdajkovska se empatija tu ne zaustavlja: i gimnazijski pedagog, i njegova debela žena, i Ahmadova majka, i Džorilin – njegova školska drugarica, i još pola tuceta protagonista ispisani su majstorski. U radnju (relativno) kratkog romana, Apdajk vješto uključuje i vašingtonsku administraciju. Fascinantna je također Apdajkova pripremljenost za pisanje ovog romana. Teško da u zapadnoj književnosti postoji roman toliko protkan citatima iz Kur’ana; u tom smislu podsjeća zapravo na Derviš i smrt. I ne samo to, Apdajk je očito pročitao masu literature o islamu objavljene na engleskom u posljednjim godinama, poput Ibn Varaka, recimo. Neću ovdje detaljno prepričavati zaplet, ali moram, jednostavno moram, prevesti posljednji pasus. Ahmad se, da ne otkrivam kako, sa svojim gimnazijskim pedagogom jednog jutra po prvi put u životu slučajno našao usred Njujorka. “Svuda oko njih, od Osme avenije do Brodveja, velikim su gradom milili ljudi, neki elegantno odjeveni, no većinom otrcani, nešto malo lijepih, a većinom nelijepi, svi, međutim, zbog visokih nebodera svud naokolo svedeni na veličinu insekata, i svi jure i žure, koncentrirani u mliječnoj sunčanoj svijetlosti jutra na neki plan, šemu ili nadu za koji se drže, vlastiti razlog za bar još jedan dan života, svako od njih živ nabijen na kolac savjesti, fiksiran jedino na vlastiti napredak i samoodržanje. To i samo to. Ovi vragovi, misli Ahmad, oduzeli su mi mog Boga.” U nes(p)retno kompiliranim nekrolozima Apdajku objavljivanim u novinama širom slavenskog juga, često se ponavljalo da je Apdajk bio vjernik. Teško je reći otkud takva uvjerenost u jednu zapravo vrlo intimnu činjenicu, ali malo je pisaca koji su u stanju da ubjedljivo kao Apdajk pišu o gubitku vjere i otkriću ateizma. Ne znam da li je dosad Terrorist preveden na slavenskom jugu, znam da su prava za prevod otkupljena i u Hrvatskoj i u Srbiji, ali ne smijem ni pomisliti na šta ti prevodi liče odnosno na šta će ličiti. Takva knjiga traži prevodilačku koncentraciju kakva je potrebna za prevođenje poezije, a ne ovdašnje uobičajeno suvremeno komercijalno rutinerstvo kakvo se već narugalo Zebaldu, recimo.

Tiraži Apdajkovih knjiga jesu veliki, ali njegova vjerovatno najviše puta odštampana rečenica govori o Vladimiru Nabokovu. Na koricama engleskih i američkih izdanja Nabokovljevih knjiga po pravilu se nalazi Apdajkova rečenica koja poručuje kako Nabokov prozu piše na jedini način na koji ju se isplati pisati, odnosno da je piše – ekstatično. Ta mi se fraza motala po glavi kad sam pisao ovo:

Džon Apdajk

Na poleđini knjiga Nabokovljevih,
Vidio sam to lično,
Ponavlja se ko refren il stih
Da treba pisati ekstatično.
Tvoj je citat u tom blurbu,
Tvoja o pisanju lekcija,
O onom u čemu lijeni vide žurbu
I onom što psiholozi zovu projekcija.
Po lakoći i plodnosti ste rodbina.
Nulla dies sine linija,
Bez knjige nijedna godina;
Jer istina je, a ne fraza –
Pisanje nije agonija,
Nego je ekstaza.

Muharem Bazdulj

 

[Baudrillard]

Džon Apdajk – “Beži Zeko, beži”​

„Jedini način da se nekud stigne je da čovek, pre nego što pođe, odluči kuda je krenuo“
(Beži Zeko)

Sećam se da sam se u mladosti, čitajući klasične romane tzv. epohe „realizma“ ili „naturalizma“ iz XIX veka, uvek pitao kako se može označiti kao „realistično“ ili, još manje „naturalistično“ delo u kome se opisuje nečji život i ljubavne zgode – nekad ispričano sa puno detalja – i gde se redovno preskače ključni događaj u priči o ljubavi – a to je opis iskustva samog seksualnog čina, koji je bez sumnje izuzetno značajan doživljaj u sveukupnom životnom iskustvu neke osobe – kako u periodu sazrevanja, tako i kasnije. Tako na primer, u jednom romanu savremene belgijske književnice Ameli Notomb („Živa“) dve junakinje naširoko diskutuju o jednoj intimnoj sceni iz Stendalovog „Kartuzijanskog manastira u Parmi“ iz koje – i pored realizma priče –ipak nije jasno da li je završena polnim činom ili se susret između dvoje ljubavnika završio samo platonski…Specifična seksualnost je, uz agresivnost, jedna od glavnih osobina ljudskih bića kao životnjiske vrste koja raspolaže razumom. Književnost XX veka, na tragu Frojda i drugih, dobrim je delom nadoknadila propust XIX-vekovne građanske literature, ne zapadajući ipak u jeftinu pornografiju, kakva je uvek u nekom obliku postojala u ljudskom stvaralaštvu, ali o kojoj ovde nije reč.

