Alan Smithee
Zainteresovan član
- Poruka
- 213
Danas, 9.5.2005. > Bespuća srpskog antifašizma
Nikola Samardžić
Srpski i jugoslovenski antifašizam pretežno je tekovina pokreta otpora čija je važnost nepravedno zapostavljena, naročito u senci onovremenih i docnijih nacionalnih i građanskih obračuna. Fašizam je bio uvezen. Fašistički pokreti u prvoj Jugoslaviji bili su politički i društveno marginalni. Na putu ostvarenju jugoslovenskog jedinstva stajali su nacionalni nesporazumi. Dopirući spolja, desni ekstremizam se vezivao za male šovinističke grupe koje su tradicionalnim nacionalizmima pridruživale učenja o kolektivnoj izuzetnosti, rasizam ili klerikalizam. Ali fašizam u prvoj Jugoslaviji nije pronašao odgovarajuću društvenu osnovu. Nije postojao, kao u Nemačkoj ili Italiji, niži srednji sloj, tada prijemčiv za politički ekstremizam i socijalnu demagogiju. U Jugoslaviji su se tek nazirale elite koje su drugde podsticale nezadovoljstva ishodom Prvog svetskog rata, mada su se uzdizale po gotovo istovetnom modelu, približavanjem krupnih kapitalista, klera, veleposednika i vojnog vrha. Ali ni one se nisu okupljale na jedinstvenom jugoslovenskom prostoru, radije manipulišući separatnim nacionalizmima. I pojedinačni fašistički pokreti podsticali su nacionalna nezadovoljstva. U pokušaju da državnu politiku prilagodi novom izgledu međunarodnih odnosa, premijer Stojadinović se približio Italiji, ali je njegov kurs bio samo privremena mimikrija. Ustaški pokret u Hrvatskoj činilo je nekoliko stotina ekstremista, ubačenih sa strane. Karakter NDH poticao je iz njene uloge nemačkog satelita, ne samo iz istorije hrvatsko-srpskih nesporazuma i sukoba.
Jugoslovenski antifašizam nemoguće je objasniti bez pokušaja dugoročnog tumačenja ishoda II svetskog rata. Antifašistički karakter Mihailovićevog pokreta u međuvremenu je obesmišljen u folklornom nacionalizmu i kataklizmi devedesetih, u kojoj je nestala i druga Jugoslavija. Mihailovićeva rehabilitacija takođe je previđala da ga je nedostatak odlučnosti učinio, za SAD i Britaniju, nedovoljno upotrebljivim saveznikom, i da je on u svemu bio gubitnik građanskog i svetskog rata. Na drugoj strani, oslobodilačka i antifašistička uloga komunističkih partizana donekle je zanemarena pretresanjem istorije političkog nasilja koja je obeležila njihov dolazak na vlast. Odnos prema fašizmu relativizovao se i usled poistovećivanja, u posleratnim procesima, svih društvenih i političkih neprijatelja sa saradnicima nacističkih i fašističkih okupatora. Oslobodilački karakter antifašizma relativizovan je totalitarnom prirodom novog poretka. Kad se docnije, tokom osamdesetih, kad je poredak bio u rasulu, govorilo o dobrovoljnoj ideološkoj identifikaciji i autocenzuri, otkrivalo se u kojoj je meri totalitarizam zaista ukorenjen. Zaturanju antifašizma doprinela je i zvanična politika preuređenja odnosa udeonih naroda i manjina, koja se pozivala na antitezu nacionalnim sukobima koji su se tumačili u fašističkoj perspektivi. Nacionalna ravnopravnost postala je i predmet tumačenja prošlosti. Kvislinzi su svi bez razlike važili za izdajnike, ali je antifašizam potrošen u retorici nomenklature koja se raslojavala na osnovama novih teritorijalnih zahteva i obnovljenih seperatističkih identiteta.
Posle Titove smrti (1980) ishod i poruke Drugog svetskog rata razmatrali su se, sve otvorenije, u traganju za istorijskim osnovama nacionalnog osujećenja. Nije moglo da opstane ni ustaljeno dualističko tumačenje pokreta otpora i oslobodilačkih napora. Nepostojanje kulture sećanja, zasnovanog na istorijskoj istini, koja je sama po sebi složena i neprimenljiva u bilo kome potonjem vremenu, takođe je ostavilo prostor stvaranju novog amalgama vladajuće nomenklature i intelektualnog i klerikalnog šovinizma. Republičke birokratije su nacionalnu mobilizaciju podsticale obnovom osećanja koja su one same do nedavno potiskivale. Socijalna demagogija zamenjena je šovinističkim populizmom. I kao da se čitavo upotrebljivo istorijsko nasleđe izlilo u stihiji koja se ispunjavala nasiljem.
