Srpstvo kao tema osnova je velikog Njegoševog dela. Zbog toga će pažnja pre svega biti usmerena na činjenice, a one na najbolji način govore i o Njegošu i o njegovom SRPSTVU - imajući u vidu ovaj pojam i kao "svojstva i osobine srpskog naroda", odnosno "duh Srba" (srpstvo), i kao zbirnu imenicu Srbi (Srpstvo). I odmah valja istaći: pesnik nacionalnu misao temelji na Obiliću i Kosovu, Karađorđu, caru Dušanu i drugim ličnostima iz srpske istorije, a pojmom Srpstvo (u značenju Srbi) obuhvata pripadnike srpskoga naroda iz svih njegovih krajeva. Naziv, dakle, po plemenu, kraju ili oblasti ne znači ništa drugo nego konkretno imenovanje u okviru Srpstva.
Tema možda nalaže da se počne od posveta Njegoševih dela. Zbirku Pustinjak cetinski, potpisanu sa "Vladika crnogorski Petar Petrović" i objavljenu 1834. godine, autor je posvetio srpskom rodu, i ova kratka posveta najbolje govori o Njegoševom odnosu prema Srpstvu i mestu pesnika i Crne Gore u njemu: Srbin srpskom rodu svome/ ovo djelce posvećuje./ njegovo je sitno cv'jeće/ po livadi pravoj Srpstva/ i uzraslo i pobrato/ i u v'jenac rodu dato.
Kao da je veliki pesnik znao da će biti i takvih potomaka koji će ne samo sebe izdvajati iz Srpstva nego pokušavati da to čine i sa precima - prvu svoju zbirku pesama posvetio je kao "Srbin srpskom rodu svome", a svoju Crnu Goru, u kojoj je delo nastalo, nazvao "livadom pravom Srpstva". Njegošu je, treba i to pomenuti, kada je ova zbirka pesama izašla iz štampe bilo 20 godina.
Luču mikrokozma, svoje najveće filozofsko delo (1845), Njegoš je posvetio svom učitelju Simi Milutinoviću, kojega naziva "srpskim piscem nebom osijanim" i "divnim pjevcem srpske narodnosti" i od kojeg traži uzdizanje srpskih veličina i osudu "bogomrskih srpstva otpadnika": Ja od tebe jošte mnogo ištem:/ da postaviš u plamteće vrste/ pred očima Srpstva i Slavjanstva/ Obilića, Đorđa i Dušana,/ i jošt koga srpskoga heroja,/ da progrmiš hulom strahovitom/ na Vujicu, Vuka, Vukašina,/ bogomrske Srpstva otpadnike:/ zloća njima mrači ime Srba,/ tartar im je nakaza malena! (stihovi 191-200).
Karađorđe – Njegoševa vizija Srbina
Svoje najveće delo, Gorski vijenac (1847), Njegoš je posvetio "prahu oca Srbije", to jest Karađorđu, dižući vođu Prvog srpskog ustanka u vrh savremenih evropskih ratnih velikana. U samom nabrajanju "osam Beloninih blizanacah" (Napoleon, Karlo, Bliher, knez Velington i Suvorov, Karađorđe, bič tirjanah i Švarcerberg i Kutuzov) jedino Velington i Karađorđe imaju odrednice uz ime: prvi titulu knez - oznaku visokog dostojanstvenika u najvišim vojnim dužnostima u zemlji, a drugi epitet "bič tirjanah" - najviše odličje i za "lafa iz grmena velikoga", a nekmoli iz onakvoga kakva je bila ondašnja Srbija, i to suprotstavljena onakvom tiraninu. Njegošev " topolski heroj" je besmrtan. Na njegovom putu su "sve prepone", ali on stiže do velikog cilja: diže narod, krsti zemlju, a varvarske lance sruši,/ iz mrtvijeh Srba dozva, dunu život srpskoj duši (str. 15-16).
