Mihajlo Stevanović, Naš jezik XIV, 1965, str 195-226.
NEKE LEKSIČKO-STILSKE RAZLIKE,
A NE JEZIČKE VARIJANTE
NEKE LEKSIČKO-STILSKE RAZLIKE,
A NE JEZIČKE VARIJANTE
Neke leksičko-stilske razlike, a ne jezičke varijante
- Začetnik teme Mrkalj
- Datum pokretanja
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Na V kongresu Saveza slavističkih društava Jugoslavije, držanom od 13. do 18 septembra 1965. u Sarajevu, uz problem norme književnog jezika, koji je kao jedno od osnovnih lingvi-stičkih pitanja bio stavljen na dnevni red toga kongresa, iskrslo je i pitanje jezičkih varijanata. O varijantama, upravo o dvema varijantama, govorilo se i u referatu (M. Ivić) i u nizu koreferata (M. Hraste, Lj. Jonkea, R. Katičića i dr.). I mnogo se raspravljalo o njima u diskusiji. Neki su učesnici u toj disku-siji isticali da ima više varijanata; bilo je reči i o sarajevskoj varijanti, pored zagrebačke i beogradske, o titogradskoj, o novosadskoj i o dubrovačkoj. A posebno je, posle Kongresa, u osvrtima na njegov rad, preko dnevne štampe i u nekim stručnim listovima, produženo raspravljanje o tim tzv. i odista loše nazvanim varijantama, katkada s dosta isključivosti, pa, razumljivo je, i na način koji na čitaoca ne ostavlja najbolji utisak.
Iako ne želimo, zasad bar, nikoga posebno spominjati, moramo reći da se na samom Kongresu počelo nekakvim neosnovanim zamerkama: da se ne radi ono što se u stvari radi, da se lingvisti ne bave onim čime se bave, da ne pišu o onome o čemu pišu. A posle Kongresa se stvari opet krivo predstavljaju: kako su na Kongresu, recimo, usvojena gledišta koja su odbačena, kako se pojedinci, pa i cele ustanove, zalažu za ono protiv čega se i ti pojedinci i te ustanove bore; kako je jedan učesnik određeno mišljenje izneo na Kongresu u svome referatu, odnosno korefe-ratu, a taj nije imao ni referata ni koreferata na tome kongresu; kako je drugi podneo koreferat iz književnosti, a taj se bavi isključivo jezikom i imao je koreferat o jednom jezičkom problemu itd. Iz nekakve neobjašnjive netrpeljivosti i neosnovane ozlojeđenosti izrečene su, pa, u osvrtima na Kongres, i napisane čak i uvredljive reči da je neko u Savezu slavističkih društava došao na mesto za koje nema kvalifikacija i da ne poznaje osnovna stručna pitanja i sl.
Pred ovim skupom [Držano na Seminaru za nastavnike i profesore srpskohrvatskog jezika 19. januara 1966. u Beogradu.] dobro je istaći ponešto i od onoga o čemu saznajemo iz prikaza Kongresa mada o tome i nije bilo reči na samom Kongresu, nego su obaveštenja o tome dobivena iz drugih izvora. Ovde mislimo na opravdane zamerke u jednom prikazu Sarajevskog kongresa učinjene onim školama u kojima se ispravljaju učenici kada naš jezik nazovu hrvatskosrpskim i zahteva se od njih da ga zovu srpskohrvatskom (Zar je i to moguće!). A to je isto toliko nedopustivo koliko i davanje slabe ocene učeniku koji je tek došao iz ekavske sredine u ijekavsku (a ona u ovome slučaju, štaviše, i nije samo ijekavska, već mešana) uz izjavu nastavnika da će prelaznu ocenu dobiti tek kad nauči da pravilno ijekavski piše, što je izneseno na pretprošlom kongresu Saveza slavističkih društava Jugoslavije 1963. u Ohridu.
Mi i ovom prilikom, kao i uvek, naglašavamo da je naziv hrvatskosrpski za naš jezik isto toliko ispravan koliko i srpskohrvatski (a kao zvaničan — nije dopušten ni naziv srpski ni hrvatski jezik) i da su ekavski i ijekavski izgovor i pisanje podjednako ispravni i podjednako književni. I još nešto. Po našem shvatanju, i prema odlukama Novosadskog dogovora, na čije smo se sprovođenje svi obavezali, svakome je dopušteno za naziv zajedničkog jezika Srba i Hrvata uzimati: hrvatskosrpski ili srpskohrvatski jezik, koji mu se više dopada. A isto tako i ekavski ili ijekavski izgovor, samo ih nije dopušteno mešati u jednom pismenom sastavu, kao što je uostalom zajedničkim pravopisom ostavljena sloboda da se pravopisni dubleti upotrebljavaju po slobodnom izboru. Drukčije se, naravno, ne može suditi ni o leksičkim i drugim jezičkim sinonimima. Novosadski dogovor je ostavio slobodu i u izboru reči i obavezao je Maticu srpsku i Maticu hrvatsku, koje su se toga posla još pre same prihvatile, da u jednom zajednički izrađenom Rečniku, na osnovu jezičke građe iz hrvatske i srpske književnosti novijeg vremena, daju celo jezičko blago kulture naših naroda kojim se oni u svome savremenom životu služe. Mi se svi pozivamo na Novosadski dogovor, i s potpunim pravom — zato što su taj dogovor prihvatili ne samo njegovi učesnici i potpisnici njegovih odluka nego i cela naša kulturna javnost. Njegovu sadržinu je svojim potpisima odobrilo preko 90 naših književnika, naučnika i javnih radnika. A izvršavanje njegovih odluka dobrovoljno su, bez ikakvog dekreta naravno, prihvatile sve naše kulturne i naučne ustanove i organizacije, najpoletnije od svih društva za srpskohrvatski jezik i književnost učlanjena u Savezu slavističkih društava naše zemlje. I sasvim je razumljivo što je i Peti kongres u Sarajevu u jednoj tački rezolucije, u vezi s pitanjem i diskusijom o postojanju ili nepostojanju varijanata za sve naravno jedinstvenog književnost jezika Srba i Hrvata, istakao da on u pogledu na jedinstvenost ovog jezika stoji čvrsto na gledištu Novosadskog dogovora i obavezuje svoje članstvo na dosledno sprovođenje u život njegovih zaključaka.
Mi naravno ništa ne oduzimamo od jasnih formulacija datih u tim zaključcima, ali im ništa i ne dodajemo. A u njima se nigde ne govori o varijantama, ni o dve ni o više varijanata ovoga jezika. I ne samo da se u Zaključcima nigde ne govori o varijantama književnog jezika Srba i Hrvata, nego o njima nije bilo reči ni u diskusiji koju je celu verno doneo Letopis Matice srpske za januar 1955. Mi naročito ističemo vernost i tačnost tamo iznetih mišljenja pojedinih učesnika u diskusiji jer su to autorizovane stenografske beleške koje su, pošto su sređene, dostavljene svakome učesniku na pregled, eventualnu ispravku i overu tačnosti onoga što je kazao. Zato nas i iznenađuje tvrdnja prikazivača Sarajevskog kongresa u zagrebačkom Jeziku (godište XIII, str. 39) da je na Novosadskom sastanku govorio o varijantama. Već što tamo kaže da je „branio pravo svakog naroda" koji se služi srpskohrvatskim jezikom da i u školi, i u uredima, i u štampi, i u književnosti i na radio-televiziji sasvim slobodno upotrebljava svoju varijantu književnog jezika, — to niko ni sporio nije na Novosadskom sastanku, niti je on držan s ciljem da se na njemu traže ta prava jer ih doista niko nije ugrožavao, niti ih ugrožava u socijalističkoj Jugoslaviji, ali se o varijantama na tome sastanku nije govorilo. [Jedan jedini učesnik je na jednom mestu (v. Letopis Matice srpske knj. 375, sv. 1, str. 77) pomenuo reč varijanta, ali je on govorio o varijantama naziva našeg jezika zato što se taj naziv upotrebljava u obliku hrvatskosrpski i u obliku srpskohrvatski, dakle u dva donekle različna oblika. A moglo bi se govoriti i o više dijalekatskih varijanata. Ali valja imati na umu da književni jezik ni kod Srba ni kod Hrvata nije dijelekat njihovog zajedničkog jezika.] Nije o njima govorio ni pomenuti prikazivač Sarajevskog kongresa, već je i on, kao i svi učesnici sastanka u Novom Sadu, naglašavao „da je to jedan jedinstveni jezik sa dva različna književna izgovora, ijekavskim i ekavskim", da u tome jeziku „neke razlike postoje, no njih ne treba kultivirati" (i prvi i ovaj citat uzeti su iz jedne od reči u diskusiji na Novosadskom sastanku baš toga prikazivača Sarajevskog kongresa (v. Letopis Matice srpske, svesku za januar 1955, str. 40). Jedinstvenost jezika i postojanje varijanata u njemu međusobno se isključuju. Zato je vrlo čudno kako se za one koji ne vide varijante u jedinstvenom jeziku može tvrditi da su to unitaristi diktatorskog tipa, koji hoće da liše jedan narod prava da se služi svojim jezikom, prava dakle koje, sasvim se tačno kaže u Jeziku, najšire uživaju i sve nacionalne manjine. To je vrlo dobro poznato, i ovde nije potrebno nikakvo potezanje ustava SFRJ, a još manje je dopušteno neverno citiranje osnovnog zakona naše zemlje, u kojem prema navedenom prikazu, stoji da se zakonski tekstovi objavljuju u četiri varijante: srpskohrvatskoj, hrvatskosrpskoj, slovenačkoj i makedonskoj. Po takvoj stilizaciji bi izlazilo da su to četiri međusobno različna jezika, ili jedan jezik s četiri različne varijante. Ali ovde nije potrebno tumačenje nečega što u Ustavu ne stoji nego treba reći da se u njemu, u čl. 131, doslovce kaže: „Savezni zakoni i drugi opšti akti saveznih organa objavljuju se u službenom listu federacije u autentičnim tekstovima na jezicima naroda Jugoslavije: srpskohrvatskom, odnosno hrvatskosrpskom, slovenačkom i makedonskom" — dakle u tekstovima na tri, a ne na četiri jezika, niti u četiri varijante jednog jezika.
Mi suprotno mišljenje ne bismo želeli objašnjavati bilo kakvim drugim motivima već uverenjem onih što ga imaju da su razlike u jeziku između pojedinih kulturnih centara karakteristika jezičkih varijanata. Utoliko pre, i s razlogom, očekujemo da se našem gledištu, prema kome se ne može govoriti o više varijanata srpskohrvatskog književnog jezika, ne pripisuje nikakav drugi karakter osim naučnog.
Iako ne želimo, zasad bar, nikoga posebno spominjati, moramo reći da se na samom Kongresu počelo nekakvim neosnovanim zamerkama: da se ne radi ono što se u stvari radi, da se lingvisti ne bave onim čime se bave, da ne pišu o onome o čemu pišu. A posle Kongresa se stvari opet krivo predstavljaju: kako su na Kongresu, recimo, usvojena gledišta koja su odbačena, kako se pojedinci, pa i cele ustanove, zalažu za ono protiv čega se i ti pojedinci i te ustanove bore; kako je jedan učesnik određeno mišljenje izneo na Kongresu u svome referatu, odnosno korefe-ratu, a taj nije imao ni referata ni koreferata na tome kongresu; kako je drugi podneo koreferat iz književnosti, a taj se bavi isključivo jezikom i imao je koreferat o jednom jezičkom problemu itd. Iz nekakve neobjašnjive netrpeljivosti i neosnovane ozlojeđenosti izrečene su, pa, u osvrtima na Kongres, i napisane čak i uvredljive reči da je neko u Savezu slavističkih društava došao na mesto za koje nema kvalifikacija i da ne poznaje osnovna stručna pitanja i sl.
Pred ovim skupom [Držano na Seminaru za nastavnike i profesore srpskohrvatskog jezika 19. januara 1966. u Beogradu.] dobro je istaći ponešto i od onoga o čemu saznajemo iz prikaza Kongresa mada o tome i nije bilo reči na samom Kongresu, nego su obaveštenja o tome dobivena iz drugih izvora. Ovde mislimo na opravdane zamerke u jednom prikazu Sarajevskog kongresa učinjene onim školama u kojima se ispravljaju učenici kada naš jezik nazovu hrvatskosrpskim i zahteva se od njih da ga zovu srpskohrvatskom (Zar je i to moguće!). A to je isto toliko nedopustivo koliko i davanje slabe ocene učeniku koji je tek došao iz ekavske sredine u ijekavsku (a ona u ovome slučaju, štaviše, i nije samo ijekavska, već mešana) uz izjavu nastavnika da će prelaznu ocenu dobiti tek kad nauči da pravilno ijekavski piše, što je izneseno na pretprošlom kongresu Saveza slavističkih društava Jugoslavije 1963. u Ohridu.
Mi i ovom prilikom, kao i uvek, naglašavamo da je naziv hrvatskosrpski za naš jezik isto toliko ispravan koliko i srpskohrvatski (a kao zvaničan — nije dopušten ni naziv srpski ni hrvatski jezik) i da su ekavski i ijekavski izgovor i pisanje podjednako ispravni i podjednako književni. I još nešto. Po našem shvatanju, i prema odlukama Novosadskog dogovora, na čije smo se sprovođenje svi obavezali, svakome je dopušteno za naziv zajedničkog jezika Srba i Hrvata uzimati: hrvatskosrpski ili srpskohrvatski jezik, koji mu se više dopada. A isto tako i ekavski ili ijekavski izgovor, samo ih nije dopušteno mešati u jednom pismenom sastavu, kao što je uostalom zajedničkim pravopisom ostavljena sloboda da se pravopisni dubleti upotrebljavaju po slobodnom izboru. Drukčije se, naravno, ne može suditi ni o leksičkim i drugim jezičkim sinonimima. Novosadski dogovor je ostavio slobodu i u izboru reči i obavezao je Maticu srpsku i Maticu hrvatsku, koje su se toga posla još pre same prihvatile, da u jednom zajednički izrađenom Rečniku, na osnovu jezičke građe iz hrvatske i srpske književnosti novijeg vremena, daju celo jezičko blago kulture naših naroda kojim se oni u svome savremenom životu služe. Mi se svi pozivamo na Novosadski dogovor, i s potpunim pravom — zato što su taj dogovor prihvatili ne samo njegovi učesnici i potpisnici njegovih odluka nego i cela naša kulturna javnost. Njegovu sadržinu je svojim potpisima odobrilo preko 90 naših književnika, naučnika i javnih radnika. A izvršavanje njegovih odluka dobrovoljno su, bez ikakvog dekreta naravno, prihvatile sve naše kulturne i naučne ustanove i organizacije, najpoletnije od svih društva za srpskohrvatski jezik i književnost učlanjena u Savezu slavističkih društava naše zemlje. I sasvim je razumljivo što je i Peti kongres u Sarajevu u jednoj tački rezolucije, u vezi s pitanjem i diskusijom o postojanju ili nepostojanju varijanata za sve naravno jedinstvenog književnost jezika Srba i Hrvata, istakao da on u pogledu na jedinstvenost ovog jezika stoji čvrsto na gledištu Novosadskog dogovora i obavezuje svoje članstvo na dosledno sprovođenje u život njegovih zaključaka.