U Hrvatskoj je ustaški pokret početkom devedesetih gotovo u potpunosti rehabilitovan, naročito u odnosu prema srpskoj zajednici koja se smatrala preprekom osamostaljenju i evropeizaciji. Fašistička ideologija i nasleđe koristili su se u unutrašnjoj politici, dok je Hrvatska u međunarodnim odnosima postupala umerenije. Zvanična Hrvatska je napuštala i svaki politički sadržaj, uključujući antifašizam, koji bi podsećao na antigermanska osećanja. Međutim, već sredinom devedesetih Hrvatska je mogla smatrati da je postigla svoje državne ciljeve. Svaki budući totalitarizam bio je smetnja njenoj evropskoj integraciji. Na drugoj strani, Srbiju su pritiskale posledice ekonomskih sankcija i izolacije. Autoritarna vladavina trajala je zahvaljujući kriminalizaciji društva i razaranju političke, informativne i masovne kulture. Zvanična Srbija možda se nije mogla, poput Hrvatske, oslanjati na jasnu fašističku tradiciju, mada su se jezgra «srpskog nacizma» otkrivala u palanačkom političkom mentalitetu i provincijalnom teističkom misticizmu (R. Konstantinović, Filosofija palanke, 1969). Hrvatska je svoje postupanje uspela da donekle prikaže politički korektnim i međunarodno prihvatljivim. Ako se Srbija u odnosima sa Hrvatskom, naročito u ratnoj propagandi, služila antifašističkom retorikom, ukazujući na obnovu politike koju je vodila NDH, takve stavove napustila je prenošenjem rata u BiH. I dok je vremenom zvanična Srbija postajala je svesna da su politički i teritorijalni dometi intervencije u BiH ograničeni, pre svega zbog sve opipljivijih zapadnih pretnji, u delu društva se osećala potreba da se preispita uloga u rasturanjju zajedničke države, mada pre pod utiskom siromašenja pre nego zbog ratnih strahota, zločina i pljačke. (T. Kuljić, Preispitivanje prošlosti, 2002). Potom su, posle privremenog predaha, suočene sa opadanjem podrške Miloševićevoj politici, dominantne elite ponovo krenule da, kriminalizacijom političkih protivnika i pljačkom preostalih resursa destabilizuju i obeshrabre društvo u celini, još jednom otvarajući kosovsko pitanje (1998-1999).
Fašizacija politike u Srbiji je, međutim, sazrela upravo nakon Miloševićevog pada (2000), pošto je stara nomenklatura uspela da korumpira i pacifizira značajan deo novih političkih snaga, i kad je postalo izvesno da demokratski preobražaj neće biti brz niti će poticati iz većinskog društva. Fašizacija se nije zaustavila na predratnom modelu, stvaranjem ekstremnih poltiičkih grupa i njihovim povremenim incidentima, ona je dotakla i zvaničnu politiku. Najizrazitije bilo je pridruživanje dela crkvenog vrha koji se pridružio manistream-u s porukama o potrebi izgrađivanja organskog jedinstva nacije i njenom osloncu na tradicionalne ustanove i na društvenom dnu, na lojalnog i poniznog srpskog domaćina, sve do opštih poruka u kojima se mogo otkriti otpor demokratizaciji, liberalizmu, evropeizaciji, kosmopolitizmu i globalizmu, do glorifikacije ratnih zločina i njihovih naredbodavaca i izvršilaca (2000-2004).
Politička nauka možda će osporiti pretpostavku da je tekući «demokratski nacionalizam» nastavak opšte društvene i kulturne degeneracije, neka vrsta «mekog» fašizma, «savezništva u krvi» stare nomenklature i nove političke elite. Srbija možda nije u svemu, na taj način, izuzetna. Ona je, uostalom, samo jedna u nizu neuspešnih provincija koje su, zaostale u odnosu na zapadnoevropsku privrednu maticu, opterećene rigidnom hijerarhijom i nepomerljivim elitama koje generišu autokratske režime i kolektivističku kulturu koja odbija sopstveno istorijsko preispitivanje.
