Počevši od septembra 2025. godine, učenici srednjih škola u Rusiji dobiće novi udžbenik pod nazivom „Moja porodica“.
Ovaj udžbenik, objavljen u martu 2025. godine, koautorka Nina Ostanina, predsednica Odbora Državne dume za zaštitu porodice, tvrdi da će učenike učiti „tradicionalnim moralnim vrednostima“ koje će doprineti „demografskoj situaciji u zemlji“ u sklopu predmeta „Studije o porodici“, uvedenog tokom školske godine 2024-2025.
Međutim, deo lekcija dolazi iz zastarelih izvora, poput „Domostroja“ iz 16. veka, zbirke pravila za održavanje patrijarhalnog domaćeg reda. Napisao ga je, navodno, Silvester, monah i tutor cara Ivana Groznog.
Neke ideje iz „Domostroja“ su nespojive sa savremenim vrednostima. Na primer, ističe pravo oca da prinudi svoju porodicu – što je tada uključivalo i rodbinu i robove – u skladu sa pravoslavnim dogmama. Citati iz „Domostroja“ govore o poslušnosti supruga muževima.
Ovaj tekst povezuje prošlost sa politikom aktuelne ruske vlade, uključujući dekriminalizaciju porodičnog nasilja. Na primer, zakon iz 2017. godine uklonio je „batinanje bliskih osoba“ iz liste krivičnih dela.
Ovaj pristup se uklapa u širi obrazac. Kao istoričar, autor primećuje da se reference na ruski srednji vek koriste za opravdavanje trenutnih političkih ciljeva Kremlja, što naziva „političkim neosrednjovekovljem“. Vlada predsednika Vladimira Putina aktivno promoviše inicijative koje koriste srednjovekovnu Rusiju kao model za budućnost zemlje, povezujući ideje krajnje desnice sa težnjom za ostvarenje imperijalnih ambicija.
U februaru 2025. godine, samo mesec dana pre objavljivanja udžbenika „Moja porodica“, vlada Vologdske oblasti osnovala je nevladinu organizaciju „Opričnina“, sa ciljem „negovanja ruskog identiteta“ i „moralnog obrazovanja mladih“. Međutim, naziv organizacije podseća na brutalnu državnu politiku Ivana Groznog iz 16. veka, koja je uključivala masovna pogubljenja, mučenja i nasilje.
Ivan IV, poznat kao Ivan Grozni, bio je car Rusije od 1547. do 1584. godine. Tokom ruske istorije, Ivan je bio zapamćen kao tiranin, poznat po ubistvu svog najstarijeg sina i gušenja poglavara Ruske pravoslavne crkve zbog neslaganja.
Međutim, od sredine 2000-ih, pod autoritarnim režimom Vladimira Putina, Ivanova vladavina i teror prošli su kroz proces državne reevaluacije. Kremlj i njegovi desničarski saveznici sada ga predstavljaju kao velikog državnika i pobožnog pravoslavnog hrišćanina koji je postavio temelje Ruskog carstva.
Pre ove promene u istorijskom pamćenju, jedini ruski lider koji je visoko cenio Ivana bio je Josif Staljin. Ipak, prvi javni spomenik Ivanu podignut je tek 2016. godine, kada su Putinovi zvaničnici otkrili tri bronzane statue posvećene ovom caru. Propaganda u filmovima i serijama nadmašila je ove spomenike – od 2009. do 2022. godine, 12 državnih produkcija o Ivanu Groznom emitovano je u udarnim terminima na ruskim televizijama.
Post-sovjetska rehabilitacija Ivana Groznog povezana je sa delima Ivana Sničova, mitropolita Sankt Peterburga i Ladoge. Njegova knjiga „Autokratija duha“ iz 1994. godine inspirisala je fundamentalističku sektu „Carebožje“ ili neo-Opričninu, koja zagovara povratak autokratskoj monarhiji i kanonizaciju svih ruskih careva. Ova sekta smatra rusku državnu moć „svetom“, što je potvrđeno člankom iz aprila 2025. godine, koji je opisan kao priručnik za „izgradnju Putinizma“.
Kanonizacija Ivana Groznog je prioritet za ovu sektu, koja ima podršku sveštenika, političara i građana.
Od 1930-ih godina, kada je Staljin koristio Ivana Groznog da opravda svoje represije, Ivan i Staljin – Opričnina i Staljinizam – postali su istorijski dvojnici. Kremljova rehabilitacija Ivana ide ruku pod ruku sa Putinovim rehabilitovanjem Staljina kao komandanta Sovjetskog Saveza tokom pobede u Drugom svetskom ratu.
Promovisanje kulta „Velikog otadžbinskog rata“ – kako se zvanično naziva Drugi svetski rat od sovjetskog perioda – ključno je za Putinovu militarizaciju ruskog društva i propagandu za podršku invaziji na Ukrajinu. Žal za gubitkom carstva i želja za njegovim obnavljanjem su osnova moskovskog diskursa poslednje dve decenije.
Pretnja demokratiji iz srednjeg veka
Retorika opravdavanja Staljinizma ide ruku pod ruku sa popularizacijom državne verzije ruskog srednjeg veka putem javnih medijskih kanala. Putinova neosrednjovekovna politika usvojila je desničarsko uverenje da se zemlja treba vratiti tradicijama srednjovekovne Rusije, pre reformi zapadnjačenja koje je sproveo Petar Veliki početkom 18. veka.
Tokom poslednjih 15 godina, ruski TV gledaoci su mesečno dobijali u proseku dva državna filma koji reklamiraju prednosti srednjovekovnog društva i hvale srednjovekovne ruske vojskovođe. Ova upotreba istorijskog pamćenja omogućila je Putinu da normalizuje upotrebu državnog nasilja u inostranstvu i kod kuće, kao i da mobilizuje podršku za suzbijanje opozicije.
Glavni cilj političkog neosrednjovekovlja je legitimizacija ogromnih društvenih i ekonomskih nejednakosti u postsovjetskom društvu kao dela nacionalne baštine Rusije. Kremlj i njegovi saveznici promovišu ruski srednji vek – sa teokratskom monarhijom, društvom staleža, ropstvom, kmetstvom i represijom – kao državnu alternativu demokratiji.
