Ascaso
Obećava
- Poruka
- 99
Horkhajmerove (Horkheimer) reči s kraja 30-tih godina “Ko neće da govori o kapitalizmu trebalo bi da ćuti i o fašizmu” bile su najava i ostale moto snažne struje istraživanja ekonomskih izvora fašizma koja je prevazilazila krug marksističkih naučnika. Nolteova (Nolte), pak, parafraza ovih reči skoro pola stoleća kasnije “Ko želi da govori o fašizmu ne sme da ćuti o boljševizmu” sažeto ukazuje na dominantnu promenu usmerenosti istraživanja u sklopu novih teorija o fašizmu. Bilo bi pogrešno misliti da je ovaj zaokret rezultat samo unutarnaučnog sazrevanja, a još manje da je definitivno učvršćen pristup. Obnova teorija o totalitarizmu 90-tih godina je pretežni opšti idejno-politički okvir objašnjenja fašizma osnažen trijumfalističkim uverenjem o definitivnom porazu socijalizma. Teorije o totalitarizmu odavno su u Zapadnoj Evropi i SAD, a naročito u SR Nemačkoj, postale sastavni deo političke socijalizacije, gde službena ustavnopravna doktrina polazi od polarnih suprotnosti demokratije i totalitarizma (Grebing, 1971; Habermas 1987: 118; Jaschke, 1991). Odnos prema levom i desnom ekstremizmu u SR Nemačkoj od kraja 2. svetskog rata je nepromenjen. Država na levicu reaguje daleko odlučnije i doslednije nego na desnicu. Levi militarizam bezrezervno se etiketira kao terorizam i ideološki i ustavnopravno osuđuje, dok se desni ekstremizam pretežno moralizatorski osuđuje po obrascu holokausta. Desničarski ekstremizam individualizuje se i svodi na pojedinačne akte, a protiv levice se primenjuju sistematske zakonske mere poput zabrane prava na zaposlenje (Berufsverbot) (Jaschke, 1991: 59).
Frankfurtski istraživači političke socijalizacije Hans-Gerd Jaške i Peter Dudek (Dudek) prilično su ubedljivo pokazali da se iza savremenog nemačkog parlamentarizma krije zamisao i praksa borbene demokratije koja stoji u tradiciji doktrine o totalitarizmu: demokratija je ugrožena sleva i zdesna i brani se svođenjem različitih protivnika na isti imenitelj. Politička kultura borbene demokratije u SR Nemačkoj je snažno oblikovala naučni pristup fašizmu. Jaške je diferencirano pokazao na koji način apstraktna negacija “totalitarizma”, zamisao “slobodnog demokratskog poretka” i “borbene demokratije” pružaju ustavu i državi SR Nemačke ideološku legitimnost, jer ova, naime, per legem trajno proklamuje građanska prava i slobode, ali ih istovremeno i ograničava novom verzijom teze da nema slobode za neprijatelje buržoaske demokratije. Militantno vrednosno opredeljenje za slobodni demokratski poredak je neka vrsta super legalnosti koja opstaje iznad osnovnog zakona i pruža državnim službama gotovo nekontrolisano oruđe za isključenje opozicionog mišljenja (Jaschke, 1991: 71). Martin Grajfenhagen (Greiffenhagen) je u vrednosno određenom ustavnom poretku i načelima borbene demokratije uočio duboko istorijski utemeljen deficit političke kulture SR Nemačke. Borbena demokratija počiva na razvijenim i definisanim vizijama javnog neprijatelja, a u tom sklopu teorije o totalitarizmu imaju direktivno institucionalnu ulogu: neprijatelji su svi pokreti u tradiciji boljševizma i nacizma, a aktivnosti instanci “unutrašnje sigurnosti” sistematski održavaju zvaničnu viziju neprijatelja države. Ko je u SR Nemačkoj obeležen kao politički ekstremist, isključen je iz javne rasprave i podvrgnut različitim sankcijama (Jaschke, 1991: 109). Ova idejno-politička klima, prožeta lokalnim isključivostima, posle 1990. raširila se po Evropi i u trijumfalističkom antisocijalizmu stvarala nove stereotipe koji su sprečavali razlikovanje “crvenog od mrkog totalitarizma”. Opšta borbena liberalnoburžoaska potkultura prodirala je i u nauku o politici, a u etniziranoj klimi građanskog rata na Balkanu ispoljavala se u izopačenom borbenom suočavanju slepih šovinističkih “patriota” s jedne i “izdajnika” (mondijalista i mirovnjaka) s druge strane. Važnu podršku pomenutoj antitotalitarnoj doktrini i političkoj kulturi već dugo pružaju raznovrsne eklektičke teorije o totalitarizmu, prisutne