- Poruka
- 129.651
Prikaz knjige: Oguz Ataj, Neprilagođeni. Izdanje: Dereta, 2023. Prevod sa turskog: Vesna Gazdić
Problem koji je uslovio relativno slabu zainteresovanost za ovo delo, o kojem se retko govori izvan njegove domovine, ne tiče se samo autorovih uvida, nego i načina na koji ih on u romanu prezentuje. Sistematično uobličen, nazivan još i „turskim Uliksom“, roman Neprilagođeni podjednako preispituje moderne i tradicionalne ose mišljenja, obuhvatajući moderne i tradicionalne načine pripovedanja u pokušaju da osvetli odnos prema istoriji i budućnosti, ali i položaju koji pojedinac u ovom rasponu zauzima. Nedugo po objavljivanju knjige, autor je u jednom intervjuu izjavio kako je želeo da „opiše čovečanstvo“, a ovoj nameri pristupio je sa stanovišta osobe koja je raskrstila sa prethodnim uverenjima (pre svega političkim), što nesumnjivo predstavlja jedan od razloga zašto knjiga u početku nije naišla na pozitivne kritike. Govoreći, između ostalog, o istoriji Turske, njenom doprinosu modernom svetu, kao i položaju u istom, Ataj to čini u (post)modernističkom maniru, razumljivom današnjem čitaocu, ali u drugoj polovini XX veka dosta dela zapadnih modernističkih pisaca još uvek nisu bila prevedena na turski, te je autorovo eksperimentisanje bilo neuobičajeno za tadašnju tursku čitalačku publiku.
Pišući roman u periodu industrijalizacije i urbanizacije Turske, Ataj se kritički odnosi prema procesu modernizacije započetom pola veka pre toga, kao i prema posledicama ovakvog projekta, koji je za cilj imao podjednako tradicionalnu i zapadnu zemlju. Smeštajući ovu kritiku u pozadinu dela, on glavni narativ fokusira na mikroplan, odnosno na sudbinu pojedinca koji u ovakvim političkim i društvenim okolnostima ne može da pronađe svoje mesto.
Selim Išik, ekscentričan i stidljiv mladić, jedan je od „neprilagođenih“, onih koji ostaju poraženi u bezbrojnim nastojanjima da se uklope u svet čiji naopak sistem vrednosti ne mogu da prihvate. Kada sazna za Selimovo samoubistvo, njegov prijatelj s fakulteta Turgut Ozben prati poslednje godine Selimovog života u potrazi za odgovorima. Međutim, nastojeći da „sastavi iscepkane delove Selimove slike“, Turgut se svojim istraživanjem ne upoznaje samo sa Selimovim životom, već ujedno i sa svojim. Iako u studentskim danima odlučuju da ne pokleknu kada je reč o očekivanjima od života koja društvo postavlja pred njih, Turgut ipak krši ovo obećanje – kao muž, otac dve ćerke i zaposleni inženjer, on izneverava zajednički plan i prihvatanjem unapred predodređenog života postaje deo sistema. Pojačavajući napore da stupi u Selimov svet, on istovremeno doživljava i sve veće otuđenje od sopstvenog. Osećaj griže savesti i preokupacija Selimom postepeno remete Turgutov život, koji se otkriva kao besmislena pasivna i automatizovana svakodnevica u kojoj prepoznaje istu vrstu neprilagođenosti koja je Selima odvela u smrt.
Roman je oblikovan kao skup zapisa formiranih oko Turgutovih susreta sa Selimovim poznanicima, koji pružaju informacije o njegovom načinu života, navikama, razmišljanjima, odnosima prema drugim ljudima, ali i o njegovom ukusu (pre svega čitalačkom). Brojni rukopisi koji su pritom umetnuti u roman (dnevnički zapisi, pesme, enciklopedijski unosi…) doprinose dinamičnom, višeslojnom pripovedanju i obrazuju kompleksnu strukturu romana u kojoj se sukobljavaju višestruka stanovišta i uglovi gledanja. Forma (pronađenog) rukopisa, kao i „napomena izdavača“ koja ovaj rukopis prati, vrše funkciju distanciranja od autentičnosti dela i skreću pažnju na postmodernističko pitanje nepouzdanosti narativa i verodostojnosti iskaza, karakterističnog za ispovednu prozu.
