Četiri beogradske dvorske celine

[Nina]

Vuk Karadžić je bez preterivanja napisao da je knez Miloš „pogradio dvore po celoj Srbiji, i živi kao kakav zemaljski Bog”..
U njemu su postojale četiri dvorske celine, koje do sada nisu bile izdvojene kao kulturološko, arhitektonsko i istorijsko nasleđe 19. i 20. stoleća.

 

[Nina]

Prva i najstarija celina jeste Kalemegdanski dvorski kompleks. Njega su činili Gospodarski konak, Konak kneginje Ljubice, obe Mitropolije i Saborna crkva. Ova celina je prema broju objekata malobrojna i nikada nije bila ograđena. Nastajala je posle Drugog srpskog ustanka, od ustupanja i kupovine pašinog konaka (1815, 1818), njegove opravke (1836) i opravke oba zdanja Mitropolije do izgradnje Konaka kneginje Ljubice (1829–1831) i Saborne crkve (1837–1841). Možemo slobodno reći da su to dvori Obrenovića iz vremena dvojne tursko-srpske uprave Beogradom i Srbijom. Ova dvorska celina nalazila se u srpskoj varoši, koja se postepeno širila nauštrb turske varoši. Zbog blizine Kalemegdana, sedišta beogradskog paše i turske vojske, nije imala mogućnosti da postane rezidencijalno mesto srpskih vladara u vreme autonomnog statusa Kneževine Srbije. Ni Gospodarski konak, ni Konak kneginje Ljubice nisu bili stalno, već privremeno prebivalište sva tri kneza – Miloša, Milana i Mihaila.

Radi vladareve sigurnosti, koja se merila time da bude što dalje od vrhovne turske vlasti i kalemegdanskih topova, knez Miloš je,
pored Kragujevca kao prestonice i tamošnje dvorske celine, sagradio i Topčiderski dvorski kompleks, drugi u Beogradu.

Topčiderski konak sazidan je 1831, pridvorna Crkva Svetog Petra i Pavla podignuta je sledeće godine sa sveštenikovom kućom, potom Obelisk kneza Miloša, i manji konak (čardak) uz Topčiderski potok. Bilo je još pratećih objekata: kula sa satom, mehana, vodenica, skela, ledernica, konjušnica, šupe... Kasnije je Topčider bio državno dobro – Ekonomski zavod i apsana. Posebnu vrednost čini Topčiderski park, negovan i od Obrenovića i od ustavobranitelja.
Kompleks je bio ograđen. Poznat je kao letnji dvorac Obrenovića, a koristio ga je i knez Aleksandar Karađorđević.

 

[Nina]

Treća vladarska celina, koja je bila u upotrebi obeju srbijanskih dinastija, Obrenovića i Karađorđevića, jeste Dvorski kompleks na Terazijama, oivičen današnjom ulicama Kralja Milana, Kneza Miloša, Milana Jovanovića i Bulevarom kralja Aleksandra. Osnovu budućoj dvorskoj celini dali su Stojan i Aleksa Simić, podižući kuću izvan varoši, na Terazijama (1840). Kuću je prodao Stojan državi za 13.500 dukata carskih 1844. godine radi isplate duga i u nju se uselio knez Aleksandar Karađorđević pošto su na njoj dograđena dva bočna krila (1845). Od tada je kuća Simića, poznata kao Konak, rezidencija srbijanskih vladara. Iste godine podignut je i Mali dvorac, s leve strane Konaka, u kojem su bile smeštene državne ustanove. Iza Konaka bila je sagrađena Zgrada glavne straže (pre 1852). S desne strane Konaka podignut je Prestolonaslednikov konak (1860), u kojem su bila smeštena ministarstva unutrašnjih i spoljnih poslova. Potom su još dograđene: zgrada za muzej, ledenica, kovačnica, staklena bašta, štala, kujna i još nekoliko manjih objekata. Oko kompleksa bila je ograda, koja je pozlaćena prema Ulici kralja Milana u vreme druge vladavine kneza Mihaila. Iako nije činio celinu sa ovim kompleksom, njemu se može pridodati i dvor u Sava mahali (1837/38), koji se nalazio u neposrednoj blizini (ugao Nemanjine i Gepratove ulice).

Terazijski dvorski kompleks bio je državno vlasništvo, a za vreme druge vladavine Obrenovića i državno i privatno, budući da je Prestolonaslednikov dvor i još neke od navedenih objekata sagradio knez Mihailo svojim sredstvima.
Terazijska dvorska celina dovršena je tek u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka. Srušen je Mali dvorac i na njegovom mestu podignut dvor kralja Milana Obrenovića (1881–1884), poznat i kao Stari dvor ili Skupština Grada Beograda. Nasuprot njemu sagrađen je Dvor kralja Aleksandra Karađorđevića (1911–1918) ili Predsedništvo.