Mi naravno ništa ne oduzimamo od jasnih formulacija datih u tim zaključcima, ali im ništa i ne dodajemo. A u njima se nigde ne govori o varijantama, ni o dve ni o više varijanata ovoga jezika. I ne samo da se u Zaključcima nigde ne govori o varijantama književnog jezika Srba i Hrvata, nego o njima nije bilo reči ni u diskusiji koju je celu verno doneo Letopis Matice srpske za januar 1955. Mi naročito ističemo vernost i tačnost tamo iznetih mišljenja pojedinih učesnika u diskusiji jer su to autorizovane stenografske beleške koje su, pošto su sređene, dostavljene svakome učesniku na pregled, eventualnu ispravku i overu tačnosti onoga što je kazao. Zato nas i iznenađuje tvrdnja prikazivača Sarajevskog kongresa u zagrebačkom Jeziku (godište XIII, str. 39) da je na Novosadskom sastanku govorio o varijantama. Već što tamo kaže da je „branio pravo svakog naroda" koji se služi srpskohrvatskim jezikom da i u školi, i u uredima, i u štampi, i u književnosti i na radio-televiziji sasvim slobodno upotrebljava svoju varijantu književnog jezika, — to niko ni sporio nije na Novosadskom sastanku, niti je on držan s ciljem da se na njemu traže ta prava jer ih doista niko nije ugrožavao, niti ih ugrožava u socijalističkoj Jugoslaviji, ali se o varijantama na tome sastanku nije govorilo. [Jedan jedini učesnik je na jednom mestu (v. Letopis Matice srpske knj. 375, sv. 1, str. 77) pomenuo reč varijanta, ali je on govorio o varijantama naziva našeg jezika zato što se taj naziv upotrebljava u obliku hrvatskosrpski i u obliku srpskohrvatski, dakle u dva donekle različna oblika. A moglo bi se govoriti i o više dijalekatskih varijanata. Ali valja imati na umu da književni jezik ni kod Srba ni kod Hrvata nije dijelekat njihovog zajedničkog jezika.] Nije o njima govorio ni pomenuti prikazivač Sarajevskog kongresa, već je i on, kao i svi učesnici sastanka u Novom Sadu, naglašavao „da je to jedan jedinstveni jezik sa dva različna književna izgovora, ijekavskim i ekavskim", da u tome jeziku „neke razlike postoje, no njih ne treba kultivirati" (i prvi i ovaj citat uzeti su iz jedne od reči u diskusiji na Novosadskom sastanku baš toga prikazivača Sarajevskog kongresa (v. Letopis Matice srpske, svesku za januar 1955, str. 40). Jedinstvenost jezika i postojanje varijanata u njemu međusobno se isključuju. Zato je vrlo čudno kako se za one koji ne vide varijante u jedinstvenom jeziku može tvrditi da su to unitaristi diktatorskog tipa, koji hoće da liše jedan narod prava da se služi svojim jezikom, prava dakle koje, sasvim se tačno kaže u Jeziku, najšire uživaju i sve nacionalne manjine. To je vrlo dobro poznato, i ovde nije potrebno nikakvo potezanje ustava SFRJ, a još manje je dopušteno neverno citiranje osnovnog zakona naše zemlje, u kojem prema navedenom prikazu, stoji da se zakonski tekstovi objavljuju u četiri varijante: srpskohrvatskoj, hrvatskosrpskoj, slovenačkoj i makedonskoj. Po takvoj stilizaciji bi izlazilo da su to četiri međusobno različna jezika, ili jedan jezik s četiri različne varijante. Ali ovde nije potrebno tumačenje nečega što u Ustavu ne stoji nego treba reći da se u njemu, u čl. 131, doslovce kaže: „Savezni zakoni i drugi opšti akti saveznih organa objavljuju se u službenom listu federacije u autentičnim tekstovima na jezicima naroda Jugoslavije: srpskohrvatskom, odnosno hrvatskosrpskom, slovenačkom i makedonskom" — dakle u tekstovima na tri, a ne na četiri jezika, niti u četiri varijante jednog jezika.
Mi suprotno mišljenje ne bismo želeli objašnjavati bilo kakvim drugim motivima već uverenjem onih što ga imaju da su razlike u jeziku između pojedinih kulturnih centara karakteristika jezičkih varijanata. Utoliko pre, i s razlogom, očekujemo da se našem gledištu, prema kome se ne može govoriti o više varijanata srpskohrvatskog književnog jezika, ne pripisuje nikakav drugi karakter osim naučnog.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Ali ako stojimo na ovome stanovištu, to nikako ne znači da je po našem mišljenju u ovome jeziku sve potpuno jednako i da nema nikakvih razlika u jeziku između pojedinih naših kulturnih centara. Tih razlika naravno ima. I razumljivo je što ih ima, i što su te razlike najuočljivije između dva najveća kulturna centra naših republika sa srpskohrvatskim književnim jezikom, tj. između Zagreba i Beograda. Te razlike je, kako smo to u više prilika isticali, uslovio u znatnoj meri različit razvitak naših naroda u nejednakim istorijskim uslovima, nešto i pod istim, ali znatno više pod različnim kulturnim uticajima. I s obzirom na pomenute različite uslove, upravo je za čudo kako su beznačajne te razlike u zajedničkom (i po poreklu) jeziku naporedo nastanjenih slovenskih plemena, od kojih će kasnije postati srpski i hrvatski narod, naročito kada se ima još na umu neuporedivo duža istorija književnog jezika narodnog karaktera kod Hrvata, a i šira dijalekatska osnova njegova. Čitava tri do četiri veka pre nego kod Srba, književnost se kod Hrvata razvijala na narodnom jeziku, i to naporedo na sva tri osnovna dijalekta našeg jezika, a kod Srba samo na jednom od njih, na onome naime koji će sticajem političkih i ekonomsko-socijalnih uslova i kulturnih potreba, kasnije, pre nešto više od sto godina, postati osnovicom književnog jezika i srpske i hrvatske kulture. A baš ova srećna okolnost što najužu osnovicu savremenog zajedničkog književnog jezika Hrvata i Srba čine u stvari uglavnom isti govori štokavskog dijalekta i učinila je ovaj jezik jedinstvenim.
Sve ono što je vodilo razvijanju posebnih osobina iz dalje prošlosti, s jedne strane, i svesno uzimanje istog osnovnog dijalekta za osnovicu gramatičkog sistema i od strane Srba i od strane Hrvata, s druge — i to ovo poslednje nedavno — i stvorilo je srpskohrvatski književni jezik onakvim kakav on jest, potpuno istim po gramatičkoj strukturi (i fonetski, odnosno fonološki, i morfološki i sintaksički), a s neznatnim razlikama u rečniku i stilu. Mi i sada, kao i pre jednu deceniju sa svim učesnicima Novosadskog dogovora (upravo je sada prošlo 11 godina od njega) smatramo da je naročito nastojanje na čuvanju tih razlika protivno prirodnom razvitku zajedničkog književnog jezika jer zajednički život u socijalističkoj domovini s pravilno rešenim nacionalnim pitanjem, sam po sebi, uklanja razlike (one su se štaviše smanjivale — i u državnoj zajednici između dva svetska rata, iako život u njoj nije bio pogodan za to). Jer ima slučajeva da reči koje su nekada bile u upotrebi samo u hrvatskom kulturnom životu i svakodnevnoj praksi postaju i kod Srba u tom stepenu obične da se počinju upotrebljavati naporedo s onima što su na ovoj strani do pre nekoliko desetina godina jedino bile poznate, a ponekad i sasvim potiskuju ove reči iz upotrebe. A i obrnuto, naravno, reči nekada kod Hrvata sasvim nepoznate, prenete iz srpske sredine u hrvatsku — u ponekom slučaju se potpuno udomaćuju u njoj. Kada takve reči ostanu da žive jedna pored druge za označavanje istog pojma u svim sredinama, tek onda one postaju pravim sinonimima. I one tako naravno mogu ostati jedna pored druge, i obično ostaju kada su obe iste leksičke vrednosti, a bivaju potisnute jedna od druge, gora od bolje po pravilu, kada su nejednake vrednosti, kada je prva strana, recimo, a druga domaća, ili u drugom kojem slučaju. A potencijalni su pravi sinonimi i reči koje ostaju vezane za pojedine sredine s rečima koje se u drugim sredinama s istim jezikom upotrebljavaju za označavanje istoga pojma. U jednome su jeziku, kao celini, sinonimi i reči koje su vezane svaka za po jednu sredinu kada označavaju isti pojam. To je pravilno ocenjeno u diskusiji na Novosadskom sastanku, a i neposredno pre toga od više učesnika u anketi Letopisa Matice srpske o razlikama u jeziku kod Hrvata i Srba.
U ovoj je anketi, u prilozima više učesnika u njoj, ukazivano uostalom da su pobornici produbljivanja razlika, katkada i vrlo neobazrivo, a svakako nepoznavalački — neka tendencioznost bilo koje vrste isključimo — videli razlike i tamo gde razlika uopšte nema. Primera radi upućujemo na knj. 372, sv. 3. Letopisa Matice srpske, str. 136, gde je pokazano kako je imenica daskal označavana kao srpska reč, za razliku od hrvatske reči učitelj, a reč ripati (kao srpska) davana je prema skakati (hrv.), dijati — prema disati, bajat — prema star, pupak — prema pupoljak itd., i na knj. 273. sv. 2. istog časopisa (str. 94), gde se opet govori da su navođene kao srpske reči: bešika, ljubopitstvo, Mermersko More, mehurac, obadveručke, prinadležati, pustinik, sasopstvenik, seobeni, snizak, spisatelj, tavan i neke druge, prema kojima su se označavale kao hrvatske reči: kolijevka, radoznalost, Mramorno more, mehurić, objeručke, pripadati, pustinjak, suvlasnik, selidbeni, onizak, pisac, taman... Ovome mislim ne treba nikakvog objašnjenja. A uputićemo zainteresovane i na str. 262—268. knj. VII Našeg jezika (iz 1940. g.), gde se A. Belić zadržava na karakteru niza reči koje je jedan pisac Gramatike hrvatskoga ili srpskoga jezika na jednom stranom jeziku dao uz nju kao dokaz da se zajednički jezik ova dva naša naroda znatno razlikuje po rečniku. Belić uzima samo s prve tri od 46 strana toga spiska, ceo niz reči koje su po tome gramatičaru različne u jeziku Srba i Hrvata, među kojima su kao hrvatske označene: pristanak, pljeskanje, bajka, jaganjac, vrlo, zabavljati, pčelar i pčelarstvo, bačvar, sigurnost, okretnost, knjižnica, pisaći sto, lim i limar, izvrstan, svojstvo, pogreška, sudjelovati, crnomanjast, zgrada, roda, carinik, novčić i druge neke, prema srpskim rečima istog značenja: saglasnost, tapšanje, skaska, agnec, mnogo i zdravo, zanimati, kovandžija i kovanluk, pinter, bezbednost, umešnost, biblioteka, pisarnik; pleh i klomfer, odličan, osobina, greška, učestvovati, crnpurast, zdanje, štrk ili lelek, đumrugdžija, krajcara... Belić primerima upotrebe kod srpskih pisaca još od Vuka, i od pre Vuka, dokazuje da su označeni „hrvatizmi" isto toliko i srbizmi. A to je i iz jezičke prakse dovoljno jasno svakom građaninu u našoj sredini. Ima tamo i znatan broj reči koje su označene kao „srbizmi", a mnogi Srbi, bar današnji, za njih nikad nisu čuli. U takve sigurno možemo ubrojiti: kovandžiju i kovanluk, pintera, leleka i štrka i klomfera. Za krajcaru, prirodno je, zna samo stariji naraštaj, ali ni novčić više nije u upotrebi, ni kod Srba ni kod Hrvata; reč zdanje upotrebi se katkad u gradskom jeziku, ali je svaki Srbin, kao i svaki Hvrat, danas oseća kao rusku reč; crnpurast se takođe upotrebljava kod Srba, ali neuporedivo ređe nego crnomanjast, upotrebljavaju se, dakako, i prilozi mnogo i zdravo, ali u književnom jeziku ne nikad ni kod Srba u značenju priloga vrlo; greška i pogreška, pristanak i saglasnost, osobina i svojstvo, skaska i bajka, učestvovati i sudelovati, odličan i izvrstan podjednako su česte reči. Prva od dve poslednje češća je jedino u školskom jeziku, a van njega se i kod Srba ređe upotrebljava nego reč izvrstan.
Ima naravno i još istih pojmova, mislimo i predmeta, koji se kod Srba i Hrvata označavaju posve različnim ili različno građenim rečima, rečima s nejednakim prefiksima, ili izvedenim drukčijim nastavcima. Takve su: apoteka i ljekarna, brzojav i telegram, inostranstvo i inozemstvo, muzika i glazba, brisalo i guma, univerzitet i sveučilište, fabrika i tvornica, kancelarija i ured, advokat i odvjetnik, lekar i liječnik, organ i glasilo, štamparija i tiskara, dojam i utisak, otadžbina i domovina, sumnja i dvojba, odričan i niječan, malter i žbuka, krst i križ, opasnost i pogibelj, godišnjica i obljetnica, novčanik i lisnica, mašina i stroj, upotreba i poraba, zavera i urota, ponavljati i opetovati, prilika i prigoda, sudac i sudija, oskudica i pomanjkanje, savremenik i suvremenik, preduzeće i poduzeće, odbrana i obrana, iskustvo i kušnja, redovit i redovan, istovremen i istodoban.
Sve ono što je vodilo razvijanju posebnih osobina iz dalje prošlosti, s jedne strane, i svesno uzimanje istog osnovnog dijalekta za osnovicu gramatičkog sistema i od strane Srba i od strane Hrvata, s druge — i to ovo poslednje nedavno — i stvorilo je srpskohrvatski književni jezik onakvim kakav on jest, potpuno istim po gramatičkoj strukturi (i fonetski, odnosno fonološki, i morfološki i sintaksički), a s neznatnim razlikama u rečniku i stilu. Mi i sada, kao i pre jednu deceniju sa svim učesnicima Novosadskog dogovora (upravo je sada prošlo 11 godina od njega) smatramo da je naročito nastojanje na čuvanju tih razlika protivno prirodnom razvitku zajedničkog književnog jezika jer zajednički život u socijalističkoj domovini s pravilno rešenim nacionalnim pitanjem, sam po sebi, uklanja razlike (one su se štaviše smanjivale — i u državnoj zajednici između dva svetska rata, iako život u njoj nije bio pogodan za to). Jer ima slučajeva da reči koje su nekada bile u upotrebi samo u hrvatskom kulturnom životu i svakodnevnoj praksi postaju i kod Srba u tom stepenu obične da se počinju upotrebljavati naporedo s onima što su na ovoj strani do pre nekoliko desetina godina jedino bile poznate, a ponekad i sasvim potiskuju ove reči iz upotrebe. A i obrnuto, naravno, reči nekada kod Hrvata sasvim nepoznate, prenete iz srpske sredine u hrvatsku — u ponekom slučaju se potpuno udomaćuju u njoj. Kada takve reči ostanu da žive jedna pored druge za označavanje istog pojma u svim sredinama, tek onda one postaju pravim sinonimima. I one tako naravno mogu ostati jedna pored druge, i obično ostaju kada su obe iste leksičke vrednosti, a bivaju potisnute jedna od druge, gora od bolje po pravilu, kada su nejednake vrednosti, kada je prva strana, recimo, a druga domaća, ili u drugom kojem slučaju. A potencijalni su pravi sinonimi i reči koje ostaju vezane za pojedine sredine s rečima koje se u drugim sredinama s istim jezikom upotrebljavaju za označavanje istoga pojma. U jednome su jeziku, kao celini, sinonimi i reči koje su vezane svaka za po jednu sredinu kada označavaju isti pojam. To je pravilno ocenjeno u diskusiji na Novosadskom sastanku, a i neposredno pre toga od više učesnika u anketi Letopisa Matice srpske o razlikama u jeziku kod Hrvata i Srba.