Ataj i dodatno problematizuje već poljuljanu autentičnost ispovesti eksperimentisanjem sa polifonijom i multifokalnom naracijom – nasumično smenjivanje prvog i trećeg lica, odnosno unutrašnje tačke gledišta Turguta kao naratora i spoljašnje tačke sveznajućeg pripovedača podriva nepouzdanost ispripovedanog i onemogućuje čitaocu otkrivanje prave istine. Ali privlačnost Atajevog romana leži upravo u činjenici da su svi njegovi naizgled nasumični literarni manevri zapravo deo unapred organizovanog sistema kojim autor teži da ukaže na banalnost svakodnevice u manjkavom društvenom sistemu. On prilazi objektivnoj istini kao nečemu što se ne može dosegnuti – jezik se, poput ogledala, postavlja između nje i pojedinca, onemogućujući mu da je vidi usled sopstvenog odraza koji mu se nudi.
Na gotovo osam stotina strana, Ataj vrši opsežnu analizu društva i čoveka, o kojem iznosi obilje zapažanja. Progovarajući o ljudskim karakteristikama i sudbinama, on promišljeno predočava političku i društvenu stvarnost Turske, gde su omalovaženi svi principi na kojima se temelji društvo. Ukazujući na slabosti obrazovnog sistema i proces indoktrinacije koji se vrši u školama, pritisak rodnih uloga i društvenih normi i konvencija koje guše pojedinca, siromaštvo države u pokušaju modernizacije i skrivanja prošlosti, koje dodatno produbljuje kulturne i sociološke razlike naroda sa Istoka i Zapada, kao i već postojeći sukob starog i novog koji dolazi do izražaja s rađanjem demokratije, Ataj u stvari predviđa sudbinu Turske kroz sudbinu pojedinca koji je rastao i obrazovao se u ovakvim okolnostima, pod sistemom kojeg do kraja nije mogao da se oslobodi – osuđujući Selima na samoubistvo, autor istovremeno osuđuje i Tursku, zaslepljenu kapitalizmom i odbacivanjem nacionalne prošlosti, na isti tragičan kraj.
Foto: Oguz Ataj. Izvor: haberturk.com
Činjenica da je Atajevo delo u neprekidnom dijalogu sa brojnim književnim delima modernizma i realizma koja se dotiču istih ili sličnih tema ne predstavlja slučajnost. Obrazujući donkihotovske likove koji predstavljaju spoj naivnog zanesenjaka poteklog iz pera Dostojevskog i takozvanog „suvišnog čoveka“ kojeg najbolje oslikava Gončarovljev Oblomov, smeštajući ih u specifičnu kafkijansko-beketovsku nadrealističku atmosferu banalnosti, metamorfoza, uzaludnog iščekivanja nepoznatog i suočavajući ih sa Čehovljevom tragedijom beznađa koja proističe iz suštinske nezaštićenosti čoveka u bezosećajnom i nasilnom društvu, autor pretvara svoj roman u svojevrsno svedočanstvo o večnom obnavljanju prošlosti.
Pripovedajući iz perspektive određene generacije, u određenim društvenim i kulturnim uslovima tadašnje Turske, Ataj progovara o iskustvu alijenacije, kao i o depresiji i anksioznosti koje iz takvog iskustva najčešće proizlaze. Pomerivši fokus sa spoljašnjih doživljaja i drama na jednu intimnu, unutrašnju i nimalo primamljivu pustolovinu, autor zapravo podvlači važna egzistencijalna pitanja kojima se snažno ukazuje na čovekovu zarobljenost – u sopstvenom umu, u političkom sistemu i u određenom trenutku u istoriji – usled čega utočište od sopstvenih destruktivnih misli i „vašarišta banalnih, ponižavajućih strahova“ ostaje nedostižno, a pojedinac ostaje osuđen na „zatvoreni kavez s rešetkama“ i iscrpljujuću beznadežnost ovakvog života.
Neprijatelji ga slomiše premda nije od leda
Prijatelji su rekli – ta duša nije jedna od nas
U pravu si da nije iz našeg reda
Odoh iz svetla ovog sveta jer ne postoji spas.