Aktuelnost dva vremenski bliska jubileja doprinose pomenutim nedoumicama posebnim osvetljenjem: četvrt veka od Titove smrti, i šest decenija od pobede Saveznika nad Hitlerovom Nemačkom. Za Tita i jugoslovenski komunizam vezane su, i među sobom teško razmrsive, bela i crna legenda. Jedno nostalgično sećanje na zajednicu u kojoj se bezbrižnije živelo, i koja je mogla imati srećniju budućnost. I istorija jednog sebičnog diktatora koji je ostavio dugove, nerešeno nacionalno pitanje i bezizgledan, drugde nepostojeći politički i privredni sistem. Za pretpostaviti je i da je, u drugoj Jugoslaviji, pobeda levog totalitarizma doprinela delimičnoj relativizaciji političkih i moralnih vrednosti. Socijalizam je zanemarivao ljudska prava i lične slobode, mada je pružao priliku zapuštenim slojevima društva i doprineo emancipaciji žena. Relativizaciji antifašizma doprineo je i cezaropapistički karakter Titove vladavine. On je objedinio najvažnije državne i partijske funkcije, i za sebe vezao društvenu i političku hijerarhiju. Njegova smrt, i neposredne posledice, nametali su ideju o potrebi za novim vođom i delotvornijom državom.
Sredinom XX veka Karl Poper i Hana Arent su izjednačili državni komunizam s nacizmom, ukazujući na njihove strukturalne sličnosti. Docniji teoretičari nastojali su da njihovu karakterologiju ublaže navodeći pozitivne primere socijalističkog egalitarizma i društvene emancipacije, itd. Ali su pojedine sličnosti nesumnjive. Fašistička i komunistička društva su zatvorena. U njima je naglašena uloga zajednice i zanemarena uloga pojedinca. Fašizam i komunizam povezuju strogi i obavezujući kolektivistički duh. Zajednica ima religiozni karakter. U komunizmu je partijska ćelija postala neka vrsta molitvenog hrama i ispovedaonice. S druge strane, komunističke diktature oslanjale su se na podršku siromašnih i osujećenih slojeva i nosili izvesni demokratski karakter. Zvanična nomenklatura bila je privlačan okvir karijerizma. I tu bi se mogao potražiti odgovor na pitanje, na koji način je u Srbiji kolektivizam šovinističkog i pseudoteološkog, mističkog sadržaja postao idejni oslonac dominantne elite koja se vremenom pročišćavala i osvežavala novim sastojcima. I zašto je, u Srbiji, tradicija antifašizma, ili se tako čini, prezrena i zapostavljena. Možda se iza njene zbunjenosti krije i stvaran odnos prema vrednostima i porukama evropskih društava koja smatraju da je Dan pobede sećanje na protekli kontinuitet napretka i uspeha.
]
Nikola Samardžić
Srpski i jugoslovenski antifašizam pretežno je tekovina pokreta otpora čija je važnost nepravedno zapostavljena, naročito u senci onovremenih i docnijih nacionalnih i građanskih obračuna. Fašizam je bio uvezen. Fašistički pokreti u prvoj Jugoslaviji bili su politički i društveno marginalni. Na putu ostvarenju jugoslovenskog jedinstva stajali su nacionalni nesporazumi. Dopirući spolja, desni ekstremizam se vezivao za male šovinističke grupe koje su tradicionalnim nacionalizmima pridruživale učenja o kolektivnoj izuzetnosti, rasizam ili klerikalizam. Ali fašizam u prvoj Jugoslaviji nije pronašao odgovarajuću društvenu osnovu. Nije postojao, kao u Nemačkoj ili Italiji, niži srednji sloj, tada prijemčiv za politički ekstremizam i socijalnu demagogiju. U Jugoslaviji su se tek nazirale elite koje su drugde podsticale nezadovoljstva ishodom Prvog svetskog rata, mada su se uzdizale po gotovo istovetnom modelu, približavanjem krupnih kapitalista, klera, veleposednika i vojnog vrha. Ali ni one se nisu okupljale na jedinstvenom jugoslovenskom prostoru, radije manipulišući separatnim nacionalizmima. I pojedinačni fašistički pokreti podsticali su nacionalna nezadovoljstva. U pokušaju da državnu politiku prilagodi novom izgledu međunarodnih odnosa, premijer Stojadinović se približio Italiji, ali je njegov kurs bio samo privremena mimikrija. Ustaški pokret u Hrvatskoj činilo je nekoliko stotina ekstremista, ubačenih sa strane. Karakter NDH poticao je iz njene uloge nemačkog satelita, ne samo iz istorije hrvatsko-srpskih nesporazuma i sukoba.