Karađorđe je Njegoševa vizija Srbina od kojeg se "Stambol trese", pred kojim se "faraona istočnoga mrznu sile" i čijim su se viteštvom "srpske mišce opojile". Pesnik vođu Prvog srpskog ustanka vidi ne samo kao večiti uzor Srbima nego i kao besmrtnika čije će delo vreme činiti sve većim: Plam će vječno životvorni blistat Srbu tvoje zublje,/ sve će sjajni i čudesni u vjekove bivat dublje (33-34).
U ovoj posveti, kao i u onoj Simi Milutinoviću, pomenuti su i Dušan i Obilić (Zna Dušana rodit Srpka, zna dojiti Obiliće - 35), ali ovde i ruski knez Požarski, oslobodilac Moskve od Poljaka 1612. godine, s kojim se porede "divotnici i plemići" koje "Srpkinje sada rađu" i zbog kojih "blagorodstvom Srpstvo diše", jer su Srbi zavet ispunili. Naravno, suprotno Karađorđu stoje naš Vukašin, ruski Boris Godunov, rimski Pizon i mikejski Egist, kako bi Karađorđev lik bio svetliji i kako bi poruka Srpstvu bila jasnija.
Sve tri ove posvete biseri su Njegoševe nacionalne ideje, s tim što prva govori o autoru i Crnoj Gori u Srpstvu, a dve druge o stubovima na kojima Njegoš temelji srpsku nacionalnu misao (Karađorđe, car Dušan i Obilić) i "bogomrskim Srpstva otpadnicima" (Vujica Vulićević, Vuk Branković i Vukašin Mrnjavčević, druga, odnosno Vukašin, treća), koje valja pominjati i proklinjati, kako bi narodu služili kao zla opomena. Naravno, na Njegoševo srpstvo uticali su, pre svega, Njegošev stric Petar Prvi i Njegošev učitelj Sima Milutinović, kao što su na Njegošev pogled na istorijske ličnosti uticali narodna epika i predanje, o čemu svedoči pesnikov odnos prema Vuku i Vukašinu.
Crna Gora - pribežište srpskih junaka sa Kosova
Svoje treće veliko delo Lažni car Šćepan Mali (napisano 1847, a objavljeno 1851), Njegoš nikome nije posvetio. Ono, međutim, počinje dozivanjem nekadašnje srpske slave stihovima koje serdar Vukale, oslonjen na mač, govori u znak dobrodošlice Šćepanu: Veseli se prahu Nemanjića,/ Nemanjića i Grebljanovića,/ jer će vaše krune zasijati/ kako jarko sunce na istoku,/ znamena se vaša razvijati/ nad velike vaše razvaline,/ poteći će krvave rijeke/ od nečiste krvi agarjanske,/ oprat Srbu ljagu sa obraza./ Otvorte se, viteške grobnice,/ sama slavo, samo pribježište/ po Kosovu srpskijeh junakah,/ evo zore na vaše bregove/ da nam opštu obasja svetinju/ i amanet naše narodnosti./ Sad propojte, Visoki Dečani/ i lijepa lavro Studenice,/ sveti spomen iz vječne čitule/ za slobodu padšim junacima./ Združite se, gromi i potresi,/ zemlji srpskoj drugo lice dajte,/ ne nečistom nogom okaljata.
Pesnik se obraća Nemanjićima i "Grebljanoviću", odnosno pokoljenju kroz čije će podvige zasijati njihove krune, i nemanjićkim lavrama - najvišoj i najstarijoj, i očekuje da će "gromi i potresi", odnosno borba novih vitezova, "zemlji srpskoj drugo lice dati", to jest osloboditi Srpstvo i vratiti mu dostojanstvo.
