Сава Бјелановић - О хрватском државном праву: говор заступника Саве Бјелановића у Далматинском сабору 1892. године
Црно на бијело.
Pavlinovićevi i Prodanovi velikohrvatski planovi naišli su na otpor i odgovor srpske strane. Vođa Srpske stranke u Dalmaciji, Sava Bjelanović 23., ustao je protiv „hrvatskog državnog prava“, koje po njegovom mišljenju, služi pohrvaćivanju Srba i priključenju Bosne i Hercegovine Hrvatskoj. Pavlinovićevi stavovi su postali jedan od najjačih argumenata dalmatinske Srpske stranke protiv ujedinjenja Dalmacije i Hrvatske. Bjelanović je u hrvatskom državnom pravu vidio samo oruđe Austro-ugarske monarhije. On je često isticao da je samo srpska nacionalna misao narodna, dok je hrvatska isključivo tuđinski proizvod. 24. Bjelanović je vizionarski zloslutno predosjećao da će se hrvatstvo i dalje širiti i to preko onih koji su ga i začeli (projektovali) iz germansko-državotvornih i rimokatoličko-misionarskih razloga. I pored crnih misli Bjelanović je bio optimista kada je bio u pitanju opstanak srpskog naroda: „Hrvatska misao Mihovila Pavlinovića obmana je, prevara i laž. Upoznajte je bolje. Otkinite od nje onu tuđinsku snagu, koja joj ušljed istorijskog procesa časovito u prilog ide, i kažite nam: šta ostaje od take ’hrvatske misli’? Ovako hrvatstvo ne može napredovati, jer svog vlastitog i zdravog temelja nema. To su i u Zagrebu stali uviđati. Uvjeti napretka Pavlinovićeve “hrvatske misli” su naša nevolja i tuđinska sila. Ali je još jaka snaga u narodu, a svaka je sila za vremena. Budućnost je narodna, to znači budućnost je srpska!" 25.
Srpska štampa u Dalmaciji (Srpski list, odnosno Srpski glas) osporavala je kontinuitet hrvatske državnosti i postojanje hrvatskog državnog prava. Prema pisanju Srpskog glasa, istorijska osnova ovog prava „nije ni toliko dokazana koliko oni mitološki bojevi... oko grada Troje..." 26. , a zemlje koje su hrvatski političari obuhvatili pojmom državnog prava „nisu nikada sačinjavale jedno državno tijelo pod ’hrvatskom krunom’, ili kraljem“; pozivanje na hrvatsko državno pravo tog obima je „uobraženje i samoobmana, a na takvim temeljima zahtjevati ujedinjenje i cjelokupnost hrvatskih zemalja je „zabluda i nezrelost politička“. 27. Netrpeljivost Srba i Hrvata Srpski list (Srpski glas) doživljavao je kao borbu između rimokatolicizma i srpstva. Pisci u Srpskom listu bili su ubjeđeni da je. Rimokatolička crkva sistematski radila na pretvaranju Srba u Hrvate. 28. Dalje pišu: „Hrvatstvo je u nas novost, što su nam popovi unijeli, dok je naše srpstvo od vjekova“; „Rimokatolički popovi... okreću vjerom katoličkom ovaj narod u Hrvate, to radi svojijeh političkijeh namjera" 29. Smatrajući da su rimokatolički svećenici imali jako negativnu ulogu u istoriji Srba, Srpski list je o njima pisao sa prezirom i osudom. Prema tumačenju Srpskog lista hrvatstvo je, dakle, nastalo vještačkim putem, za njegovo postojanje nema nikakvih realnih osnova, njime manipuliše Rimokatolička crkva kako bi suzbila pravoslavlje i svoj uticaj domašaja. 30.
23 Sava Bjelanović, političar i publicista, rođen u Đevrskama 15. oktobra 1850, a umro u Zadru 2. marta 1897. Pravne nauke završio je u Beču. Godine 1880. pokrenuo je u Zadru nedeljnik Srpski list. Posle njegove zabrane 1888, izdavao je nedeljnik Srpski glas (do 1905) kao organ Srba u Dalmaciji. Od 1883. bio je poslanik u dalmatinskom saboru, a potom biran za srpskog poslanika u bečkom parlamentu.
24 J. Šidak, M. Gros, I. Karaman, D. Šepić, n. d., 168.
25 „Pavlinović hoće saveznike, te ih kupi gdje ih god nađe. Dobro mu je došao politički špekulant, razvraćeni činovnik, vojnička batina, sve što služi njegovoj misli. Najzgodnija mu je četa u Zagrebu, u onijem Slovencima, Nijemcima i Čifutima (Jevrejima – N. Ž.) glavnog grada Hrvatske u kojijem se hrvačko pravo u snu prikazuje u vidu pustog Eldorada na istoku. Napokon Pavlinović je našao za izvršenje svoga plana onu točku, koju je zalud Arhimede tražio. Taj nepomični oslonac, s koga on misli svijet izvrnuti, leži u politici Nijemaca i Mađara“ (Srpski list, Zadar 1882, cit. prema: Prilozi iz nacionalne istorije države i prava u XIX i XX veku, priredio dr Dragan Subotić, knj. II, Beograd 1996, 147).
26 Srpski glas, 29. april 1897 (cit. prema: S. Božić, Srpski list - glasilo Srpske narodne stranke na Primorju 1880–1904, magistarski rad, Beograd).
27 Isto, 19. maj 1892.
28 K riješenju pitanja: je li Makarsko Primorje hrvatsko ili srpsko, Srpski List, 29. jul (10. avgust) 1887 (cit. prema: S. Božić, n. d., 144).
29 S. Božić, Srpski list - glasilo Srpske narodne stranke na Primorju 1880–1904, magistarski rad, Beograd, 144.
30 Isto.