U ovoj je anketi, u prilozima više učesnika u njoj, ukazivano uostalom da su pobornici produbljivanja razlika, katkada i vrlo neobazrivo, a svakako nepoznavalački — neka tendencioznost bilo koje vrste isključimo — videli razlike i tamo gde razlika uopšte nema. Primera radi upućujemo na knj. 372, sv. 3. Letopisa Matice srpske, str. 136, gde je pokazano kako je imenica daskal označavana kao srpska reč, za razliku od hrvatske reči učitelj, a reč ripati (kao srpska) davana je prema skakati (hrv.), dijati — prema disati, bajat — prema star, pupak — prema pupoljak itd., i na knj. 273. sv. 2. istog časopisa (str. 94), gde se opet govori da su navođene kao srpske reči: bešika, ljubopitstvo, Mermersko More, mehurac, obadveručke, prinadležati, pustinik, sasopstvenik, seobeni, snizak, spisatelj, tavan i neke druge, prema kojima su se označavale kao hrvatske reči: kolijevka, radoznalost, Mramorno more, mehurić, objeručke, pripadati, pustinjak, suvlasnik, selidbeni, onizak, pisac, taman... Ovome mislim ne treba nikakvog objašnjenja. A uputićemo zainteresovane i na str. 262—268. knj. VII Našeg jezika (iz 1940. g.), gde se A. Belić zadržava na karakteru niza reči koje je jedan pisac Gramatike hrvatskoga ili srpskoga jezika na jednom stranom jeziku dao uz nju kao dokaz da se zajednički jezik ova dva naša naroda znatno razlikuje po rečniku. Belić uzima samo s prve tri od 46 strana toga spiska, ceo niz reči koje su po tome gramatičaru različne u jeziku Srba i Hrvata, među kojima su kao hrvatske označene: pristanak, pljeskanje, bajka, jaganjac, vrlo, zabavljati, pčelar i pčelarstvo, bačvar, sigurnost, okretnost, knjižnica, pisaći sto, lim i limar, izvrstan, svojstvo, pogreška, sudjelovati, crnomanjast, zgrada, roda, carinik, novčić i druge neke, prema srpskim rečima istog značenja: saglasnost, tapšanje, skaska, agnec, mnogo i zdravo, zanimati, kovandžija i kovanluk, pinter, bezbednost, umešnost, biblioteka, pisarnik; pleh i klomfer, odličan, osobina, greška, učestvovati, crnpurast, zdanje, štrk ili lelek, đumrugdžija, krajcara... Belić primerima upotrebe kod srpskih pisaca još od Vuka, i od pre Vuka, dokazuje da su označeni „hrvatizmi" isto toliko i srbizmi. A to je i iz jezičke prakse dovoljno jasno svakom građaninu u našoj sredini. Ima tamo i znatan broj reči koje su označene kao „srbizmi", a mnogi Srbi, bar današnji, za njih nikad nisu čuli. U takve sigurno možemo ubrojiti: kovandžiju i kovanluk, pintera, leleka i štrka i klomfera. Za krajcaru, prirodno je, zna samo stariji naraštaj, ali ni novčić više nije u upotrebi, ni kod Srba ni kod Hrvata; reč zdanje upotrebi se katkad u gradskom jeziku, ali je svaki Srbin, kao i svaki Hvrat, danas oseća kao rusku reč; crnpurast se takođe upotrebljava kod Srba, ali neuporedivo ređe nego crnomanjast, upotrebljavaju se, dakako, i prilozi mnogo i zdravo, ali u književnom jeziku ne nikad ni kod Srba u značenju priloga vrlo; greška i pogreška, pristanak i saglasnost, osobina i svojstvo, skaska i bajka, učestvovati i sudelovati, odličan i izvrstan podjednako su česte reči. Prva od dve poslednje češća je jedino u školskom jeziku, a van njega se i kod Srba ređe upotrebljava nego reč izvrstan.
Ima naravno i još istih pojmova, mislimo i predmeta, koji se kod Srba i Hrvata označavaju posve različnim ili različno građenim rečima, rečima s nejednakim prefiksima, ili izvedenim drukčijim nastavcima. Takve su: apoteka i ljekarna, brzojav i telegram, inostranstvo i inozemstvo, muzika i glazba, brisalo i guma, univerzitet i sveučilište, fabrika i tvornica, kancelarija i ured, advokat i odvjetnik, lekar i liječnik, organ i glasilo, štamparija i tiskara, dojam i utisak, otadžbina i domovina, sumnja i dvojba, odričan i niječan, malter i žbuka, krst i križ, opasnost i pogibelj, godišnjica i obljetnica, novčanik i lisnica, mašina i stroj, upotreba i poraba, zavera i urota, ponavljati i opetovati, prilika i prigoda, sudac i sudija, oskudica i pomanjkanje, savremenik i suvremenik, preduzeće i poduzeće, odbrana i obrana, iskustvo i kušnja, redovit i redovan, istovremen i istodoban.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Između izvedenih reči nejednako građenih kod Hrvata i Srba najčešće su navođeni glagoli stranog porekla s nastavcima -ovati, -irati i -isati, tipa: operirati—operisati i rehabilitirati—rehabilitovati. I s pravom je isticano (v. pored ostalog i prilog anketi Letopisa Matice srpske u knj. 372, sv. 3. ovog časopisa, str. 131) da su ovi glagoli u prvom obliku primljeni kod nas, najčešće iz nemačkog jezika, i sa nastavkom, za osnovu -ir, pa im je dodat samo domaći završetak -ati (operirati, rehabilitirati) — pretežno kod Hrvata, a u drugom su obliku primljeni s nastavkom za osnovu -is, koji je grčkog porekla, i na koji je dalje dodat isti završni deo -ati (operisati), ili je uzet samo opšti deo, na koji se dodavao ne samo isti završni nastavak već i domaći nastavak za osnovu glagola -ov (rehabilitovati) — pretežno kod Srba. Ali ni ovde nemamo prvo samo kod Hrvata, a drugo i treće samo kod Srba, već se, kako je dobro poznato, veliki broj glagola na -irati, kao što su: gravitirati, deklinirati, finansirati, oponirati i dr. i kod Srba upotrebljava isključivo u obliku s ovim nastavkom; drugi se upotrebljavaju naporedo, s nastavkom -irati i s nastavkom -isati, ili s nastavkom -irati i s domaćim nastavkom -ovati. Kod Hrvata takođe ima naporedne upotrebe glagola o kojima govorimo s nastavkom -irati i s nastavkom -isati (konstruirati i konstruisati) ima ih koji se upotrebljavaju i samo s ovim poslednjim nastavkom (anatemisati, kaldrmisati i sl.). Ima, dakako, kod Hrvata mislimo, mada ređe, i naporedne upotrebe glagola na -ovati i -irati: ilustrovati i ilustrirati, konstatovati i konstatirati (v. prilog anketi Letopisa Matice srpske, knj. 374, sv. 3, str. 158), pa i upotrebe glagola sa stranim opštim delom i nastavkom -ovati: dekanovati, npr., direktorovati i sl. Oni koje zanima detaljnije objašnjenje i veći broj primera za sve ove slučajeve naći će to u knjizi potpisanog Savremeni srpskohrvatski jezik, t. 683. a—g.
Bez obzira na to da li su navedene i slične reči kod Srba i Hrvata različne, po nečemu samo ili potpuno različne, reči domaćeg porekla ili su tuđice, pozajmljene iz nekog slovenskog ili kog drugog jezika, one su u upotrebi za označavanje istog pojma, jedna na jednoj, a druga na drugoj strani, i tako su ušle u leksičku riznicu jednog istog jezika, bez obzira na to da li su, kao što najčešće jesu, podjednako dobre, ili bi se jedva po nečemu mogla pretpostaviti drugoj reči. A, što je još važnije, one sve više postaju poznate i na jednoj i na drugoj strani, tako da se u ponekom slučaju, u slučaju s imenicama domovina i otadžbina, npr., ili s pridevima istodoban i istovremen, sve više približavaju apsolutnim sinonimima, ili su, štaviše, to već u punoj meri postale. A kao jezički znaci za označavanje istog pojma u istom jeziku, uopšte uzev, one su sinonimi u svakome pojedinačnom slučaju. A zar u svakome jeziku nemamo sinonima? I zar u srpskohrvatskom jeziku i na jednoj i na drugoj strani samo, mislimo samo kod Hrvata ili samo kod Srba, nemamo sinonima? Šta su drugo nego sinonimi kod Srba, recimo: oganj i vatra, bundeva i tikva, đavo i vrag, neman i ala, most i ćuprija, mlin i vodenica, pasulj i grah, dvorište i avlija, momenat i trenutak, čas i sat? — da ih ne merimo po vrednosti prema tome da li su domaće ili iz drugog jezika primljene reči, i da li jedna drugu već po malo potiskuje iz upotrebe.
Mi ćemo ovde, iako je to i pre činjeno, ukazati na još neke slučajeve u kojima skoro svi smatraju da za označavanje jednog pojma Hrvati imaju jednu, a Srbi posve drugu reč, ili reč delimično drukčijeg oblika. Opšte je mišljenje da je brzojav, npr., isključivo hrvatska, a telegram isključivo srpska reč (iako stranog porekla). Kod Srba se, međutim, ponegde i ništa ređe nego kod Hrvata, upotrebljava reč brzojav. Za upotrebu reči telegram u hrvatskoj sredini biće dovoljno da pomenemo samo današnji zagrebački list s tim nazivom. A na tvrdnju da se kod Hrvata ime onoga što je u čemu zajedno s kim drugim gradi prefiksom su-, a kod Srba prefiksom sa-, pa se zato suvremenik (onaj koji živi u isto vreme s kim drugim) označava kao hrvatska reč, a savremenik kao srpska, može se postaviti pitanje: otkuda onda hrvatskim književnicima prve i druge decenije našeg veka naziv Savremenik, za jedan od vrlo poznatih književnih časopisa koji je u označenom vremenu izlazio u Zagrebu? I može se dodati da ovo nije jedina reč istog značenja s prefiksom sa- i kod Hrvata. U hrvatskosrpsko-francuskom rečniku kolektiva Dayre — Dejanovic— Maixner nalazimo reči saputnik i saputnica, a nema ih u obliku suputnik i suputnica. Isto tako u tome rečniku nalazimo saučesnik, saučesnica, saučesništvo mada, doduše, i suučesnik, ali se ova reč tamo upućuje na saučesnik. A drugi jedan sastavljač rečnika, Julije Benešić, koji je inače poznat po ukazivanju na razlike, u rečniku hrvatsko-poljskog jezika daje sapatnik i sapatništvo, a ne donosi i njihov oblik s prefiksom su-. Kod Srba se imenica suborac, možemo reći, i češće upotrebljava nego saborac, a pored sudeonik — onaj što s kim drugim ima deo u čemu, i nema oblika s prefiksom sa-; tako i suvlasnik, a nikad savlasnik, kao što se nikad ne sreće sačeljavati se, već jedino sučeljavati se itd. Imenice krst i križ i mi smo malo pre naveli — prvu kao srpsku, a drugu kao hrvatsku. Vrlo je zanimljivo, međutim, ono što nam je i inače poznato, a što jedan učesnik iz Zagreba u anketi Letopisa Matice srpske kaže da i hrvatski pisci vrlo često upotrebljavaju upravo imenicu krst, i u potvrdu za to navodi Mažuranićeve stihove: Na lipovu krstu muke; Krst je časni što se nad njom visi, Dok vi za krst podnosite muke, pa Šenoine: A pod starom hladovitom lipom \ drven krst sa Isusovim kipom, kao i primere s izvedenim glagolima i pridevima te imenice iz jezika A. G. Matoša i I. Velikanovića (v. Letopis, knj. 374, sv. 3, str. 158).
I vlak i voz se označavaju — prva kao hrvatska a druga kao srpska reč za imenovanje istog pojma. Tačno je, međutim, samo da je prva češća u Hrvata, a druga u Srba. Ali se i prva upotrebljava, i to kao dosta poznata, i kod Srba, a druga i kod Hrvata. Ko želi da se u to uveri, upućujemo ga na te dve reči u Rečniku književnog i narodnog jezika Srpske akademije nauka i umetnosti, gde su one, s pravom, označene kao sinonimi, pa su uz prvu, pored ostalih, tamo navedeni i primeri iz srpskih pisaca: Signali na vlacima moraju na vreme osvetljeni biti (Osnovi za vojnu službu na srpskim kralj. železnicama u Beogradu 1885, 6); Prusi su slali dnevno po 18 vlakova po dvojnom koloseku (A. Đurić, Ka pobedi, Ratni dnevnik, 95); Mislimo vlakom u sumraku kobnom, kroz puste ravni (S. Pandurović, Stihovi 1921, 108), a uz drugu i primeri iz hrvatskih književnika: Otputuje popoldašnjim vozom za Beč (Vj. Novak, Dva svijeta. Zagreb 1901, 123); Ja treba da se bacim pod voz! Pod lokomotivu. (M. Krleža, Tri kavalira gospođice Melanije. Zagreb 1920, 81).
I uopšte se može reći da je mali broj reči od kojih se za označavanje istog pojma jedna upotrebljava isključivo na jednoj, a druga isključivo na drugoj strani.
Sa razlikom samo u pojedinim glasovima javljaju se u drugome jednake reči: sa starijim grčkim — etacističkim, odnosno betacističkim izgovorom; Babilon, barbarin, Betlehem, Bizantinac, Jezus, Jeruzalem, Helen — kod Hrvata, pod uticajem Zapada, preko koga su te reči i došle k nama, i mlađim: itacističkim, odnosno vitacističkim izgovorom: Vavilon, varvarin, Vitlejem, Vizantinac, Jerusalim, Isus, Jelin — kod Srba, koji su u kasnijoj eposi kao neposredniji susedi primili noviji grčki izgovor. Međutim, i ovaj je izgovor u drugim rečima, u vlastitim imenima: Vlaho, npr., Ilija (nigde se ne kaže Elija), Josip, Jakov i sl. u isključivoj, ili bar vrlo rasprostranjenoj upotrebi i kod Hrvata. A Srbi, opet, gore navedene reči, naročito neke od njih, upotrebljavaju s izgovorom u kome su kod Hrvata jedino poznate; reč Helen je, štaviše, ne samo potisla već skoro sasvim istisnula itacistički oblik Jelin i kod Srba. Osim toga, druge reči ove vrste danas se na ovoj strani ne izgovaraju drukčije nego kao kod Hrvata; Biblija, recimo, za drukčiji izgovor nikad ni znala nije; Omir se više ne upotrebljava u ovome, već isključivo u obliku Homer; simvol je poznat u crkvenom terminu simvol vere, a inače se uvek govori simbol; bazilika je neuporedivo običnije nego vasilika, a Tivu je iz starih udžbenika istorije kod Srba davno istisnuodanas jedino poznati oblik Teba. (v. o ovome u prilogu anketi Letopisa Matice srpske na str. 93, knj. 373, sv. 2 ovog časopisa).
Bez obzira na to da li su navedene i slične reči kod Srba i Hrvata različne, po nečemu samo ili potpuno različne, reči domaćeg porekla ili su tuđice, pozajmljene iz nekog slovenskog ili kog drugog jezika, one su u upotrebi za označavanje istog pojma, jedna na jednoj, a druga na drugoj strani, i tako su ušle u leksičku riznicu jednog istog jezika, bez obzira na to da li su, kao što najčešće jesu, podjednako dobre, ili bi se jedva po nečemu mogla pretpostaviti drugoj reči. A, što je još važnije, one sve više postaju poznate i na jednoj i na drugoj strani, tako da se u ponekom slučaju, u slučaju s imenicama domovina i otadžbina, npr., ili s pridevima istodoban i istovremen, sve više približavaju apsolutnim sinonimima, ili su, štaviše, to već u punoj meri postale. A kao jezički znaci za označavanje istog pojma u istom jeziku, uopšte uzev, one su sinonimi u svakome pojedinačnom slučaju. A zar u svakome jeziku nemamo sinonima? I zar u srpskohrvatskom jeziku i na jednoj i na drugoj strani samo, mislimo samo kod Hrvata ili samo kod Srba, nemamo sinonima? Šta su drugo nego sinonimi kod Srba, recimo: oganj i vatra, bundeva i tikva, đavo i vrag, neman i ala, most i ćuprija, mlin i vodenica, pasulj i grah, dvorište i avlija, momenat i trenutak, čas i sat? — da ih ne merimo po vrednosti prema tome da li su domaće ili iz drugog jezika primljene reči, i da li jedna drugu već po malo potiskuje iz upotrebe.