Sofija Popović
Roman Neprilagođeni turskog autora Oguza Ataja prvi put je objavljen 1972. godine, nakon čega je doživeo više desetina izdanja – nažalost, gotovo isključivo u Turskoj. Zbog svoje lingvističke kompleksnosti, delo je naposletku proglašeno „neprevodivim“, te je čitaocima van granica Turske danas dostupan prevod na svega nekoliko jezika. Nakon što ga je UNESKO 2002. proglasio jednim od najvažnijih dela turske književnosti XX veka, istaknuvši potrebu za njegovim prevođenjem, kao i izazovnost ovakvog poduhvata, skoro pola veka od prvog izdanja, tačnije 2011. godine, prvi prevod je napokon objavljen u Holandiji. Usledio je i prevod na engleski jezik, završen mnogo ranije, a koji je zbog nezainteresovanosti izdavača tek 2017. godine objavila izdavačka kuća otvorena isključivo s ovim ciljem. U pitanju je bila ograničena serija od samo 200 primeraka koji su se ubrzo rasprodali i danas ih je teško pronaći, a dostižu cenu i preko hiljadu evra. Zahvaljujući Izdavačkoj kući Dereta i prevoditeljici Vesni Gazdić, kao i uredniku izdanja Aleksandru Šurbatoviću, roman je početkom ove godine postao dostupan i domaćoj čitalačkoj publici. Delo je objavljeno u okviru projekta TEDA, programa podrške prevoda turskih dela na strane jezike i objavljivanja u okviru stranih izdavačkih kuća, a koji je pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture i turizma Republike Turske.
Problem koji je uslovio relativno slabu zainteresovanost za ovo delo, o kojem se retko govori izvan njegove domovine, ne tiče se samo autorovih uvida, nego i načina na koji ih on u romanu prezentuje. Sistematično uobličen, nazivan još i „turskim Uliksom“, roman Neprilagođeni podjednako preispituje moderne i tradicionalne ose mišljenja, obuhvatajući moderne i tradicionalne načine pripovedanja u pokušaju da osvetli odnos prema istoriji i budućnosti, ali i položaju koji pojedinac u ovom rasponu zauzima. Nedugo po objavljivanju knjige, autor je u jednom intervjuu izjavio kako je želeo da „opiše čovečanstvo“, a ovoj nameri pristupio je sa stanovišta osobe koja je raskrstila sa prethodnim uverenjima (pre svega političkim), što nesumnjivo predstavlja jedan od razloga zašto knjiga u početku nije naišla na pozitivne kritike. Govoreći, između ostalog, o istoriji Turske, njenom doprinosu modernom svetu, kao i položaju u istom, Ataj to čini u (post)modernističkom maniru, razumljivom današnjem čitaocu, ali u drugoj polovini XX veka dosta dela zapadnih modernističkih pisaca još uvek nisu bila prevedena na turski, te je autorovo eksperimentisanje bilo neuobičajeno za tadašnju tursku čitalačku publiku.
Pišući roman u periodu industrijalizacije i urbanizacije Turske, Ataj se kritički odnosi prema procesu modernizacije započetom pola veka pre toga, kao i prema posledicama ovakvog projekta, koji je za cilj imao podjednako tradicionalnu i zapadnu zemlju. Smeštajući ovu kritiku u pozadinu dela, on glavni narativ fokusira na mikroplan, odnosno na sudbinu pojedinca koji u ovakvim političkim i društvenim okolnostima ne može da pronađe svoje mesto.
Selim Išik, ekscentričan i stidljiv mladić, jedan je od „neprilagođenih“, onih koji ostaju poraženi u bezbrojnim nastojanjima da se uklope u svet čiji naopak sistem vrednosti ne mogu da prihvate. Kada sazna za Selimovo samoubistvo, njegov prijatelj s fakulteta Turgut Ozben prati poslednje godine Selimovog života u potrazi za odgovorima. Međutim, nastojeći da „sastavi iscepkane delove Selimove slike“, Turgut se svojim istraživanjem ne upoznaje samo sa Selimovim životom, već ujedno i sa svojim. Iako u studentskim danima odlučuju da ne pokleknu kada je reč o očekivanjima od života koja društvo postavlja pred njih, Turgut ipak krši ovo obećanje – kao muž, otac dve ćerke i zaposleni inženjer, on izneverava zajednički plan i prihvatanjem unapred predodređenog života postaje deo sistema. Pojačavajući napore da stupi u Selimov svet, on istovremeno doživljava i sve veće otuđenje od sopstvenog. Osećaj griže savesti i preokupacija Selimom postepeno remete Turgutov život, koji se otkriva kao besmislena pasivna i automatizovana svakodnevica u kojoj prepoznaje istu vrstu neprilagođenosti koja je Selima odvela u smrt.