Jugoslovenski antifašizam nemoguće je objasniti bez pokušaja dugoročnog tumačenja ishoda II svetskog rata. Antifašistički karakter Mihailovićevog pokreta u međuvremenu je obesmišljen u folklornom nacionalizmu i kataklizmi devedesetih, u kojoj je nestala i druga Jugoslavija. Mihailovićeva rehabilitacija takođe je previđala da ga je nedostatak odlučnosti učinio, za SAD i Britaniju, nedovoljno upotrebljivim saveznikom, i da je on u svemu bio gubitnik građanskog i svetskog rata. Na drugoj strani, oslobodilačka i antifašistička uloga komunističkih partizana donekle je zanemarena pretresanjem istorije političkog nasilja koja je obeležila njihov dolazak na vlast. Odnos prema fašizmu relativizovao se i usled poistovećivanja, u posleratnim procesima, svih društvenih i političkih neprijatelja sa saradnicima nacističkih i fašističkih okupatora. Oslobodilački karakter antifašizma relativizovan je totalitarnom prirodom novog poretka. Kad se docnije, tokom osamdesetih, kad je poredak bio u rasulu, govorilo o dobrovoljnoj ideološkoj identifikaciji i autocenzuri, otkrivalo se u kojoj je meri totalitarizam zaista ukorenjen. Zaturanju antifašizma doprinela je i zvanična politika preuređenja odnosa udeonih naroda i manjina, koja se pozivala na antitezu nacionalnim sukobima koji su se tumačili u fašističkoj perspektivi. Nacionalna ravnopravnost postala je i predmet tumačenja prošlosti. Kvislinzi su svi bez razlike važili za izdajnike, ali je antifašizam potrošen u retorici nomenklature koja se raslojavala na osnovama novih teritorijalnih zahteva i obnovljenih seperatističkih identiteta.
Posle Titove smrti (1980) ishod i poruke Drugog svetskog rata razmatrali su se, sve otvorenije, u traganju za istorijskim osnovama nacionalnog osujećenja. Nije moglo da opstane ni ustaljeno dualističko tumačenje pokreta otpora i oslobodilačkih napora. Nepostojanje kulture sećanja, zasnovanog na istorijskoj istini, koja je sama po sebi složena i neprimenljiva u bilo kome potonjem vremenu, takođe je ostavilo prostor stvaranju novog amalgama vladajuće nomenklature i intelektualnog i klerikalnog šovinizma. Republičke birokratije su nacionalnu mobilizaciju podsticale obnovom osećanja koja su one same do nedavno potiskivale. Socijalna demagogija zamenjena je šovinističkim populizmom. I kao da se čitavo upotrebljivo istorijsko nasleđe izlilo u stihiji koja se ispunjavala nasiljem.
U Hrvatskoj je ustaški pokret početkom devedesetih gotovo u potpunosti rehabilitovan, naročito u odnosu prema srpskoj zajednici koja se smatrala preprekom osamostaljenju i evropeizaciji. Fašistička ideologija i nasleđe koristili su se u unutrašnjoj politici, dok je Hrvatska u međunarodnim odnosima postupala umerenije. Zvanična Hrvatska je napuštala i svaki politički sadržaj, uključujući antifašizam, koji bi podsećao na antigermanska osećanja. Međutim, već sredinom devedesetih Hrvatska je mogla smatrati da je postigla svoje državne ciljeve. Svaki budući totalitarizam bio je smetnja njenoj evropskoj integraciji. Na drugoj strani, Srbiju su pritiskale posledice ekonomskih sankcija i izolacije. Autoritarna vladavina trajala je zahvaljujući kriminalizaciji društva i razaranju političke, informativne i masovne kulture. Zvanična Srbija možda se nije mogla, poput Hrvatske, oslanjati na jasnu fašističku tradiciju, mada su se jezgra «srpskog nacizma» otkrivala u palanačkom političkom mentalitetu i provincijalnom teističkom misticizmu (R. Konstantinović, Filosofija palanke, 1969). Hrvatska je svoje postupanje uspela da donekle prikaže politički korektnim i međunarodno prihvatljivim. Ako se Srbija u odnosima sa Hrvatskom, naročito u ratnoj propagandi, služila antifašističkom retorikom, ukazujući na obnovu politike koju je vodila NDH, takve stavove napustila je prenošenjem rata u BiH. I dok je vremenom zvanična Srbija postajala je svesna da su politički i teritorijalni dometi intervencije u BiH ograničeni, pre svega zbog sve opipljivijih zapadnih pretnji, u delu društva se osećala potreba da se preispita uloga u rasturanjju zajedničke države, mada pre pod utiskom siromašenja pre nego zbog ratnih strahota, zločina i pljačke. (T. Kuljić, Preispitivanje prošlosti, 2002). Potom su, posle privremenog predaha, suočene sa opadanjem podrške Miloševićevoj politici, dominantne elite ponovo krenule da, kriminalizacijom političkih protivnika i pljačkom preostalih resursa destabilizuju i obeshrabre društvo u celini, još jednom otvarajući kosovsko pitanje (1998-1999).