Da napomenem da Džon Apdajk nije pisac u čijem delo u prvom redu dominira seks, kako je to na primer slučaj sa nekim drugim poznatim američkim piscima, poput Henrija Milera (Rakova obratnica, Seksus, Neksus itd) ili Č. Bukovskog, ali njegova priča, zasnovana dobrim delom na praćenju „toka misli“ glavnih junaka, nimalo ne zaobilazi ovu temu. Ovo pogotovu, imajući u vidu da je Zeka – što je nadimak mlađanog Hari Armstronga – nekada uspešnog košarkaša na koledžu a već neko vreme oženjenog oca porodice, zaposlenog kao prodavca-reklamera jeftine robe u trgovačkom centru – u priličnoj meri fokusiran na seks, kako to već i biva sa ljudima njegovih godina (26 godina – ali ne samo sa njima).
Roman otpočinje sa pričom o Zeki koji izlazi iz stana kako bi malog sina vratio kući ali umesto toga, seda u kola i odlazi…Kuda? Nije jasno ni njemu samom. Zeka, napustivši brak kao i besmislen posao

„oseća slobodu svuda oko sebe, kao kiseonik..Sloboda, u kojoj se čitava pometnja sveta pretvorila u paru…toliko je sada savršena i čvrsta da svi putevi izgledaju podjednako dobri, svi dodiri liče na milovanje...“.

Posle besciljne kružne noćne vožnje, Zeka se vraća u svoj grad, ali ne u svoju kuću gde ga uz dete, čeka Dženis, trudna i pomalo alkoholisana, nezaposlena supruga, supruga potekla iz imućne porodice, sa kojom se Zeka oženio više po nekoj inerciji, bez mnogo razmišljanja, i koja je očigledno izgubila privlačnost iz prvih bračnih dana.„Jedina posebnost u vezi sa njim je što ga nije briga kome nanosi bol i koliko“. Zeka luta i pomalo nasumice odlazi do svog nekadašnjeg košarkaškog trenera, možda podsvesno ponovo tražeći potvrdu svoje nekadašnje sportske slave („mladić koji je bio u rukama dobrog trenera nikad ne može postati promašen čovek u velikoj igri života“) a zatim jedno vreme provodi sa Rut, jednom od lakih devojaka koju je sreo tokom smucanja po barovima i koju će pre kraja romana učiniti trudnom. Tokom nastavka povesti o Zekinom bežanju, upoznaćemo se i sa Ekslom – zanimljivim likom sveštenika porodice Zekine supruge koji pokušava da, bez većeg uspeha odigra, uz sopstvena dvoumljenja i sumnje, ulogu bračnog posrednika i onog koji popravlja unutarporodične odnose i ispravlja pometenost u dušama ljudi. „Mi nastojimo da služimo Bogu, ne da budemo Bog“.

U priči upoznajemo i Zekine oca i majke, kao i roditelji njegove supruge – tipične američke parove – svako na svoj način ima poseban odnos sa Zekon i svoje mišljenje o njegovom begstvu iz braka i konvencionalnog života. (Treba imati u vidu da se radnja odvija u prvoj deceniji nakon Drugog svetskog rata, vremenu uspona potrošačkog društva u jednom, još uvek vrlo tradicionalnom, konzervativnom okruženju). Priča će se nastaviti pokušajem obnove bračne zajednice između Zeke i Dženis, nakon njenog porođaja, ali koji će se, bez obzira na podsticaje okoline (porodica, sveštenik…) završiti potpunim neuspehom i katastrofom u svakom pogledu – detalje iz dramatičnog epiloga romana, nakon kog će Zekono bežanje da se nastavi, neću prepričavati. Prateći istovoremeno koliko banalno-konvencionalni, toliko haotični Zekin život, nekako stalno pometen u sudaru sa bezukusnom prazninom svakondevnice, čitalac i nehotice pomišlja nakon svakog neobjašnjivog Zekinog poteza da tom tako običnom mladom čoveku u prvom redu nedostaje podrška psihijatra, a ne sveštenika ili bivšeg trenera. Ali zar već svi ne živimo u jednom svetu u kome skoro više ne možemo da opstanemo bez pomoći psihologa ili psihijatara?

Apdajk pripoveda živote svojih junaka, ali on se uzdržava da ih tumači ili analizira, tako da, kao i u pravom životu, ostaje na samom čitaocu da prinađe smisao u ponašanju glavnih likova. „Ponešto mora ostati neodređeno. Ne želim da ono što pišem bude jasnije od samog života“, objasnio je autor.
Džon Apdajk je zbog načina pisanja nazvan „vabračnim detetom Džojsa i Virdžinije Vulf“. Majstorski ispričanu priču pratimo kroz svest glavnih junaka, u prvom redu Zeke, ali i njegove žene Dženis i ljubavnice Rut. U pozadini priče su i pitanja gubljenja vere (duhovnosti) i traganja za nekim smislom u životu (brak? posao? seks? porodica? Sport?…).

Za razliku od nekih drugih dela pisanih po modelu „toka svesti“, Apdajkov stil je, koliko izuzetan (njegov suptilni stil, pun preliva i nijansi, u opisu scena upoređivan je sa slikarstvom Vermera Van Delfta ali i sa filmskim snimcima) istovremeno i vrlo lagan i čitljiv, pa je ovaj roman postao jedno od popularnih kultnih dela američke književnosti druge polovine prošlog veka.

Duško Lopandić