Mi ćemo ovde, iako je to i pre činjeno, ukazati na još neke slučajeve u kojima skoro svi smatraju da za označavanje jednog pojma Hrvati imaju jednu, a Srbi posve drugu reč, ili reč delimično drukčijeg oblika. Opšte je mišljenje da je brzojav, npr., isključivo hrvatska, a telegram isključivo srpska reč (iako stranog porekla). Kod Srba se, međutim, ponegde i ništa ređe nego kod Hrvata, upotrebljava reč brzojav. Za upotrebu reči telegram u hrvatskoj sredini biće dovoljno da pomenemo samo današnji zagrebački list s tim nazivom. A na tvrdnju da se kod Hrvata ime onoga što je u čemu zajedno s kim drugim gradi prefiksom su-, a kod Srba prefiksom sa-, pa se zato suvremenik (onaj koji živi u isto vreme s kim drugim) označava kao hrvatska reč, a savremenik kao srpska, može se postaviti pitanje: otkuda onda hrvatskim književnicima prve i druge decenije našeg veka naziv Savremenik, za jedan od vrlo poznatih književnih časopisa koji je u označenom vremenu izlazio u Zagrebu? I može se dodati da ovo nije jedina reč istog značenja s prefiksom sa- i kod Hrvata. U hrvatskosrpsko-francuskom rečniku kolektiva Dayre — Dejanovic— Maixner nalazimo reči saputnik i saputnica, a nema ih u obliku suputnik i suputnica. Isto tako u tome rečniku nalazimo saučesnik, saučesnica, saučesništvo mada, doduše, i suučesnik, ali se ova reč tamo upućuje na saučesnik. A drugi jedan sastavljač rečnika, Julije Benešić, koji je inače poznat po ukazivanju na razlike, u rečniku hrvatsko-poljskog jezika daje sapatnik i sapatništvo, a ne donosi i njihov oblik s prefiksom su-. Kod Srba se imenica suborac, možemo reći, i češće upotrebljava nego saborac, a pored sudeonik — onaj što s kim drugim ima deo u čemu, i nema oblika s prefiksom sa-; tako i suvlasnik, a nikad savlasnik, kao što se nikad ne sreće sačeljavati se, već jedino sučeljavati se itd. Imenice krst i križ i mi smo malo pre naveli — prvu kao srpsku, a drugu kao hrvatsku. Vrlo je zanimljivo, međutim, ono što nam je i inače poznato, a što jedan učesnik iz Zagreba u anketi Letopisa Matice srpske kaže da i hrvatski pisci vrlo često upotrebljavaju upravo imenicu krst, i u potvrdu za to navodi Mažuranićeve stihove: Na lipovu krstu muke; Krst je časni što se nad njom visi, Dok vi za krst podnosite muke, pa Šenoine: A pod starom hladovitom lipom \ drven krst sa Isusovim kipom, kao i primere s izvedenim glagolima i pridevima te imenice iz jezika A. G. Matoša i I. Velikanovića (v. Letopis, knj. 374, sv. 3, str. 158).
I vlak i voz se označavaju — prva kao hrvatska a druga kao srpska reč za imenovanje istog pojma. Tačno je, međutim, samo da je prva češća u Hrvata, a druga u Srba. Ali se i prva upotrebljava, i to kao dosta poznata, i kod Srba, a druga i kod Hrvata. Ko želi da se u to uveri, upućujemo ga na te dve reči u Rečniku književnog i narodnog jezika Srpske akademije nauka i umetnosti, gde su one, s pravom, označene kao sinonimi, pa su uz prvu, pored ostalih, tamo navedeni i primeri iz srpskih pisaca: Signali na vlacima moraju na vreme osvetljeni biti (Osnovi za vojnu službu na srpskim kralj. železnicama u Beogradu 1885, 6); Prusi su slali dnevno po 18 vlakova po dvojnom koloseku (A. Đurić, Ka pobedi, Ratni dnevnik, 95); Mislimo vlakom u sumraku kobnom, kroz puste ravni (S. Pandurović, Stihovi 1921, 108), a uz drugu i primeri iz hrvatskih književnika: Otputuje popoldašnjim vozom za Beč (Vj. Novak, Dva svijeta. Zagreb 1901, 123); Ja treba da se bacim pod voz! Pod lokomotivu. (M. Krleža, Tri kavalira gospođice Melanije. Zagreb 1920, 81).
I uopšte se može reći da je mali broj reči od kojih se za označavanje istog pojma jedna upotrebljava isključivo na jednoj, a druga isključivo na drugoj strani.
Sa razlikom samo u pojedinim glasovima javljaju se u drugome jednake reči: sa starijim grčkim — etacističkim, odnosno betacističkim izgovorom; Babilon, barbarin, Betlehem, Bizantinac, Jezus, Jeruzalem, Helen — kod Hrvata, pod uticajem Zapada, preko koga su te reči i došle k nama, i mlađim: itacističkim, odnosno vitacističkim izgovorom: Vavilon, varvarin, Vitlejem, Vizantinac, Jerusalim, Isus, Jelin — kod Srba, koji su u kasnijoj eposi kao neposredniji susedi primili noviji grčki izgovor. Međutim, i ovaj je izgovor u drugim rečima, u vlastitim imenima: Vlaho, npr., Ilija (nigde se ne kaže Elija), Josip, Jakov i sl. u isključivoj, ili bar vrlo rasprostranjenoj upotrebi i kod Hrvata. A Srbi, opet, gore navedene reči, naročito neke od njih, upotrebljavaju s izgovorom u kome su kod Hrvata jedino poznate; reč Helen je, štaviše, ne samo potisla već skoro sasvim istisnula itacistički oblik Jelin i kod Srba. Osim toga, druge reči ove vrste danas se na ovoj strani ne izgovaraju drukčije nego kao kod Hrvata; Biblija, recimo, za drukčiji izgovor nikad ni znala nije; Omir se više ne upotrebljava u ovome, već isključivo u obliku Homer; simvol je poznat u crkvenom terminu simvol vere, a inače se uvek govori simbol; bazilika je neuporedivo običnije nego vasilika, a Tivu je iz starih udžbenika istorije kod Srba davno istisnuodanas jedino poznati oblik Teba. (v. o ovome u prilogu anketi Letopisa Matice srpske na str. 93, knj. 373, sv. 2 ovog časopisa).
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Isto objašnjenje može se dati i za izgovor drugih nekih stranih, bolje reći internacionalnih reči i termina s razlikom u pojedinim glasovima u primerima kao što su desimetar i decimetar, demokratija i demokracija, finansije i financije, okean i ocean, Kipar i Cipar, hirurgija i kirurgija, hemija i kemija, hronologija i kronologija i sl., od kojih su prvi u upotrebi kod Srba, a drugi kod Hrvata. Uzgred napominjemo da je ovakvih reči ponajviše među terminima pojedinih struka, gde i inače ima dosta razlika, pa je zato zaključcima Novosadskog dogovora preuzeta i obaveza da se pristupi izradi zajedničkih stručnih terminologija. To ne znači, naravno, da će se svi termini ujednačiti, nego će opet i tu ostati dubleta, ali će se oni dati jedan pored drugog. I svakako će se, čak i samom težnjom za izjednačenjima, uzimanjem boljeg od dva postojeća termina — naša terminologija poboljšati. A to će, dakako, biti velika kulturna dobit.
I ova razlika uslovljena je putevima kojima su dotične reči dospevale u naš jezik. A što je mnogo značajnije, samo ove razlike, u po jednom glasu, čak ni u terminologiji, niukoliko ne otežavaju razumevanje tih reči ni na jednoj ni na drugoj strani, u bilo kome od dva oblika se one upotrebile. Zato je naravno i Novosadskim dogovorom predviđeno da će one i dalje ostati u naporednoj upotrebi u oba oblika, a to je zajedničkim pravopisom — i pravilima i rečnikom uz pravopis, štaviše, i propisano.
Ne treba, naravno, ovde obići ni domaće reči: opći, općina i svećenik koje su, s gledišta istorijske fonetike, u srpskohrvatskom jeziku opravdane samo u ovome obliku, sa ć, u kome se one jedino upotrebljavaju u književnom jeziku kod Hrvata. Ali su te reči iz staroslovenskog, preko crkve i škole, u ranije vreme, preko knjige, dakle, široko ušle u narod u obliku sa št (opšti, opština, sveštenik) pa se u tome obliku upotrebljavaju u svim srpskim krajevima, a i nešto šire, te ih nikakvim propisima više nije moguće iskoreniti iz opšte upotrebe, i pored toga što su ih Vuk Karadžić i neki kasniji srpski pisci upotrebljavali i u onome prvome obliku.
Do polarizacije, ali ne potpune polarizacije — hrvatski izgovor prema srpskom — došlo je i u domaćim, a i u pozajmljenim rečima sa suglasnikom h, jer je skoro u svim govorima štokavskog dijalekta (nije jedino u nekim jugozapadnim) došlo do iščezavanja toga glasa i do razvijanja na njegovu mestu suglasnika v ili j, koji su uopšteni u narodu tih oblasti, i po selima i u svima kulturnim centrima, pa i najvećim, — te su u svakodnevnom jeziku jedino oni poznati u izgovoru srpskih krajeva, pa i šire: u svim govorima štokavskog dijalekta, osim gore izuzetih i nekih govora centralnih oblasti, gde se u dela muslimanskog stanovništva, pod uticajem turske leksike, takođe očuvao taj glas. I tako se iz široke narodne upotrebe u književnom jeziku nametnuo izgovor najvećeg dela reči u obliku s glasovima v i j, i pored toga što su gramatičari i kodifikatori pravopisa, i srpski, dakako, od Vuka Karadžića do najnovijeg vremena, propisivali upotrebu suglasnika h u svim slučajevima na mestima gde se po etimologiji nalazio. A tek je najnovijim zajedničkim pravopisom, i drugim jezičkim priručnicima, ozakonjeno faktičko stanje tih pojava. Kod Hrvata je, međutim, situacija bila drukčija već samim tim što se u neštokavskim govorima u narodu suglasnik h čuva u izgovoru, a pogotovu zato što je duga tradicija književnog jezika narodnog karaktera sačuvala suglasnik h, jer se on do pre nekolika veka izgovarao na celom prostoru srpskohrvatskog jezika. Ali, kako se v i j nisu mogli razviti u svim položajima reči, a suglasnik h se upotrebljavao u književnom jeziku i šire, ne samo kod Hrvata, naročito tamo gde je imao funkciju morfološkog jezičkog znaka, na kraju pojedinih reči, i naročito oblika reči, kao npr. u: duh, grah, orah, prah, vazduh, njih, ovih, dobrih, čuh, sedoh itd. — ovaj glas je u izgovoru krugova našega društva koji su prolazili i prolaze kroz školu na izvestan način uspostavljen, pa se i na ovoj strani upotrebljava i duhan i muha, i suh, i skuhati, a ne samo duvan, muva, suv i skuvati. Ipak se ovde može, a i mora, govoriti o češćoj upotrebi jednoga glasa, odnosno drugih, na jednoj strani nego na drugoj, a ne i o potpunoj polarizaciji, tj. o izgovoru isključivo jednog glasa na jednoj, a isključivo drugih na drugoj strani.
I ova razlika uslovljena je putevima kojima su dotične reči dospevale u naš jezik. A što je mnogo značajnije, samo ove razlike, u po jednom glasu, čak ni u terminologiji, niukoliko ne otežavaju razumevanje tih reči ni na jednoj ni na drugoj strani, u bilo kome od dva oblika se one upotrebile. Zato je naravno i Novosadskim dogovorom predviđeno da će one i dalje ostati u naporednoj upotrebi u oba oblika, a to je zajedničkim pravopisom — i pravilima i rečnikom uz pravopis, štaviše, i propisano.
Ne treba, naravno, ovde obići ni domaće reči: opći, općina i svećenik koje su, s gledišta istorijske fonetike, u srpskohrvatskom jeziku opravdane samo u ovome obliku, sa ć, u kome se one jedino upotrebljavaju u književnom jeziku kod Hrvata. Ali su te reči iz staroslovenskog, preko crkve i škole, u ranije vreme, preko knjige, dakle, široko ušle u narod u obliku sa št (opšti, opština, sveštenik) pa se u tome obliku upotrebljavaju u svim srpskim krajevima, a i nešto šire, te ih nikakvim propisima više nije moguće iskoreniti iz opšte upotrebe, i pored toga što su ih Vuk Karadžić i neki kasniji srpski pisci upotrebljavali i u onome prvome obliku.
Do polarizacije, ali ne potpune polarizacije — hrvatski izgovor prema srpskom — došlo je i u domaćim, a i u pozajmljenim rečima sa suglasnikom h, jer je skoro u svim govorima štokavskog dijalekta (nije jedino u nekim jugozapadnim) došlo do iščezavanja toga glasa i do razvijanja na njegovu mestu suglasnika v ili j, koji su uopšteni u narodu tih oblasti, i po selima i u svima kulturnim centrima, pa i najvećim, — te su u svakodnevnom jeziku jedino oni poznati u izgovoru srpskih krajeva, pa i šire: u svim govorima štokavskog dijalekta, osim gore izuzetih i nekih govora centralnih oblasti, gde se u dela muslimanskog stanovništva, pod uticajem turske leksike, takođe očuvao taj glas. I tako se iz široke narodne upotrebe u književnom jeziku nametnuo izgovor najvećeg dela reči u obliku s glasovima v i j, i pored toga što su gramatičari i kodifikatori pravopisa, i srpski, dakako, od Vuka Karadžića do najnovijeg vremena, propisivali upotrebu suglasnika h u svim slučajevima na mestima gde se po etimologiji nalazio. A tek je najnovijim zajedničkim pravopisom, i drugim jezičkim priručnicima, ozakonjeno faktičko stanje tih pojava. Kod Hrvata je, međutim, situacija bila drukčija već samim tim što se u neštokavskim govorima u narodu suglasnik h čuva u izgovoru, a pogotovu zato što je duga tradicija književnog jezika narodnog karaktera sačuvala suglasnik h, jer se on do pre nekolika veka izgovarao na celom prostoru srpskohrvatskog jezika. Ali, kako se v i j nisu mogli razviti u svim položajima reči, a suglasnik h se upotrebljavao u književnom jeziku i šire, ne samo kod Hrvata, naročito tamo gde je imao funkciju morfološkog jezičkog znaka, na kraju pojedinih reči, i naročito oblika reči, kao npr. u: duh, grah, orah, prah, vazduh, njih, ovih, dobrih, čuh, sedoh itd. — ovaj glas je u izgovoru krugova našega društva koji su prolazili i prolaze kroz školu na izvestan način uspostavljen, pa se i na ovoj strani upotrebljava i duhan i muha, i suh, i skuhati, a ne samo duvan, muva, suv i skuvati. Ipak se ovde može, a i mora, govoriti o češćoj upotrebi jednoga glasa, odnosno drugih, na jednoj strani nego na drugoj, a ne i o potpunoj polarizaciji, tj. o izgovoru isključivo jednog glasa na jednoj, a isključivo drugih na drugoj strani.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Nije teško zapaziti da se kod hrvatskih pisaca češće nego kod srpskih sreće suglasnik l na kraju nekih reči, imenica, prideva i priloga. Što se u pojedinim od tih slučajeva i u razgovornom jeziku hrvatske sredine ova pojava sreće znatno češće, to je sasvim razumljivo, jer je to kao dijalekatska osobina u glavnom kulturnom centru zapadnih jezičkih oblasti, tj. u Zagrebu, skoro uopštena pojava, dok je u svim štokavskim govorima, sem gornjotimočkog i ikavskog posavskog, kao najstarijih, suglasnik l u ovome položaju u jednom periodu istorijskog razvitka (kraj XIV veka) redovno prelazio u o. Ali, kako je taj period kratko trajao, i u tim se govorima u više slučajeva l ponovo pojavljivalo u istoj poziciji, te se u svim štokavskim govorima, pa i u književnom jeziku naravno, reči: bol, val, pečal, glagol, pol i spol, ždral i još neke (sve reči stranog porekla) upotrebljavaju jedino u obliku sa suglasnikom l, dok se druge opet upotrebljavaju u obliku sa o (pretežno kod pisaca štokavaca, bolje reći kod onih što su svojim rođenjem i stvaranjem više vezani za kulturne centre štokavskog područja), ali i u obliku sa l. A kako ima reči koje se upotrebljavaju i sa l na kraju, i sa o mesto njega: do i dol, npr., dio i dijel, odio i odjel, predio i predjel, razdio i razdjel, so i sol, vo i vol i pridevi: topao i topal, obao i obal, čio i čil, podao i podal, bijel i bio itd., a na drugoj, odnosno na trećoj se strani mnoge imenice i pridevi upotrebljavaju isključivo u obliku sa o na kraju (posao, kotao, pepeo, misao, smisao, orao, svrdao, uzao, veseo, nagao, debeo, kiseo, okrugao), — što je i prirodnije nego, kako je to učinjeno i u najnovijem pravopisu, konstatovati da se u srpskohrvatskom književnom jeziku pravilno upotrebljavaju te reči ili sa jednim ili sa drugim glasom na kraju, ili naporedo i ravnomerno sa oba ta glasa. Mi smatramo da se ne može propisivati da je jedno pravilno za Srbe, a drugo za Hrvate. Ali smo mišljenja da je u svakom slučaju davanja potpune slike našeg jezika potrebno naglasiti šta je gde češće. I u svojim radovima u težnji da objasnimo pojave o kojima govorimo, uvek ističemo da je ovo ili ono u široj ili užoj upotrebi kod Srba, odnosno kod Hrvata, a trudimo se i da damo objašnjenja zašto to, ali nikada sebi ne dopuštamo da u ovakvim slučajevima kažemo da je ovo pravilno, a ono nije. Pravilno je najzad u jeziku, i dobro, sve što se može lingvistički objasniti ako je potvrđeno širom upotrebom u književnom jeziku, u našem slučaju: bilo na srpskoj bilo na hrvatskoj strani — naravno, ukoliko se tome ne protive neki opet lingvistički razlozi.