 

[Nina]

Četvrta dvorska celina slična je drugoj i po mestu i po vlasnicima. Reč je o Dvorskom kompleksu na Dedinju, vlasništvu dinastije Karađorđević, dovršenom 1934. godine. Ovu dvorsku celinu čine: kuća kralja Aleksandra, kuća za prestolonaslednika i decu (poznatija kao Beli dvor), crkva posvećena Svetom Andreju Prvozvanom, park i više pratećih objekata sa skulpturama Ivana Meštrovića. Dvorska celina je ograđena i očuvana.

 

[Nina]

Tužna je i tragična sudbina dvorskih celina dveju srbskih dinastija. Miloš Obrenović sagradio je u Kragujevcu, dok je bio prestonica Kneževine Srbije, dvorski kompleks (Knežev konak, Kneginjin konak, Amidžin konak, Mihailov konak i više pratećih objekata), a sačuvani su od nemarnosti srpske, i zuba vremena, samo Amidžin i Mihailov konak. Dvorski kompleks kneza Miloša u Požarevcu (Kneginjin konak, Konak kneževa Milana i Mihaila i niz objekata) više ne postoji. Nešto više sreće imali su Obrenovići sa letnjikovcem u Smederevu, koji i danas prkosi srpskom nemaru. Sačuvana su još tri njihova objekta: Konak kneza Miloša u Topčideru, Konak kneginje Ljubice i dvor kralja Milana. Za razliku od profanih građevina, očuvani su crkveni objekti u pominjanim kompleksima. Zločinačka ruka radikalnih zaverenika iz 1903. godine podstakla je rušenje Konaka odmah posle državnog udara, a Zgrada glavne straže, načeta bombardovanjem 1941, srušena je sedam godina kasnije. Srbi su ih i gradili i rušili: oni prvi, graditelji, stvarali su ih za dobro svog naroda; ovi drugi, rušitelji, činili su to iz sebičnih dinastijskih i ideoloških uverenja.

Nije nam poznato ko je došao prvi na ideju da dvorove ili konake naziva starim i novim, misleći da će time olakšati njihovo raspoznavanje i identifikaciju. S vremenom prepoznavanje po ovakvom imenovanju postalo je tegobnije i zamršenije. Komunistička istoriografija nastavila je ovu praksu iz međuratnog perioda, izbegavajući u nazivima imena dveju srbijanskih dinastija. Tako je dvor kralja Milana Obrenovića postao Stari Dvor, a dvor kralja Aleksandra Karađorđevića Novi dvor. A kada je sagrađen dvor na Dedinju, bio je to Novi dvor, za razliku od Starog dvora istog vladara, ali na Terazijama. Čak je i kuća Stojana Simića, inače uvek nazivana Konakom, dobijala epitet Stari Konak da bi se razlikovao od onih koji su sagrađeni posle njega. I Gospodarski konak u Kalemegdanskom dvorskom kompleksu nazivan je Stari, kada se mislilo na vreme pre 1836, i Novi, posle te godine. Ko se ovom dvorskom problematikom nije bavio, nije mu lako da se snađe u njihovoj identifikaciji korišćenjem dveju vremenskih odrednica.

 

[Nina]

Odnos prema dinastijama

Stvari i pojave bi trebalo zvati pravim imenima. Zato se usuđujem da predložim jedinstvene nazive za očuvane objekte dvorskih celina Obrenovića i Karađorđevića, prema ličnostima koje su ih podigle, s malim izuzecima. Kuća Stojana i Alekse Simića ostala je i danas poznata po starom nazivu – Konak, i ne bi ga trebalo menjati. Iako nije bio Ljubici namenjen, opstao je pod njenim imenom – Konak kneginje Ljubice, te bi tako trebalo i da ostane. Ispravnije je govoriti Konak kneza Miloša u Topčideru. Nema Novog i Starog Gospodarskog konaka, već samo Gospodarski konak, i pre i posle renoviranja. Nema Novog i Starog dvora, već Dvor kralja Milana Obrenovića i Dvor kralja Aleksandra Karađorđevića. Poslednji će se razlikovati od novog dvora Karađorđevića po tome što će se zvati Dvor Karađorđevića na Dedinju.

Da smo sačuvali Terazijsku dvorsku celinu, ne svu, samo najvažnije objekte: Dvor kralja Milana Obrenovića, Konak, Zgradu straže i Dvor kralja Aleksandra Karađorđevića, oivičen pozlaćenom ogradom iz vremena kneza Mihaila, s kapijama, centar prestonice Srbije i Jugoslavije bio bi znatno lepši, bogatiji, uz simboliku dinastijskog jedinstva i ravnopravnosti – makar danas.

I, naposletku, Dedinje, kako se najčešće naziva ovaj kompleks, poslužilo je kao rezidencija komunističkom vladaru Josipu Brozu tri puta duže nego Karađorđevićima! Možda to najviše govori o našem odnosu prema srpskim dinastijama, ideologijama i čuvenim srpskim glupostima.

Autor- Radoš Ljušić