Roman je oblikovan kao skup zapisa formiranih oko Turgutovih susreta sa Selimovim poznanicima, koji pružaju informacije o njegovom načinu života, navikama, razmišljanjima, odnosima prema drugim ljudima, ali i o njegovom ukusu (pre svega čitalačkom). Brojni rukopisi koji su pritom umetnuti u roman (dnevnički zapisi, pesme, enciklopedijski unosi…) doprinose dinamičnom, višeslojnom pripovedanju i obrazuju kompleksnu strukturu romana u kojoj se sukobljavaju višestruka stanovišta i uglovi gledanja. Forma (pronađenog) rukopisa, kao i „napomena izdavača“ koja ovaj rukopis prati, vrše funkciju distanciranja od autentičnosti dela i skreću pažnju na postmodernističko pitanje nepouzdanosti narativa i verodostojnosti iskaza, karakterističnog za ispovednu prozu.
Ataj i dodatno problematizuje već poljuljanu autentičnost ispovesti eksperimentisanjem sa polifonijom i multifokalnom naracijom – nasumično smenjivanje prvog i trećeg lica, odnosno unutrašnje tačke gledišta Turguta kao naratora i spoljašnje tačke sveznajućeg pripovedača podriva nepouzdanost ispripovedanog i onemogućuje čitaocu otkrivanje prave istine. Ali privlačnost Atajevog romana leži upravo u činjenici da su svi njegovi naizgled nasumični literarni manevri zapravo deo unapred organizovanog sistema kojim autor teži da ukaže na banalnost svakodnevice u manjkavom društvenom sistemu. On prilazi objektivnoj istini kao nečemu što se ne može dosegnuti – jezik se, poput ogledala, postavlja između nje i pojedinca, onemogućujući mu da je vidi usled sopstvenog odraza koji mu se nudi.
Na gotovo osam stotina strana, Ataj vrši opsežnu analizu društva i čoveka, o kojem iznosi obilje zapažanja. Progovarajući o ljudskim karakteristikama i sudbinama, on promišljeno predočava političku i društvenu stvarnost Turske, gde su omalovaženi svi principi na kojima se temelji društvo. Ukazujući na slabosti obrazovnog sistema i proces indoktrinacije koji se vrši u školama, pritisak rodnih uloga i društvenih normi i konvencija koje guše pojedinca, siromaštvo države u pokušaju modernizacije i skrivanja prošlosti, koje dodatno produbljuje kulturne i sociološke razlike naroda sa Istoka i Zapada, kao i već postojeći sukob starog i novog koji dolazi do izražaja s rađanjem demokratije, Ataj u stvari predviđa sudbinu Turske kroz sudbinu pojedinca koji je rastao i obrazovao se u ovakvim okolnostima, pod sistemom kojeg do kraja nije mogao da se oslobodi – osuđujući Selima na samoubistvo, autor istovremeno osuđuje i Tursku, zaslepljenu kapitalizmom i odbacivanjem nacionalne prošlosti, na isti tragičan kraj.
Činjenica da je Atajevo delo u neprekidnom dijalogu sa brojnim književnim delima modernizma i realizma koja se dotiču istih ili sličnih tema ne predstavlja slučajnost. Obrazujući donkihotovske likove koji predstavljaju spoj naivnog zanesenjaka poteklog iz pera Dostojevskog i takozvanog „suvišnog čoveka“ kojeg najbolje oslikava Gončarovljev Oblomov, smeštajući ih u specifičnu kafkijansko-beketovsku nadrealističku atmosferu banalnosti, metamorfoza, uzaludnog iščekivanja nepoznatog i suočavajući ih sa Čehovljevom tragedijom beznađa koja proističe iz suštinske nezaštićenosti čoveka u bezosećajnom i nasilnom društvu, autor pretvara svoj roman u svojevrsno svedočanstvo o večnom obnavljanju prošlosti.
Pripovedajući iz perspektive određene generacije, u određenim društvenim i kulturnim uslovima tadašnje Turske, Ataj progovara o iskustvu alijenacije, kao i o depresiji i anksioznosti koje iz takvog iskustva najčešće proizlaze. Pomerivši fokus sa spoljašnjih doživljaja i drama na jednu intimnu, unutrašnju i nimalo primamljivu pustolovinu, autor zapravo podvlači važna egzistencijalna pitanja kojima se snažno ukazuje na čovekovu zarobljenost – u sopstvenom umu, u političkom sistemu i u određenom trenutku u istoriji – usled čega utočište od sopstvenih destruktivnih misli i „vašarišta banalnih, ponižavajućih strahova“ ostaje nedostižno, a pojedinac ostaje osuđen na „zatvoreni kavez s rešetkama“ i iscrpljujuću beznadežnost ovakvog života.
Neprijatelji ga slomiše premda nije od leda
Prijatelji su rekli – ta duša nije jedna od nas
U pravu si da nije iz našeg reda
Odoh iz svetla ovog sveta jer ne postoji spas.
Sofija Popović