Iznoseći slučajeve različitih nastavaka i prefiksa, mi smo već dodirnuli i oblast morfologije. U njoj ima naravno nejednako česte upotrebe i pojedinih oblika kod srpskih i hrvatskih pisaca, ali ne nikada i apsolutne razlike u njima. Spomenućemo ovde, prvo, vrlo česti nastavak -ovi u množini imenica muškog roda na sibilante c, s i z, i imenice putovi — kod hrvatskih pisaca, i prema njemu kod srpskih pisaca češći nastavak -evi. Ovaj odnos se može videti iz primera koje smo dali u svojoj knjizi Savremeni srpskohrvatski književni jezik (Beograd 1962. str. 202 i 203). Pored većeg broja iz srpskih, tamo su navedeni i primeri iz hrvatskih pisaca: A. Cesarca — Krik ga cvijećem, slikama, ukusom, sunčanim mlazevimasreće (Osvijetljeni put, 5); M. Krleže — Cijele dane cvile brusevi i goli ocal (Hrvatski Bog Mars, 200) i L. Vojnovića — Postali su očevidna besmislenost i škodljivost puteva (Vođ kroz Dubrovnik, 27) i primer iz Vienca od 1871 — Ljeti se posuše putevi prije nego zimi (str. 376), koji dovoljno rečito svedoče da i kod Hrvata imenice o kojima je reč pored nastavka -ovi u oblicima množine imaju i nastavak -evi.
Iznoseći slučajeve različitih nastavaka i prefiksa, mi smo već dodirnuli i oblast morfologije. U njoj ima naravno nejednako česte upotrebe i pojedinih oblika kod srpskih i hrvatskih pisaca, ali ne nikada i apsolutne razlike u njima. Spomenućemo ovde, prvo, vrlo česti nastavak -ovi u množini imenica muškog roda na sibilante c, s i z, i imenice putovi — kod hrvatskih pisaca, i prema njemu kod srpskih pisaca češći nastavak -evi. Ovaj odnos se može videti iz primera koje smo dali u svojoj knjizi Savremeni srpskohrvatski književni jezik (Beograd 1962. str. 202 i 203). Pored većeg broja iz srpskih, tamo su navedeni i primeri iz hrvatskih pisaca: A. Cesarca — Krik ga cvijećem, slikama, ukusom, sunčanim mlazevimasreće (Osvijetljeni put, 5); M. Krleže — Cijele dane cvile brusevi i goli ocal (Hrvatski Bog Mars, 200) i L. Vojnovića — Postali su očevidna besmislenost i škodljivost puteva (Vođ kroz Dubrovnik, 27) i primer iz Vienca od 1871 — Ljeti se posuše putevi prije nego zimi (str. 376), koji dovoljno rečito svedoče da i kod Hrvata imenice o kojima je reč pored nastavka -ovi u oblicima množine imaju i nastavak -evi.
hakim bej
Elita
- Poruka
- 16.477
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Vredni i učeni, mladi ruski srbohrvatist V. Gudakov u svome članku: O različijah meždu dvuma variantami serbsko--horvatskogo literaturnogo jazyka (Sovetskoe slavjanovednie (br. 3. za 1965. g.) pozivajući se uglavnom na pobornike varijanata kod nas, identifikujući razlike bilo koje vrste s varijantama, poredeći tekstove prevoda istih dela s ruskog jezika na srpsko-hrvatski i ističući nejednako čestu upotrebu pojedinih oblika kod nekih srpskih i hrvatskih književnika, — govori o dvema varijantama zajedničkog srpskohrvatskog jezika. O prvom i drugom dokazu govori ceo ovaj članak; u vezi s trećim uzgredno ću reći da nema dva prevodioca ni na jedan jezik bilo s koga drugoga jezika koji će dati u svemu identične prevode. A slučajevi velike sličnosti jednog prevoda s drugim često se raspravljaju i pred sudom, obično po tužbi prvog prevodioca da ga je drugi plagirao. Nas ovde zanima najviše četvrti navedeni Gudkovljev dokaz o postojanju dveju varijanata srpskohrvatskog jezika. Na prvom mestu, kao dokaz o postojanju dveju varijanata, on navodi oblik gen. mn. nekih imenica ženskog roda s osnovom na dva suglasnika, i donekle s pravom, kaže da gramatičari srpskohrvatskog jezika ne daju dovoljno precizna pravila kada se upotrebljava najčešći nastavak a s čuvanjem nepostojanog a između dva krajnja suglasnika osnove (kugala), kada nestaje nepostojanog a između krajnjih su-glasnika osnove a nastavak je opet a (kugla), i kada je pak uz odsustvo nepostojanog a nastavak genitiva množine i (kugli). A mi u vezi s tim kažemo da: 1) doista i nije moguće postaviti precizno pravilo kada jedna ista reč može imati, i kako vidimo, ima često i kod istog pisca bilo koji od navedena tri oblika; 2) u skoro svakom jeziku, pa i u Gudkovljevu maternjem jeziku, baš u upotrebi više imeničkih oblika nije svakad moguće postaviti čvrsto pravilo kada se koji od tih oblika upotrebljava; 3) u najnovijim priručnicima o srpskohrvatskom jeziku, koje Gudkov, vidimo, nije imao pri ruci, dato je dosta detaljno obaveštenje kada je koji od ovih nastavaka kod određenih imeničkih tipova običniji i 4) ni Gudkovljeva tablica (na str. 55. označene publikacije) ne govori o isključivoj upotrebi jednog oblika na jednoj i isključivoj upotrebi drugog na drugoj strani. Dalje, sam Gudkov kaže da se gramatičari (on navodi samo A. Belića, a to čine i drugi) više zalažu za upotrebu oblika s nastavkom a, nego s nastavkom i — ovo u slučaju kad nema nepostojanog a između dva krajnja suglasnika osnove. A to je, i samo sobom, dovoljno da hrvatski pisci češće upotrebljavaju prvi završetak, jer oni i inače neuporedivo više vode računa o onome čemu nauka o jeziku daje preimućstvo, dok su srpski pisci pod nešto jačim uticajem jezičke prakse, tj. jezika sredine u kojoj žive i stvaraju.
O polarizaciji upotrebe dva nastavka za instrumental jednine imenica ženskog roda na suglasnik — mi se s Gudkovom ne možemo složiti. Mi nismo zapazili ni da je nastavak i u znatno pretežnoj upotrebi kod Hrvata, ni nastavak ju kod Srba. Naprotiv, označavanje toga oblika s oba nastavka u Rečniku uz Pravopis iz 1960. godine, na kome je radilo 11 stručnjaka i sa srpske i s hrvatske strane, dovoljno jasno govori da tu i nemamo razlike. A primeri iz I. G. Kovačića (za mojom krhkom starosti); V. Nazora (nad grubom silom i gluposti); V. Desnice (nad vlastitom stidljivosti, sa ljupkom sramežljivsti) i.sl., s kojima je vrlo instruktivno porediti primere tipa. Dlaka [je] posurila i postala kostrijeću (I. G. Kovačić, Dani gnjeva, 149), — potvrđuju samo i ranija mišljenja gramatičara, T. Maretića, npr., i određeno definisanu konstataciju potpisanog u Savremenom srpskohrvatskom jeziku (na str. 244) da „tamo gde oblici atributa, recimo, i predlozi koji se jedino uz instrumental upotrebljavaju otklanjaju svaku dvosmislenost ... — sasvim je običan instrumental s nastavkom i", što se potvrđuje kako Gudkovljevim primerima iz hrvatskih, tako i primerima iz srpskih pisaca: Ona je očajnom ljubavi ispunila sve svoje besanice (J. Dučić, Sabrana dela V, 190), Rukuje se sa drugom čeljadi (I. Ćipiko, Sa ostrva, 113), — jednom reči (L. Lazarević, Pripovetke, 36), — Taman ja sjeo da nešto sa svojom čeljadi pojedem (R. Čolaković, Zapisi, 200) i dr. — navedenim na str. 245. i 246. sada navedenog dela. I mi se pitamo zašto Gudkov (kada je ove i druge primere iz J. Dučića, M. Uskokovića i V. Petrovića mogao naći u raspravi I. Popovića koju citira) tvrdi da „serbskie pisateli ne upotrebjajut fleksiju tvoriteljnogo padeža edinstvennogo čisla i u suščestviteljnyh na -ost."
O polarizaciji upotrebe dva nastavka za instrumental jednine imenica ženskog roda na suglasnik — mi se s Gudkovom ne možemo složiti. Mi nismo zapazili ni da je nastavak i u znatno pretežnoj upotrebi kod Hrvata, ni nastavak ju kod Srba. Naprotiv, označavanje toga oblika s oba nastavka u Rečniku uz Pravopis iz 1960. godine, na kome je radilo 11 stručnjaka i sa srpske i s hrvatske strane, dovoljno jasno govori da tu i nemamo razlike. A primeri iz I. G. Kovačića (za mojom krhkom starosti); V. Nazora (nad grubom silom i gluposti); V. Desnice (nad vlastitom stidljivosti, sa ljupkom sramežljivsti) i.sl., s kojima je vrlo instruktivno porediti primere tipa. Dlaka [je] posurila i postala kostrijeću (I. G. Kovačić, Dani gnjeva, 149), — potvrđuju samo i ranija mišljenja gramatičara, T. Maretića, npr., i određeno definisanu konstataciju potpisanog u Savremenom srpskohrvatskom jeziku (na str. 244) da „tamo gde oblici atributa, recimo, i predlozi koji se jedino uz instrumental upotrebljavaju otklanjaju svaku dvosmislenost ... — sasvim je običan instrumental s nastavkom i", što se potvrđuje kako Gudkovljevim primerima iz hrvatskih, tako i primerima iz srpskih pisaca: Ona je očajnom ljubavi ispunila sve svoje besanice (J. Dučić, Sabrana dela V, 190), Rukuje se sa drugom čeljadi (I. Ćipiko, Sa ostrva, 113), — jednom reči (L. Lazarević, Pripovetke, 36), — Taman ja sjeo da nešto sa svojom čeljadi pojedem (R. Čolaković, Zapisi, 200) i dr. — navedenim na str. 245. i 246. sada navedenog dela. I mi se pitamo zašto Gudkov (kada je ove i druge primere iz J. Dučića, M. Uskokovića i V. Petrovića mogao naći u raspravi I. Popovića koju citira) tvrdi da „serbskie pisateli ne upotrebjajut fleksiju tvoriteljnogo padeža edinstvennogo čisla i u suščestviteljnyh na -ost."
Gudkov sasvim tačno kaže da je oblika tzv. kondicionala za prošlost (bio bih čuvao) već nestalo iz jezika savremenih srpskih pisaca, ali da ga je bilo u jeziku Vuka Karadžića, a mi dodajemo — i u jeziku neposrednih Vukovih sledbenika. Zbog toga ga je, upravo, T. Maretić uneo u sistem oblika u svojoj gramatici. A to samo je već bilo dovoljno da se i kasniji hrvatski gramatičari povode za Maretićem, i taj oblik unose u svoje udžbenike, s pravom doduše, jer ga pisci na toj strani, kako i Gudkov kaže, gdekad i sada upotrebljavaju isključivo po još postojećim zahtevima gramatike, iako i pored tih zahteva ovoga oblika nestaje iz savremenog srpskohrvatskog jezika i kod Hrvata. I razumljivo je, naravno, zašto ga nestaje. Kondicional je, kako je poznato, isključivo oblik za modalnost. A vreme modusa se ne određuje oblikom, nego jezičkom situacijom. I iz te situacije je lako zaključiti za koje vreme je vezano ono što se iznosi kondicionalom, pa je i upotreba posebnih oblika za označavanje uslova prošlih radnji postala posve izlišnom. Zato je upravo već nestalo toga oblika iz jezika savremenih srpskih pisaca, i zato ga nestaje i iz jezika današnjih pisaca Hrvata. A ukoliko ga ovi još i upotrebljavaju, to se može objasniti njihovom sklonošću k čuvanju književnojezičke tradicije, na koju ih još uvek podstiču gramatičari.
Gudkov u svome članku navodi još neke razlike, ali ipak kaže: „net takih form ili konstrukcij, kotorye bynaličestvovali v odnom variante jazikai soveršenno otsutstvovali v drugom" (str. 59). Samo se iz takve, nesumnjivo sasvim tačne konstatacije, po našem mišljenju, može izvesti zaključak da onda nema ni varijanata u tome jeziku.
U drugim pitanjima koja dodiruje Gudkov se uglavnom slaže s nama. On dokazima pobija tvrdnje onih što navode ostale morfološke razlike na kojima bi se zasnivale posebne varijante. A mi smo osim toga u boljim prilikama da upoznamo i druge razlike istog karaktera kakav imaju one o kojima Gudkov govori. Tu su, pre svega, današnji oblici književnog jezika imeničkih zamenica za lica: tko, netko, nitko i svatko — u Hrvata, prema oblicima istih tih reči ko, neko, niko, svako — u Srba. U ovome slučaju imamo flagrantan dokaz o tome koliko se u slučajevima gde imamo dublete u književnom jeziku kod Hrvata doslednije čuvaju stariji oblici. Nekadašnji oblik kto (kъto) u istorijskom razvitku našeg jezika postao je tko. I takav se sreće u ove i u drugih, s njom složenih zamenica, u jeziku narodnih umotvorina. Ovde već naporedo s oblikom ko, ali znatno ređe od ovoga. Oblik ko dobiven je pod uticajem sisteme, prema oblicima zavisnih padeža (koga, kome...). A nije tu bez ikakvog značaja bilo ni slabljenje jedne od dve uzastopne eksplozije. Oblika sa suglasnikom t ispred ko srećemo i u jeziku Vuka Karadžića i njegovih savremenika: prota Mateje Nenadovića, J. St. Popovića i dr. srpskih pisaca njihova vremena. Njega ima i u pokojeg Vukova sledbenika. A čuvao se u narodnim govorima i na srpskoj strani. To izričito kaže St. Novaković u svojoj Gramatici (str. 131) i potvrđuje primerom: Tko ima ne kazuje, tko dobije ne pozna, tko pozna neće da ima. On se sreće kod Srba i u XX veku u pojedinim zvaničnim aktima, u zakonodavstvu, npr., i drugde. Ali se može reći da se takvi ovi oblici u srpskim oblastima danas više ne sreću, ni u narodu ni u književnom jeziku. A u hrvatskoj se sredini upotrebljavaju, više kao knjiški oblici, naravno — obično i u svakodnevnom govornom jeziku gradske sredine, dok su šire u narodu, koliko iz dijalektološke literature znamo, poznati samo oblici: ko, neko, niko, svako.
Gudkov u svome članku navodi još neke razlike, ali ipak kaže: „net takih form ili konstrukcij, kotorye bynaličestvovali v odnom variante jazikai soveršenno otsutstvovali v drugom" (str. 59). Samo se iz takve, nesumnjivo sasvim tačne konstatacije, po našem mišljenju, može izvesti zaključak da onda nema ni varijanata u tome jeziku.