Početni stihovi Lažnog cara Šćepana Malog, dakle, služe srpskoj nacionalnoj ideji - oslobođenju Srpstva i konstituisanju nacije, i ponavljaju raniju Njegoševu misao o Crnoj Gori, da je ona pribežište srpskih junaka posle Kosovske bitke - misao najlepše izražena u Gorskom vijencu stihovima: Što uteče ispod sablje turske,/ što na vjeru pravu ne pohuli,/ što se nehće u lance vezati,/ to se zbježa u ove planine/ da ginemo i krv prolivamo,/ da junački amanet čuvamo,/ divno ime i svetu svobodu (262-268), ali još ranije vrlo jasno u Svobodijadi (delu od deset pesama koje opeva bojeve Crnogoraca s Turcima, Mlečanima i Francuzima od 1711. do 1813. godine, napisanom 1835, a štampanom posle autorove smrti 1855: Savjet majke, oca - djete/ ka prirodno k sebe prima;/ đe god vitez osobiti/ po kosovskom tužnom boju/ od Srpkinje porodi se/ kojeg Turstvo ne ugrabi,/ svaki kuću, oca, majku -/ sve ostavi, pa pobježe/
u savito krvlju gnjezdo,/ đe svobode iskra sjaše (Pjesma prva, stihovi 144-153).
Uz ove stihove valja citirati i deo Njegoševog pisma Osman-paši Skopljaku pisanog 5. oktobra 1847. godine na Cetinju: "Kada je Bajazet (Ilberim nazvani) Bosnu pokorio i kada su divlje orde azijatske naše maleno, no junačko carstvo razrušile, onda su moji preci i jošte neke odabrane familije, koje nijesu tu poginule od Turaka, ostavili svoje otačestvo i u ovijem gorama utekli" (Celokupna dela Petra II Petrovića Njegoša, IV izdanje, knjiga šesta: Izabrana pisma, Beograd, 1975, 151).
Crnu Goru kao "pribježište srpskijeh junakah" posle Kosovske bitke vide, inače, još neki srpski pesnici, Njegoševi savremenici i skori sledbenici, a za primer je dovoljno navesti nekoliko stihova iz Puta Branka Radičevića, iz onog dela gde se govori o stvaranju sveta i gde se do vrhunca glorifikuje Njegoševa Crna Gora, naravno - u okviru Srpstva: Ispadoše brda svekolika,/ načini se jedina gomila,/ načini se ona srpska dika,/ dika srpska Crna Gora mila./ Crna Goro, ponosito stenje,/ krune srpske ti drago kamenje,/ uspomeno prebeloga danka,/ kog se seća Srbin kao sanka!/ Kada glednem tvoje stene divne/ srce mlado u meneka živne,/ jera ovde poslije Kosova/ Sunce srpsko granulo iznova,/ očistila s' ona velja bruka/ što okalja Srbina sa Vuka./ Kad je ono srpskom orlu krila/ na Kosovu sreća salomila/ na ovi je kamen se vrletan/ odonuda dovukao sjetan, pa je ovde krila obadvoja/ blizu neba izlečio svoja,/ sa neba i rosom zalivao, munjom vitom krila zavijao,/ povratio zdravlje i veselje,/ pa udrio u bojeve velje,/ oh bojeva donde neviđeni!/ oh klanaca krvlju obliveni!/ Gledaj desno, o pogledaj levo,/ svuda ljuti bojak i kreševo,/ tako brate od Kosova danka/ boj se težak bije bez prestanka,/ sve od jutra od mrkloga mraka/ zveka noža i cika pušaka,/ niza klance Crnogorac vrvi,/ jo Turčinu što udara prvi! (Branko Radičević, Pesme, Novi Sad 1993, 93-94).
U Svobodijadi, delu bez posvete, Njegoš se obraća "neba šćeri" sledećim stihovima: Daj mi pjevat slavna djela/ otačastva braniteljah,/ njih junaštva kazat falna/ od nestanja srpskog carstva,/ koji krvcu kako vodu/ vječno liše, i sad liju,/ za obranu i svobodu/ neprestano boje biju;/ koji roda slavu bojnu/ sačuvaše i digoše/ ispod nogah varvarskijeh/ hukom sjajna oružija (Pjesma prva, st. 10-21).