Fašizacija politike u Srbiji je, međutim, sazrela upravo nakon Miloševićevog pada (2000), pošto je stara nomenklatura uspela da korumpira i pacifizira značajan deo novih političkih snaga, i kad je postalo izvesno da demokratski preobražaj neće biti brz niti će poticati iz većinskog društva. Fašizacija se nije zaustavila na predratnom modelu, stvaranjem ekstremnih poltiičkih grupa i njihovim povremenim incidentima, ona je dotakla i zvaničnu politiku. Najizrazitije bilo je pridruživanje dela crkvenog vrha koji se pridružio manistream-u s porukama o potrebi izgrađivanja organskog jedinstva nacije i njenom osloncu na tradicionalne ustanove i na društvenom dnu, na lojalnog i poniznog srpskog domaćina, sve do opštih poruka u kojima se mogo otkriti otpor demokratizaciji, liberalizmu, evropeizaciji, kosmopolitizmu i globalizmu, do glorifikacije ratnih zločina i njihovih naredbodavaca i izvršilaca (2000-2004).
Politička nauka možda će osporiti pretpostavku da je tekući «demokratski nacionalizam» nastavak opšte društvene i kulturne degeneracije, neka vrsta «mekog» fašizma, «savezništva u krvi» stare nomenklature i nove političke elite. Srbija možda nije u svemu, na taj način, izuzetna. Ona je, uostalom, samo jedna u nizu neuspešnih provincija koje su, zaostale u odnosu na zapadnoevropsku privrednu maticu, opterećene rigidnom hijerarhijom i nepomerljivim elitama koje generišu autokratske režime i kolektivističku kulturu koja odbija sopstveno istorijsko preispitivanje.
Aktuelnost dva vremenski bliska jubileja doprinose pomenutim nedoumicama posebnim osvetljenjem: četvrt veka od Titove smrti, i šest decenija od pobede Saveznika nad Hitlerovom Nemačkom. Za Tita i jugoslovenski komunizam vezane su, i među sobom teško razmrsive, bela i crna legenda. Jedno nostalgično sećanje na zajednicu u kojoj se bezbrižnije živelo, i koja je mogla imati srećniju budućnost. I istorija jednog sebičnog diktatora koji je ostavio dugove, nerešeno nacionalno pitanje i bezizgledan, drugde nepostojeći politički i privredni sistem. Za pretpostaviti je i da je, u drugoj Jugoslaviji, pobeda levog totalitarizma doprinela delimičnoj relativizaciji političkih i moralnih vrednosti. Socijalizam je zanemarivao ljudska prava i lične slobode, mada je pružao priliku zapuštenim slojevima društva i doprineo emancipaciji žena. Relativizaciji antifašizma doprineo je i cezaropapistički karakter Titove vladavine. On je objedinio najvažnije državne i partijske funkcije, i za sebe vezao društvenu i političku hijerarhiju. Njegova smrt, i neposredne posledice, nametali su ideju o potrebi za novim vođom i delotvornijom državom.
Sredinom XX veka Karl Poper i Hana Arent su izjednačili državni komunizam s nacizmom, ukazujući na njihove strukturalne sličnosti. Docniji teoretičari nastojali su da njihovu karakterologiju ublaže navodeći pozitivne primere socijalističkog egalitarizma i društvene emancipacije, itd. Ali su pojedine sličnosti nesumnjive. Fašistička i komunistička društva su zatvorena. U njima je naglašena uloga zajednice i zanemarena uloga pojedinca. Fašizam i komunizam povezuju strogi i obavezujući kolektivistički duh. Zajednica ima religiozni karakter. U komunizmu je partijska ćelija postala neka vrsta molitvenog hrama i ispovedaonice. S druge strane, komunističke diktature oslanjale su se na podršku siromašnih i osujećenih slojeva i nosili izvesni demokratski karakter. Zvanična nomenklatura bila je privlačan okvir karijerizma. I tu bi se mogao potražiti odgovor na pitanje, na koji način je u Srbiji kolektivizam šovinističkog i pseudoteološkog, mističkog sadržaja postao idejni oslonac dominantne elite koja se vremenom pročišćavala i osvežavala novim sastojcima. I zašto je, u Srbiji, tradicija antifašizma, ili se tako čini, prezrena i zapostavljena. Možda se iza njene zbunjenosti krije i stvaran odnos prema vrednostima i porukama evropskih društava koja smatraju da je Dan pobede sećanje na protekli kontinuitet napretka i uspeha.
]