U drugim pitanjima koja dodiruje Gudkov se uglavnom slaže s nama. On dokazima pobija tvrdnje onih što navode ostale morfološke razlike na kojima bi se zasnivale posebne varijante. A mi smo osim toga u boljim prilikama da upoznamo i druge razlike istog karaktera kakav imaju one o kojima Gudkov govori. Tu su, pre svega, današnji oblici književnog jezika imeničkih zamenica za lica: tko, netko, nitko i svatko — u Hrvata, prema oblicima istih tih reči ko, neko, niko, svako — u Srba. U ovome slučaju imamo flagrantan dokaz o tome koliko se u slučajevima gde imamo dublete u književnom jeziku kod Hrvata doslednije čuvaju stariji oblici. Nekadašnji oblik kto (kъto) u istorijskom razvitku našeg jezika postao je tko. I takav se sreće u ove i u drugih, s njom složenih zamenica, u jeziku narodnih umotvorina. Ovde već naporedo s oblikom ko, ali znatno ređe od ovoga. Oblik ko dobiven je pod uticajem sisteme, prema oblicima zavisnih padeža (koga, kome...). A nije tu bez ikakvog značaja bilo ni slabljenje jedne od dve uzastopne eksplozije. Oblika sa suglasnikom t ispred ko srećemo i u jeziku Vuka Karadžića i njegovih savremenika: prota Mateje Nenadovića, J. St. Popovića i dr. srpskih pisaca njihova vremena. Njega ima i u pokojeg Vukova sledbenika. A čuvao se u narodnim govorima i na srpskoj strani. To izričito kaže St. Novaković u svojoj Gramatici (str. 131) i potvrđuje primerom: Tko ima ne kazuje, tko dobije ne pozna, tko pozna neće da ima. On se sreće kod Srba i u XX veku u pojedinim zvaničnim aktima, u zakonodavstvu, npr., i drugde. Ali se može reći da se takvi ovi oblici u srpskim oblastima danas više ne sreću, ni u narodu ni u književnom jeziku. A u hrvatskoj se sredini upotrebljavaju, više kao knjiški oblici, naravno — obično i u svakodnevnom govornom jeziku gradske sredine, dok su šire u narodu, koliko iz dijalektološke literature znamo, poznati samo oblici: ko, neko, niko, svako.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Isto su tako iz književnog jezika kod Srba skoro potpuno iščezli zamenički oblici tvrdih osnova s pokretnim u na kraju. Danas se na ovoj strani sreće samo: tome, ovome, kome, svakome (prema našemu, vašemu, svojemu). I to se ističe kao značajna razlika u književnom jeziku Srba i Hrvata. Za ove druge se s pravom kaže da čuvaju stariji oblik, tj. oblik sa samoglasnikom u na kraju i kada mu neposredno prethodi slog sa samoglasnikom zadnjeg reda. Oblike: tomu, ovomu, komu, svakomu favorizuju hrvatski gramatičari (ne i Maretić s ostalima) i ličnom upotrebom. I oni se još uvek sreću u jeziku hrvatskih pisaca naporedo s oblicima u kojih je sve češći nastavak -ome, ne samo kada u neposredno prethodnom slogu dolazi samoglasnik e nego i kada je taj samoglasnik o. Svakome ko se u to želi uveriti preporučujemo da pogleda jezik bilo koga hrvatskog prozaiste. Mi smo za to uzeli Antologiju hrvatske proze koju je priredio književnik P. Šegedin (u Beogradu 1956). I tamo smo zabeležili: po onomesuncu (str. 8), na istome mjestu (14), po svemu drugome (22), darovao po krušku svakome — kod V. Nazora jedan drugome brat(81), najsrodniji onome (83), u svome posljednjem (23), potome (86), tome čovjeku (91), samome neočekivano došlo (91), po svome izgledu (95) — kod A. Cesarca; kome sampriznao (108), ne bi nikome ni palo na pamet(114), mislio o tome (117), pa nikome ništa (152), ovome ili onome (152), svakome svoje (152) — kod M. Krleža itd. Naporedo s ovima nailazimo i na oblike s nastavkom -omu, koji se i tamo već počinju osećati kao arhaizmi, kao što su kod Srba to nešto ranije postali.
Na izvesnu razliku u jeziku srpskih i hrvatskih pisaca u upotrebi oblika imeničke zamenice za stvari s upitnim značenjem ukazano je, prvi put u jednom članku u Našem jeziku knj. V (1937), str. 135—152, gde autore rasprave (N. Rončević) konstatuje da je kod novijih pisaca štokavaca taj oblik šta, a ne što. Mi smo, međutim, utvrdili (prvo u Našem jeziku knj. XIII n. s, str. 127—136, a zatim i u knjizi Savremeni srpskohrvatski jezik I, str. 279—286) nešto drukčije stanje. Prvobitni oblik što, takav pretežno, ostao je u ranijem periodu novoga vremena i kod srpskih pisaca, ali već od Vuka Karadžića, a i pre njega, kod Srba u upitnom i još nekim značenjima preovlađuje šta, dok je kod Hrvata, u principu vernijih starijim oblicima jezika, i u upitnom značenju pretežno očuvan prvobitni oblik koji se jedino, i kod Hrvata i kod Srba, upotrebljava u obliku što tamo gde se njegova funkcija svodi na vezničku ulogu, tj. u odnosnom značenju, a i u još ponekom. Ali smo utvrdili i da je, dakako, i kod Hrvata u onome prvome, upitnom značenju takođe običan i oblik šta. I to smo potvrdili primerima iz nekoliko hrvatskih pisaca našega vremena (v. Savremeni jezik, tač. 274. a i 275).
Hrvatski su se jezikoslovci odlučno, i s dosta uspeha, u svojoj sredini zalagali za ograničenu upotrebu prisvojne zamenice čiji samo kada se odnosi na muške osobe, zato što je takvu upotrebu Maretić našao u jeziku V. Karadžića i Đ. Daničića i što je to u svojoj knjizi dao kao pravilo. A i samo primeri iz jezika hrvatskih pisaca koje je potpisani, kao jedan od onih što su raspravljali o ovome problemu, dao u Našem jeziku (knj. III n. s. str. 94. i 95) jasno govore da ni tu nema razlike u književnom jeziku kod Srba i Hrvata, iako su se lingvisti beogradske škole i zagrebačke u tome razlikovali (v. polemički članak A. Belića u njegovoj knjizi ogleda Oko našeg književnog jezika (str. 170—175), koji je nastao kao odgovor dr. Blažu Jurišiću i objavljen prvo u Našem jeziku knj. II, 1933. pod naslovom Nekoliko načelnih pitanja i s potpisom uredništva.
Ukazivano je, a i mi smo lično u knjizi Savremeni srpskohrvatski jezik, str. 326. i 327. ukazali na nejednaku frekvenciju upotrebe brojeva 2, 3 i 4 u oblicima promene između pisaca i štampe hrvatske i srpske sredine, ističući da su oblici promene zavisnih padeža s predlozima u prvoj sredini češći. Ali smo, opet tamo, dali i primere: Pred njim je uzan cvijećnjak sa dvije klupe (A. G. Matoš, Iverje 59). — Dvolična i na dvije strane jaka (Dr Milan Bogdanović, prevod Šekspirova Otela, 33). — Nakon dvije godine dopade talijanskog ropstva (I. G. Kovačić, Izabrana djela, 27). — Mi ne kanimo ovdje ispričati historiju mržnje između ta dva odličnika (R. Marinković, Ruke, 19) — iz hrvatskih, dakle, pisaca i: Izgubi se u glasnom plaču i pakosnom brzom udaranju dveju sitnih a jakih pesnica po stolu (I. Andrić, Travnička hronika, 154). — Pitanje o razlici nateg jezika i slovenskog u njegovim trima redakcijama (A. Belić, Vukova borba, 223) — iz srpskih. Ovi primeri jasno govore da je kod Hrvata obično ono što je kod Srba češće, a i obrnuto: da ni kod Srba nije retko ono što je nesumnjivo nešto veće frekvencije u hrvatskoj književnosti i dnevnoj štampi.
Jedva da se i vredno zadržati na konstataciji (V. Gudkova) da hrvatski pisci povratnu zamenicu - rečcu se s glagolskom enklitikom je iza sebe upotrebljavaju u nepromenjenom obliku kao se je, a u srpskih se pisaca, za razliku od ovih, tu ogleda vršenje dvostrukog glasovnog procesa: ispadanje suglasnika j i sažimanje dva e, te oni mesto se je obično pišu se. Ako je i tako, a mi smo se i lično uverili da je kod hrvatskih pisaca češće se je, a kod srpskih opet češće se, onda je to razlika u pravopisu, a ne i u jeziku, ali toliko beznačajna razlika da je pravopisna komisija od 11 članova (u kojoj su radili i hrvatski i srpski jezički stručnjaci) nije ni zabeležila, mada je to bilo potrebno učiniti. Uostalom mi i na jednoj i na drugoj strani srećemo ovde i kontrakciju i obe enklitike jednu za drugom.
Na sličan se način može govoriti o razlici u upotrebi predloga s(a), s nepostojanim a i bez njega. Poznato je da se to a upotrebljava samo kada oblik reči ispred kojeg predlog dolazi počinje određenim suglasničkim grupama ili suglasnikom s, odnosno njemu sličnim suglasnicima (z, š, ž...). Tako utvrđena gramatička pravila propisuju. A hrvatski pisci ih se, kao i neki srpski, upadljivo doslednije pridržavaju. Ali među ovima poslednjim ima pojedinih pisaca koji gotovo redovno predlog sa upotrebljavaju u ovome obliku. Jedan od ovih je Ivo Andrić. Na drugoj strani, kod hrvatskih pisaca, nailazimo na dosta česta remećenja utvrđenih pravila, i retko i kod njih možemo naći slučajeva bez ogrešenja o ta pravila. Štaviše, i neki hrvatski pisci o njima, ne vode mnogo računa. Kao dokaz za ovo moći će da posluže primeri: Sa hotelske terase čuje se (20), Progovori onaj sa katedre (26), ispod kišobrana sa kojega se cedila. . . voda (27), dostojanstveno diže sa pučine (45), skine ruku sa Vladimirove (45), Vladimir ustade sa klupe (46), Malo su se čuli akordi sa gitara (51), Glas je dolazio upravo sa mora (45), Promuca ovaj i pođe sa balkona (53) — uzeti s nekoliko strana zbirke pripovedaka R. Marinkovića Ruke, koja nam se našla pri ruci. A Marinković nije jedini hrvatski pisac koji i van malopre označenih pozicija predlog s upotrebljava u obliku s nepostojanim a. I ostali hrvatski pisci: D. Šimunović, npr., (A u toliko se začu sa breščića jasan glas..., sa drugih se strana odazvaše (Tuđinac, str. 34), M. Krleža (Baca ih po vozovima tamo amo sa sjevera na jug, sa istoka na zapad, Hrvatski bog Mars, 98), V. Kaleb (Kad ga je sa obale odvezao u magazin, Novele, 95) i mnogi drugi, koji češće a koji ređe, uzimajući uopšte — kao i srpski pisci, upotrebljavaju predlog sa u ovome obliku u bilo kome položaju.
Kada se k ovome doda činjenica da dva gore istaknuta momenta nisu jedini ritamski zahtevi koji uslovljavaju upotrebu predloga s s nepostojanim a, dolazi se do zaključka da kodifikatori jezika u ovome, kao ni u drugim sličnim slučajevima, ne bi smeli utvrđivati kruta pravila, ako ne žele da između sebe i pisaca—stvaralaca izazivaju nesporazume oko pojedinih zamerki koje čine njihovu jeziku. Jer ne treba zaboraviti da se nedovoljno opravdanim zamerkama ograničava istinsko stvaralaštvo pisaca, ne samo u književnosti već i u samome jeziku.
Kada se k ovome doda činjenica da dva gore istaknuta momenta nisu jedini ritamski zahtevi koji uslovljavaju upotrebu predloga s s nepostojanim a, dolazi se do zaključka da kodifikatori jezika u ovome, kao ni u drugim sličnim slučajevima, ne bi smeli utvrđivati kruta pravila, ako ne žele da između sebe i pisaca—stvaralaca izazivaju nesporazume oko pojedinih zamerki koje čine njihovu jeziku. Jer ne treba zaboraviti da se nedovoljno opravdanim zamerkama ograničava istinsko stvaralaštvo pisaca, ne samo u književnosti već i u samome jeziku.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
U najnovije vreme i mi posebno često ukazujemo na sintaksičke sinonime, tj. na naporednu upotrebu više sintaksičkih celina u istoj službi. Tih slučajeva, to je i od ranije poznato, ima više i kod pojedinih pisaca. A razumljivo je što i jedan isti pisac radije upotrebljava jednu takvu celinu nego drugu, i što katkad od više mogućih sintaksičkih jedinica upotrebljava samo jednu, a drugi pisac koji živi s njim u istom mestu, pripada istom književnom krugu, pa i istom literarnom pravcu, a ima s njim i istu tematiku, — opet radije uzima sintaksički sinonim po kome se razlikuje od toga drugog pisca. I mi se pitamo: neće li kogod reći da svaki od ta dva pisca ima svoju varijantu, jer se češća upotreba jednog od takvih sintaksičkih sinonima kod pisaca jednog kulturnog centra nego kod pisaca drugog centra uzima katkad da se na osnovu nje dokaže postojanje više varijanata srpskohrvatskog jezika. Tako i V. Gudkov, kao dokaz da su hrvatska i srpska dve različne varijante zajedničkog srpskohrvatskog jezika, navodi nejednake padežne oblike u službi imenske predikatske dopune uz glagol postati tvrdeći da je taj oblik u jeziku srpskih pisaca nominativ, a u jeziku hrvatskih — instrumental. Mi, međutim, tvrdimo da je taj oblik ili nominativ ili instrumental i u jeziku jednih i u jeziku drugih. A da i kod srpskih pisaca srećemo oblik instrumentala kao dopunu glagolu postati u predikatu mogu poslužiti primeri: Onamo ga čeka sreća da čovekom postane (J. J. Zmaj, Pevanija I. Novi Sad 1882, 477). — Iskonceptirao (je) još pre osamnaest godina kad je direktorom postao (S. Sremac, Vukadin. Beograd 1940, 103). — On nije napustio svoj Maljen radi toga da bi postao mehanskim momkom (S. Ranković, Porušeni ideali. Beograd 1900, str. 20). — Zato se ona vrlo brzo zagadi [kišnica], pa često postane opasnom za pojenje stoke (J. M. Žujović, Izvori i bunari, 4). — Miris, toplota itd. postaju najzad neprijatnim (B. Marković, Psihologija. Beograd 1940, 105). — Tako čovek postaje robom strasti (Isto, 135) i dr. A. dopuna glagola postati nominativom isto se tako može potvrditi primerima iz hrvatskog jezika: Mislim kako sada ja slobodna postah (A. Kanižlić, Rožalija 48). — Il' da bi kako druga postala (M. Ogrizović Hasanaginica 1909, 88). — Radom i mukom svojom očeličen samo svijestan čovjek postat će stvaralac (S. Kranjčević, Pjesnička proza, XXXII). — Lik postaje zaprepašćen koji trenutak (D. Šimunović, Izabrane pripovijetke, 278) i dr.
Na često ukazivanu razliku u upotrebi oblika dopune glagolima nepotpunog značenja, modalnim i inkohativnim, Gudkov je obratio ozbiljnu pažnju. On, pre svega, navodi primere (iz V. Nazora) kojima potvrđuje svoju tačnu konstataciju da se infinitiv u hrvatskih pisaca još uvek sreće u upotrebi naporedo i s finalnim (namernim) rečenicama, dok je iz jezika srpskih pisaca takve upotrebe skoro sasvim nestalo (Sovetskoe slavjanovedenie 3, 1965., 57). No ipak se ne može reći da u jeziku srpske književnosti oblika infinitiva nikako nema u označenoj službi. On je prvo običan u narodnim umotvorinama (isp. stihove: Sjede Marko s majkom večerati; Evo t'idem poginuti, dušo, u taboru čestitoga kneza...) i u jeziku Vuka Karadžića, za koji ćemo ovde navesti njegove primere: Pa se onda moli bogu i ide spavati, Od mene je dosta što se trudim zaslužiti i dr., koji se s drugim takvim mogu naći u Južnoslovenskom filologu (knj. XXVI, str. 135), gde se o tome pitanju raspravlja. A upotrebljavali su ga i neposredni a dosledni Vukovi sledbenici i verni podražavaoci jezika narodnih umotvorina.
Na istome mestu (u sarajevskom Odjeku) zajedno s ovim ističe se i razlika u nejednakoj upotrebi bezličnoga glagola trebati — u hrvatskoj varijanti u obliku. Ta bi grana poslova trebala da odumre (gde upotrebljeni glagolski oblik, uzgred napominjemo, više i nije bezličan. — M. St.), a u srpskoj u obliku: Ta bi grana poslova trebalo da odumre. Međutim, prvi, lični oblik bezličnoga glagola kakav se pripisuje hrvatskoj varijanti, dosta je običan i u srpskoj sredini, mada možda češći u hrvatskoj, ali na takav oblik ovoga glagola ukazuju kao na neispravan svi naši gramatičari — ne samo srpski već i hrvatski. U najnovijoj školskoj knjizi autorskog kolektiva Brabec—Hraste—Živković izrično se kaže: „od glagola trebati uzima se samo treće lice" (str. 245. drugog izdanja od 1945). T. Maretić (u Jezičnom savjetniku lične oblike glagola trebati smatra provincijalnim i preporučuje njihovu bezličnu upotrebu, tj. upotrebu samo u 3. l. jednine. Mi se u prvome s Maretićem ne možemo složiti, jer je upotreba glagola trebati (u značenju morati) u ličnim oblicima rasprostranjena i kod Srba i kod Hrvata, u svim ili skoro u svim krajevima, i nije provincijalna, ali se slažemo s njim da se, bar za sada, treba zalagati za njegovu bezličnu upotrebu, jer je ona svojstvena neuporedivo većem broju pisaca, ne samo kod Srba nego i kod Hrvata.
Na često ukazivanu razliku u upotrebi oblika dopune glagolima nepotpunog značenja, modalnim i inkohativnim, Gudkov je obratio ozbiljnu pažnju. On, pre svega, navodi primere (iz V. Nazora) kojima potvrđuje svoju tačnu konstataciju da se infinitiv u hrvatskih pisaca još uvek sreće u upotrebi naporedo i s finalnim (namernim) rečenicama, dok je iz jezika srpskih pisaca takve upotrebe skoro sasvim nestalo (Sovetskoe slavjanovedenie 3, 1965., 57). No ipak se ne može reći da u jeziku srpske književnosti oblika infinitiva nikako nema u označenoj službi. On je prvo običan u narodnim umotvorinama (isp. stihove: Sjede Marko s majkom večerati; Evo t'idem poginuti, dušo, u taboru čestitoga kneza...) i u jeziku Vuka Karadžića, za koji ćemo ovde navesti njegove primere: Pa se onda moli bogu i ide spavati, Od mene je dosta što se trudim zaslužiti i dr., koji se s drugim takvim mogu naći u Južnoslovenskom filologu (knj. XXVI, str. 135), gde se o tome pitanju raspravlja. A upotrebljavali su ga i neposredni a dosledni Vukovi sledbenici i verni podražavaoci jezika narodnih umotvorina.
Gudkov, međutim, izgleda nije znao za prilično uverljive dokaze i zaključke do kojih smo došli dvema detaljnim analizama velikog broja primera naporedne upotrebe infinitiva i prezenta s veznikom da u funkciji dopune nepotpunih glagola uzetih iz jezika hrvatskih i srpskih pisaca. Prva od tih analiza data je uzgredno u anketi Letopisa Matice srpske (knj. 372, sv. 3, str. 132. ovoga časopisa), a druga je posvećena detaljnom raspravljanju isključivo ovoga pitanja (u Našem jeziku knj. V n. s. str. 85—102. i 165—185). U naknadu za to Gudkov je sopstvenom analizom utvrdio da je naporedna upotreba ta dva oblika jednako svojstvena hrvatskim koliko i srpskim književnicima i u obliku futura I, gde je upotreba prezenta pripisivana samo srpskim piscima, a za hrvatske se pisce tvrdilo da je tu kod njih u upotrebi samo oblik infinitiva (v. Gudkovljevu raspravu u časopisu Sovetskoe sla-vinovedenie za 1965, br. 3, str. 58).
S obzirom na nesumnjivu razjašnjenost ovoga pitanja za nas je skoro neobjašnjivo što se i dalje (v. sarajevski Odjek br. I od 1. jan. 1966) govori o razlici u značenju između jednog i drugog oblika (infinitiva i prezenta s veznikom da) u funkciji dopune o kojoj je ovde reč, pa se kao odlika hrvatske varijante ističe infinitiv, za razliku od srpske kojoj je svojstven prezent s veznikom da i navodi se primer Đaci ne smiju pušiti (hrv.), odnosno: Đaci ne smeju da puše (srp.), iako je dobro poznato da je prvo i srpsko, a drugo i hrvatsko, odnosno da je i jedno i drugo — i srpsko i hrvatsko.
Na istome mestu (u sarajevskom Odjeku) zajedno s ovim ističe se i razlika u nejednakoj upotrebi bezličnoga glagola trebati — u hrvatskoj varijanti u obliku. Ta bi grana poslova trebala da odumre (gde upotrebljeni glagolski oblik, uzgred napominjemo, više i nije bezličan. — M. St.), a u srpskoj u obliku: Ta bi grana poslova trebalo da odumre. Međutim, prvi, lični oblik bezličnoga glagola kakav se pripisuje hrvatskoj varijanti, dosta je običan i u srpskoj sredini, mada možda češći u hrvatskoj, ali na takav oblik ovoga glagola ukazuju kao na neispravan svi naši gramatičari — ne samo srpski već i hrvatski. U najnovijoj školskoj knjizi autorskog kolektiva Brabec—Hraste—Živković izrično se kaže: „od glagola trebati uzima se samo treće lice" (str. 245. drugog izdanja od 1945). T. Maretić (u Jezičnom savjetniku lične oblike glagola trebati smatra provincijalnim i preporučuje njihovu bezličnu upotrebu, tj. upotrebu samo u 3. l. jednine. Mi se u prvome s Maretićem ne možemo složiti, jer je upotreba glagola trebati (u značenju morati) u ličnim oblicima rasprostranjena i kod Srba i kod Hrvata, u svim ili skoro u svim krajevima, i nije provincijalna, ali se slažemo s njim da se, bar za sada, treba zalagati za njegovu bezličnu upotrebu, jer je ona svojstvena neuporedivo većem broju pisaca, ne samo kod Srba nego i kod Hrvata.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Iako mesto enklitike nije sintaksička kategorija, nego se tiče ritma jezika, mi ćemo se ovde i na nju osvrnuti zato što se ona, uz dve neposredno prethodne, na sad citiranom mestu navodi kao jedna od osobina po kojoj se srpska i hrvatska jezička varijanta međusobno razlikuju. I tačno je, doista, da se glagolska enklitika u jeziku hrvatskih pisaca obično javlja između delova rečeničnih celina, između atributa i subjekta, recimo. To isto mesto glagolske enklitike karakteriše i jezik Vuka Karadžića i jezik drugih pisaca njegova vremena na srpskoj strani, a nešto manje kasnijih srpskih pisaca. Govoreći o toj osobini Vukova jezika mi smo rekli da je to „i sasvim razumljivo kada se ima na umu činjenica da je Vuk bio savremenik pisaca koji su pisali stihove po klasičnim uzorima, i u kojih zakone metrike nije bilo dopušteno narušavati" (Jezik u Vukovu delu i savremeni srpsko-hrvatski književni jezik. Južnoslovenski filolog knj. XXVI, str. 141). Tu smo takođe istakli da enklitika zauzima mesto između delova rečeničnih celina i u jeziku savremenih pisaca, ali ređe savremenih srpskih pisaca, kojima rušenje nekadašnje rečenične ritmičnosti manje smeta, pa je kod njih glagolska enklitika obična i neposredno iza cele sintagme, — a više kod hrvatskih, koji se i ovde doslednije drže jezičke tradicije, mada i kod njih u novije vreme ima dosta odstupanja od nje, pa i što se tiče mesta glagolske enklitike u rečenici. Ovo je toliko poznato da primere i nije potrebno navoditi.
U svakodnevnom jeziku Hrvata, naročito onih što žive u gradskim sredinama, sreće se upotreba infinitiva s predlogom za mesto glagolske imenice, kao u primerima tipa: soba za iznajmiti, gde se inače i kod Hrvata, pogotovu u jeziku hrvatskih pisaca, i u srpskim sredinama upotrebljava glagolska imenica (soba za iznajmljivanje). A na upotrebu predloga za s infinitivom stalno se ukazuje kao na tuđi uticaj, nemački i italijanski. Ipak su, valjda, na osnovu toga, pojedinci, ali baš zato sasvim neosnovano, izvodili zaključak da se u jeziku Hrvata glagolske imenice i ne upotrebljavaju. Mi smo, međutim, obiljem primera uzetih iz jezika pojedinih hrvatskih pisaca, i novijih i nešto starijih — u odgovoru na anketu Letopisa Matice srpske (knj. 372. sv. 2, str. 134) pokazali koliko je takav zaključak bez ikakvog osnova. Na istome smo mestu i istim postupkom obesnažili konstataciju da su glagolski oblici pasiva svojstveni „srpskome" jeziku za razliku od „hrvatskog", u kome se navodno ne upotrebljavaju.
Iz česte upotrebe u svakodnevnom govornom jeziku probije se katkad i u književni jezik hrvatskih pisaca oblik akuzativa uz povratne glagole u pasivnome značenju. Ali to niko naravno nije priznao za osobinu književnog jezika. Takvu upotrebu, uostalom, hrvatski lingvisti označavaju kao suprotnu prirodi našeg jezika. To čini T. Maretić u svome Jezičnom savjetniku, a, između ostalih, i Lj. Jonke u zagrebačkom Jeziku (god. I, str. 91), gde kaže da stvarni objekat u takvim rečenicama gramatički postaje subjektom, pa zato mora biti u obliku nominativa, a ne u obliku akuzativa. A što je najglavnije, ta je osobina u jeziku hrvatskih pisaca odveć retka, pa se i po samome tome već ne može smatrati da tu ima neke razlike u jeziku Hrvata i Srba. Tako se isto, otprilike, može ocenjivati i upotreba subjekta ergativnih rečenica u obliku lokativa s predlogom po, ili uz glagolske imenice u funkcije subjekatskog genitiva. Tu pojavu srećemo, istina, i kod po kojeg hrvatskog pisca, ali vrlo retko, i to je ovde vrlo značajno. A osim toga, gramatičari vode borbu protiv takve upotrebe. T. Maretić je u Jezičnom savjetniku oglašava za provincijalnu i upućuje na ispravnost upotrebe, u prvome slučaju — genitiva s predlogom od, a u drugome — samog genitiva, ili na opisivanje (ne: narodne pjesme skupljene po Vuku Karadžiću nego od Vuka Karadžića i ne: prikazivanje po diletantima i tumačenje po učenicima nego prikazivanje diletanata i tumačenje učenika — onako, dakle, kako nalazimo kod većine, kod skoro svih i hrvatskih i srpskih književnika, pa zato ovo i ne treba ubrajati u nekakve razlike ni sintaksičke, ni stilske, ni bilo kakve druge.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
Ponegde se jezička tumačenja gramatičara ne podudaraju sa stvarnim stanjem jezika, i tu se onda postavlja pitanje šta u ovome slučaju treba da bude merodavno — mišljenje gramatičara koje se ne zasniva na onome što u jeziku u danom trenutku postoji, ili ono što u jeziku stvarno živi. Umesto direktnog odgovora na to pitanje mi ćemo u odbranu gramatičara reći da oni nikad ne zastupaju nešto čega baš nikako nema u jeziku. A u korist neometanog razvitka jezika kažemo da dužnost gramatičara nije davanje pravila na osnovu nečega što je u jeziku nekada postojalo, ali je odživelo svoj vek ili ne predstavlja više stvarno stanje, već da uvek zna i šta je bilo i šta ima u jeziku, da utvrdi šta iz njega nestaje a šta u njemu živi, pa da, na osnovu toga i na osnovu lingvističkih zakonitosti, izvodi zaključke i daje pravila. U odbranu posebno Tome Maretića što je dao pravilo prema kojem se pošto ne može upotrebljavati za vezivanje uzročnih rečenica, dovoljno je podsetiti na činjenicu što je on svoju, vrlo značajnu inače, Gramatiku radio na osnovi Vukova jezika, u kojem takve upotrebe doista i nema (v. Južnoslovenski filolog XXVI, str. 128 i 129). Ali bi svakako bilo sasvim pogrešno ako bi se na osnovu datog Maretićeva pravila, koje je on ponovio i u Jezičnom savjetniku, a ostao pri njemu i u II-om izdanju svoje velike knjige, i kojeg se, najverovatnije baš zato, još uvek drže hrvatski gramatičari, — izveo zaključak da se u tome razlikuje književni jezik kod Hrvata i Srba, kod kojih skoro sve gramatike govore i o uzročnoj upotrebi veznika pošto. Stvarno stanje jezika nalaže da se mora govoriti i o takvoj njegovoj upotrebi, vrlo širokoj upotrebi, i to ne samo u jeziku srpskih nego isto tako i hrvatskih pisaca, koju smo potvrdili brojnim primerima na sad citiranom mestu u Južnoslovenskom filologu, str. 129 — 130) i gde, pored velikog broja srpskih, nalazimo i hrvatske primere: iz A. Šenoe (Poštoje pak u ovijem kraljevinama od pamtivijeka red i zakon da glavnom odboru bude glava ban, predlažem smjerno... Sabrane pripovijesti. Zagreb 1883—1887, II, 153); M. Marjanovića (Hranilović ne shvaća situacije šta je i naravno pošto se u parcijalnim domjencima ne može sticati ona savremenost temeljite naobrazbe... — Hrvatska književna kritika, Zagreb 1950, 47); A. G. Matoša (Pošto se u njih izdavaše soba, prikažem Cili svoje kanonire — Novo iverje. Mostar 1900, 10); I. Kozarčanina (Pošto je odnijela sa sobom sve svoje haljine i dragocijenosti, u hotelu je iza nje ostala pustoš — Sam čovjek. Zagreb 1937, 81); Bošnjaka i Filipovića (Treba gledati na nejednakosti koje postoje ... pošto je izričito zabranjeno da se šaka ljudi guši u izobilju, dok izgladnjelo mnoštvo nema onoga što mu je najpotrebnije — (Antologija. Zagreb 1950 , 246); M. Božića (Pošto su i inače uvijek sasvim odmorne, kaznio ih je i sad neigrom. — Neisplakani. Zagreb 1955, 246). A da se pošto široko upotrebljava i za vezivanja uzročnih rečenica u savremenom jeziku i u hrvatskoj sredini, kao god i u srpskoj, kao dokaz nam može poslužiti i velik broj primera koje jedan saradnik zagrebačkog Jezika (v. god. I, sv. 3, str. 91) navodi iz niza dnevnih listova i časopisa, pa opet, i pošto konstatuje da ga upotrebljavaju i dobri hrvatski pisci, tvrdi da je ta upotreba nepravilna zato što je pošto vremenski veznik (kao da nemamo i drugih slučajeva gde se i ostali veznici upotrebljavaju u funkciji spoljne oznake za vezivanje više vrsta zavisnih rečenica! M. St.) i da mesto njega u takvim slučajevima treba upotrebljavati budući da ili jer. A da on ovde nije u pravu, to jasno govore i sami njegovi primeri. Ima nesumnjivo i u oblasti sintakse slučajeva u kojima je širina upotrebe kod hrvatskih i srpskih pisaca nejednaka. Kao primer za ovo možemo navesti svakako nešto širu upotrebu genitiva s predlogom kod za određivanje gde se završava kretanje u pravcu mesta čije ime stoji u tome padežu — kod srpskih pisaca nego kod hrvatskih. Ali tu nejednakost u širini upotrebe mi možemo objasniti već spominjanom činjenicom da je dejstvo reči gramatičara kod Hrvata mnogo efikasnije nego kod Srba. Ali o potpunom odsustvu ove predloško-genitivne veze u jeziku hrvatske sredine tu nikako ne može biti govora; nju upotrebljavaju, dakako, i hrvatski pisci (v. primere u raspravi potpisanog: Odnos gramatičara prema normi književnog jezika. Spomenica u čast novoizabranih članova Srpske akademije nauka i umetnosti, knj. 26, str. 205. i 206). U govornom jeziku, u narodu uopšte, ova je upotreba mnogo šira, hteli smo reći i kod Hrvata. A široka upotreba njena u narodnim umotvorinama, u pesmama, pripovetkama i poslovicama — ovo uzgred dodajemo — svedoči nam da je ona narodnog karaktera. S druge strane gledajući, mi imamo takvu upotrebu genitiva i s drugim predlozima, i s prilozima, u istoj rečeničnoj funkciji (v. Naš jezik, knj. XII n. s, 78—89) i zato nema nikakvog opravdanja, ni lingvističkog mislimo, suprotstavljati se takvoj upotrebi.
A sasvim suprotno, mi i pored toga što od ove nije manje rasprostranjena upotreba predloga kod s oblikom genitiva glagolskih i drugih apstraktnih imenica u funkciji označavanja vremena još uvek smatramo da toj upotrebi, nešto široj u hrvatskim kulturnim sredinama, ali vrlo rasprostranjenoj i u srpskim, i pored toga što joj i hrvatski i srpski stručnjaci čine opravdane prigovore, — ipak nema mesta u srpskohrvatskom književnom jeziku jer ona nije domaćeg već stranog porekla. O ovome jasno govori činjenica što je u svemu identična s istom konstrukcijom u nemačkom jeziku, što je uopšte nema u jeziku narodnih umotvorina, a, koliko nam je poznato, ni u književnom jeziku ranijih epoha, iz vremena kada na njega još nije bilo nemačkog uticaja. Što je ova jezička osobina nešto češća kod Hrvata nego kod Srba, to nije teško objasniti neposrednijim uticajem Nemaca na prve nego na druge. Ali se o razlici ni ovde ne može govoriti.
Jedva da se može govoriti i upravo se, posle detaljne analize date u raspravi Padež objekta u negativnim rečenicama (Naš jezik, knj. XII n. s. 130—148) — i ne može govoriti o nejednako čestoj upotrebi tzv. slovenskog genitiva u književnom jeziku kod Hrvata i Srba, iako je u hrvatskoj gramatičkoj literaturi doslednije insistirano na obaveznoj upotrebi genitiva uz sve odrične glagole. Kako se iz pomenute analize, čija je slika data na tabeli u statističkom pregledu (str. 135), vidi — u savremenom srpskohrvatskom jeziku u službi pravog objekta i uz odrične glagole, i kod srpskih i kod hrvatskih pisaca, oblik akuzativa sve više potiskuje slovenski genitiv.
A ako je u hrvatskih pisaca upotreba genitiva s predlogom u u posesivnom značenju i u značenju predloga kod običnija nego u srpskih, to je opet lako objasniti njihovom sklonošću k boljem čuvanju književnojezičke tradicije, koje kod Srba tako reći i nema. Ali iako ovi poslednji genitiv s predlogom u u sada spomenutom značenju osećaju kao izvestan arhaizam, ipak se ova predloško-genitivna veza još uvek sreće i kod najznačajnijih predstavnika novije i najnovije srpske književnosti (isp. primere: Oči joj zatvorene kao u nekog teškog bolesnika — L. Lazarević, Celokupna dela, 87; Znate li da su u kita usta kao mehana — M. Glišić, Celokupna dela I, 32; Oči mu svijetle i prelivaju kao u mačka iz mraka — P. Kočić, Cjelokupna djela I, 165; U njega je bujna mašta i razvezan jezik — I. Andrić, Lica, 104). U majke je ćerka bila / Ko dan lepa ko cvet čedna — M. Mitrović, Pesme 1910, 53). — Prenoćićemo u moga kuma (D. Ćosić, Pokošeno polje 1953, 456). — A da ne stanuje u tebe moj zemljak Stojan Petrović (D. Maksimović, Kako oni žive 1935, 116).
Mogli bismo, dalje, navesti češću upotrebu perfektivnog prezenta u pripovedanju kod Hrvata, koja je karakterisala i jezik Vuka Karadžića kao književnika, a češću upotrebu aorista kod Srba u istoj funkciji. Ali ima, dakako, i upotrebe aorista u označenoj službi i kod prvih i upotrebe perfektivnog prezenta kod drugih. Ovo smo, i jedno i drugo, potvrdili primerima i objasnili u svojoj već spominjanoj raspravi Jezik u Vukovu delu i savremeni srpskohrvatski književni jezik (Južnoslovenski filolog, knj. XXVI, 101—108) i nemamo potrebe da ga ovde ponavljamo. Dodajemo samo da frekvencija upotrebe jednog i drugog oblika nije jednaka uvek ni kod svih pisaca jednog od dva naša glavna kulturna centra, pa ni u jeziku svakog dela jednog istog pisca.
A sasvim suprotno, mi i pored toga što od ove nije manje rasprostranjena upotreba predloga kod s oblikom genitiva glagolskih i drugih apstraktnih imenica u funkciji označavanja vremena još uvek smatramo da toj upotrebi, nešto široj u hrvatskim kulturnim sredinama, ali vrlo rasprostranjenoj i u srpskim, i pored toga što joj i hrvatski i srpski stručnjaci čine opravdane prigovore, — ipak nema mesta u srpskohrvatskom književnom jeziku jer ona nije domaćeg već stranog porekla. O ovome jasno govori činjenica što je u svemu identična s istom konstrukcijom u nemačkom jeziku, što je uopšte nema u jeziku narodnih umotvorina, a, koliko nam je poznato, ni u književnom jeziku ranijih epoha, iz vremena kada na njega još nije bilo nemačkog uticaja. Što je ova jezička osobina nešto češća kod Hrvata nego kod Srba, to nije teško objasniti neposrednijim uticajem Nemaca na prve nego na druge. Ali se o razlici ni ovde ne može govoriti.
Jedva da se može govoriti i upravo se, posle detaljne analize date u raspravi Padež objekta u negativnim rečenicama (Naš jezik, knj. XII n. s. 130—148) — i ne može govoriti o nejednako čestoj upotrebi tzv. slovenskog genitiva u književnom jeziku kod Hrvata i Srba, iako je u hrvatskoj gramatičkoj literaturi doslednije insistirano na obaveznoj upotrebi genitiva uz sve odrične glagole. Kako se iz pomenute analize, čija je slika data na tabeli u statističkom pregledu (str. 135), vidi — u savremenom srpskohrvatskom jeziku u službi pravog objekta i uz odrične glagole, i kod srpskih i kod hrvatskih pisaca, oblik akuzativa sve više potiskuje slovenski genitiv.
A ako je u hrvatskih pisaca upotreba genitiva s predlogom u u posesivnom značenju i u značenju predloga kod običnija nego u srpskih, to je opet lako objasniti njihovom sklonošću k boljem čuvanju književnojezičke tradicije, koje kod Srba tako reći i nema. Ali iako ovi poslednji genitiv s predlogom u u sada spomenutom značenju osećaju kao izvestan arhaizam, ipak se ova predloško-genitivna veza još uvek sreće i kod najznačajnijih predstavnika novije i najnovije srpske književnosti (isp. primere: Oči joj zatvorene kao u nekog teškog bolesnika — L. Lazarević, Celokupna dela, 87; Znate li da su u kita usta kao mehana — M. Glišić, Celokupna dela I, 32; Oči mu svijetle i prelivaju kao u mačka iz mraka — P. Kočić, Cjelokupna djela I, 165; U njega je bujna mašta i razvezan jezik — I. Andrić, Lica, 104). U majke je ćerka bila / Ko dan lepa ko cvet čedna — M. Mitrović, Pesme 1910, 53). — Prenoćićemo u moga kuma (D. Ćosić, Pokošeno polje 1953, 456). — A da ne stanuje u tebe moj zemljak Stojan Petrović (D. Maksimović, Kako oni žive 1935, 116).
Mogli bismo, dalje, navesti češću upotrebu perfektivnog prezenta u pripovedanju kod Hrvata, koja je karakterisala i jezik Vuka Karadžića kao književnika, a češću upotrebu aorista kod Srba u istoj funkciji. Ali ima, dakako, i upotrebe aorista u označenoj službi i kod prvih i upotrebe perfektivnog prezenta kod drugih. Ovo smo, i jedno i drugo, potvrdili primerima i objasnili u svojoj već spominjanoj raspravi Jezik u Vukovu delu i savremeni srpskohrvatski književni jezik (Južnoslovenski filolog, knj. XXVI, 101—108) i nemamo potrebe da ga ovde ponavljamo. Dodajemo samo da frekvencija upotrebe jednog i drugog oblika nije jednaka uvek ni kod svih pisaca jednog od dva naša glavna kulturna centra, pa ni u jeziku svakog dela jednog istog pisca.
Mrkalj
Buduća legenda
- Poruka
- 32.474
I najzad, da završimo. Mi uostalom, ne samo da nemamo potrebe dalje navoditi slučajeve izvesnih razlika, nego smo ih, možemo reći, i iscrpli, bar sve one koje se lakše zapažaju. A što je ovde od naročitog značaja: upotreba nekih reči u jednim kulturnim centrima koje nisu poznate, ili su manje poznate u drugim, pogotovu kad je broj takvih reči neznatan prema zajedničkoj leksičkoj riznici uzetoj u celini, niti običnija upotreba pojedinih od više naporednih oblika reči, pa ni sklonost k češćoj upotrebi jednih od više sintaksičkih sinonima, kao god ni razlike u izboru umetničkih sredstava jezika, nisu najzad ništa drugo već stilske razlike. A razlikama u stilu ne mogu se definisati jezičke varijante. Inače, u krajnjoj konsekvenci imali bismo onoliko varijanata srpskohrvatskog jezika koliko imamo pisaca koji su pisali i koji pišu tim jezikom. Istina je da stilske razlike u jeziku pojedinih pisaca, a tako i u jeziku pojedinih kulturnih centara, nisu jednake, već su negde manje, a negde veće; negde pre padaju u oči, a negde ih je teže zapaziti. Ali stepen stilske raznolikosti jezika, ni pojedinih pisaca ni pojedinih centara, još niko nije precizno utvrdio, niti ga je moguće utvrditi.
U definiciju zagrebačke jezičke varijante, za razliku od beogradske, kao jedna od glavnih karakteristika njenih, unosi se katkad i to što je ona zasnovana na hercegovačkom dijalektu, za razliku od beogradske, koja se zasniva na šumadijsko-sremskom (v. Jezik, XIII, sv. 1, str. 31). Međutim, sve dosadašnje teorije o stvaranju tzv. beogradskog stila, tj. književnog jezika pisaca beogradskog književnog kruga, s pravom govore da je taj jezik izgrađen na osnovi jezika Vuka Karadžića (v. između ostalog, A. Belića, Beogradski stil. Naš jezik II (1934, str. 193—200). A jeziku Vuka Karadžića niko, bar dosad, nije sporio hercegovačku osnovu. Niko naravno ne spori, niti može sporiti, hercegovačku osnovu ni književnom jeziku zagrebačkog književnog i opštekulturnog centra. Ali zato upravo što je osnova ista, bez obzira na razlike u današnjoj vrednosti jednog nekadašnjeg glasa, i bez obzira na izvesne stilske, a po koji put i leksičke razlike, Hrvati i Srbi imaju zajednički književni jezik, u kojeg je gramatički sistem, u tome se svi slažemo, onaj što ga je na osnovu narodnih govora hercegovačkog tipa izradio upravo Vuk Karadžić. I taj je sistem ostao isti u Srba i Hrvata, pa zato mi i kažemo da razlike o kojima smo govorili, i koje dobro treba poznavati, naročito jezičkim stručnjacima, nemaju karakter jezičkih varijanata. Još manje se može govoriti o dve ili više normi jednoga jezika s potpuno istim gramatičkim sistemom. I zato što taj jezik nije jezik samo Srba, ili samo Hrvata, mi ga ne možemo zvati ni samo hrvatskim ni samo srpskim jezikom, ne bar mi koji se bavimo njim, i ne prvenstveno u studijama, raspravama i člancima o tome jeziku, i u svojim učenjima o njemu.
Čitaoci dosta lako zapažaju razlike u stilu između hrvatskog književnika Miroslava Krleže, recimo, i srpskog Veljka Petrovića. Ali te razlike nije teško otkriti ni u jeziku ovoga poslednjeg i nešto starijeg, opet srpskog pisca, Borislava Stankovića. Pa ni za Stankovićevog savremenika, takođe Srbina, Petra Kočića, koji s njim ima, bar jednim delom, i istu književnu tematiku, opet ne možemo reći da se od ovog ne razlikuje po stilu. Tako se isto razlikuju stilom, dakako gdegde i u leksici, Zagrebčanin Krleža od Dubrovčanina Iva Vojnovića, ovaj poslednji od Istranina Viktora Cara Emina, kao što se Dalmatinac Dinko Šimunović po stilu razlikuje unekoliko od svih njih. I stariji naši književnici: Njegoš i Branko Radičević, pa Primorac St. M. Ljubiša i Banaćanin po rodu Đura Jakšić, ili Jakov Ignjatović i Laza Lazarević, ili Matavulj i Stevan Sremac, a na hrvatskoj strani Zagorac Kovačić i Slavonac Kozarac, kao i naši savremenici, današnji pisci Mihailo Lalić, Branko Ćopić i Dobrica Ćosić, na srpskoj, ili Vjekoslav Kaleb i Dragutin Tadijanović na hrvatskoj strani, takođe se međusobno razlikuju po stilu kojim pišu. A ne može se kazati ni u jednom slučaju da bilo koja dva od njih pišu različnim jezičkim varijantama.
Možda će nas kogod zapitati zar se ne može reći da različnim varijantama pišu dva naša pisca od kojih je jedan ijekavac a drugi ekavac, Vjekoslav Kaleb, npr., i Dobrica Ćosić — da uzmemo ova dva malo pre pomenuta pisca, od kojih jedan pripada zagrebačkom a drugi beogradskom književnom krugu. Za nas to opet ostaju dva pisca koji pišu istim književnim jezikom sa izvesnim stilsko-leksičkim razlikama, na osnovu kojih se ne može reći da Kaleb i Ćosić pišu dvema varijantama srpsko-hrvatskog (odnosno hrvatskosrpskog) jezika. To za nas nisu dve jezičke varijante, ni kada se uzme na um da je glasovna vrednost nekadašnjeg samoglasnika e — u jeziku jednog jedna, a u jeziku drugog druga u svim slučajevima. Upravo, tu imamo dve varijante ali u samoj vrednosti nekadašnjeg glasa e, a ne dve varijante jezika, jer bi inače, ceneći po tome, morali reći da Ćosić na jednoj, a Ćopić ili Lalić na drugoj strani pišu različnim varijantama jezika. Još kada se kaže da je ijekavska varijanta zagrebačka, odnosno hrvatska, a ekavska beogradska, odnosno srpska, izlazi da Lalić i Ćopić, pošto su ijekavci, nisu srpski pisci. Tako gledajući na stvari, srpski pisci ne bi bili ni A. Šantić, ni Sv. Ćorović, ni Petar Kočić, ni Njegoš ni Ljubiša, pa ni sam Vuk Karadžić.
U definiciju zagrebačke jezičke varijante, za razliku od beogradske, kao jedna od glavnih karakteristika njenih, unosi se katkad i to što je ona zasnovana na hercegovačkom dijalektu, za razliku od beogradske, koja se zasniva na šumadijsko-sremskom (v. Jezik, XIII, sv. 1, str. 31). Međutim, sve dosadašnje teorije o stvaranju tzv. beogradskog stila, tj. književnog jezika pisaca beogradskog književnog kruga, s pravom govore da je taj jezik izgrađen na osnovi jezika Vuka Karadžića (v. između ostalog, A. Belića, Beogradski stil. Naš jezik II (1934, str. 193—200). A jeziku Vuka Karadžića niko, bar dosad, nije sporio hercegovačku osnovu. Niko naravno ne spori, niti može sporiti, hercegovačku osnovu ni književnom jeziku zagrebačkog književnog i opštekulturnog centra. Ali zato upravo što je osnova ista, bez obzira na razlike u današnjoj vrednosti jednog nekadašnjeg glasa, i bez obzira na izvesne stilske, a po koji put i leksičke razlike, Hrvati i Srbi imaju zajednički književni jezik, u kojeg je gramatički sistem, u tome se svi slažemo, onaj što ga je na osnovu narodnih govora hercegovačkog tipa izradio upravo Vuk Karadžić. I taj je sistem ostao isti u Srba i Hrvata, pa zato mi i kažemo da razlike o kojima smo govorili, i koje dobro treba poznavati, naročito jezičkim stručnjacima, nemaju karakter jezičkih varijanata. Još manje se može govoriti o dve ili više normi jednoga jezika s potpuno istim gramatičkim sistemom. I zato što taj jezik nije jezik samo Srba, ili samo Hrvata, mi ga ne možemo zvati ni samo hrvatskim ni samo srpskim jezikom, ne bar mi koji se bavimo njim, i ne prvenstveno u studijama, raspravama i člancima o tome jeziku, i u svojim učenjima o njemu.