u misli o politici. U ovim teorijama polazi se od suštinske srodnosti ili istovetnosti radikalne levice i desnice i njihovog shvatanja demokratije, što se osmišljava različito obrazloženim dugim istorijskim procesima (od Rusoa i Francuske revolucije, preko boljševizma do Hitlera, ili samo od Marksa pa do Gulaga i Aušvica). Kritički prigovori su pokazali neistoričnost i formalizam pomenutih gledišta, koja manje ili više isključivo apsolutizuju liberalnoburžoasku elitističku višepartijsku demokratiju (u čijoj je osnovi ekonomska moć različitih struja kapitala), naime ne razlikuju egalitarnu neposrednodemokratsku levičarsku viziju demokratije (ravnopravno učešće u obavljanju zajedničkih poslova) od plebiscitarne, narodnjačke “demokratije” koja počiva na homogenosti, tj. na etničkoj i krvnoj istovrsnosti sunarodnika i vođe. U više navrata pokazana je razlika između etničkog shvatanja nacije kao zajednice po poreklu (svojstvenog desnici) i političkog shvatanja nacije kao građana (svojstvenog levici). Formalno i neistorično poistovećivanje levice i desnice ne uočava ključne razlike između prosvetiteljskih i antiprosvetiteljskih potencijala ovih kategorija. Levičarska vizija neposredne direktne demokratije ne mora da znači podudaranje vladajućih i podvlašćenih (istovetnost nalik amorfnoj fašističkoj homogenosti), već racionalno saučestvovanje (Grebing). Levica posmatra rat kao besmisao koja se protivi humanizmu. Za nju su sinonimi rata osvajanje, podjarmljivanje i nadmoć. Za ekstremnu desnicu rat je uzvišena vrednost, kolektivna snaga nacije, mistični socijaldarvinizam i istinski ispunjeni život. Kod levice je revolucija socijalna, a kod desnice prostorna. U ideološkom pogledu komunistički pokret nije nikada u istoriji raspolagao monopolom na marksizam već je vladao pluralizam marksizama (Terray, 1997). Hitler je imao ciničan i pragmatičan odnos prema ideološkom učenju izuzev nekoliko trajnih opsesija: antikomunizam, antisemitizam i opsednutost ratom. U odnosu prema socijalnom pitanju bio je oportunist jer nacistička ideologija nije imala filozofsku osnovu niti političku teoriju. Marksizam i boljševizam su bili teorijski znatno sadržajniji. Npr. nema fašističke kritike hitlerizma, ali postoji razuđena marksistička kritika staljinizma.
Nije bilo teško uočiti da su teorije o totalitarizmu odmah posle 1945. imale aktivnu političku ulogu u rasterećenju, samoopravdanju i rehabilitovanju buržoaske demokratije od fašističkog iskustva. Trebalo je istovremeno osloboditi se fašističke prošlosti i odbraniti od komunizma koji je 1945. bio na vrhuncu međunarodnog ugleda. Na postojano grubo i neistorično izjednačavanje levice i desnice u udžbenicima i nastavi nisu uticale rasprave o naučnoj vrednosti teorija o totalitarizmu jer je učvršćenje “antitotalitarnog” pogleda na svet imalo složenu ustavno-bezbednosnu ulogu: (1) učvršćenje građanske demokratije kao jedine alternative nacizmu i boljševizmu i njeno izuzimanje iz kritike, (2) izdvajanje nekonformističkog mišljenja time što će se etiketirati kao totalitarno i ekstremističko, (3) poistovećivanje levih i desnih oblika protesta i njihovo dnevnopolitičko demoniziranje (izjednačavanje levih Zelenih i desnih Republikanaca u SR Nemačkoj). Istorijska odgovornost Nemačke za fašizam relativiše se skretanjem pažnje na totalitarni boljševizam, a dihotomna struktura mišljenja u dimenzijama prijatelj-neprijatelj jača autoritarni potencijal borbene demokratije. Ujedinjenje Nemačke 1990. još više je učvrstilo ovaj političko-didaktički kanon, koji se u misli o društvu ogledao u potiskivanju društvenonaučne perspektive ustavnopravnim pogledom. Ustavnopravna vizija je u osnovi post festum perspektiva koja ne polazi od analize društveno-političke stvarnosti već od osude predočenih slučajeva prema utvrđenim kriterijima. Zato Jaške zapaža da ovaj pristup nije određen opisom i analizom nego samo klasifikacijom i razvrstavanjem, jer individualizuje složene uzročne spletove i zapostavlja sklopove društvene uslovljenosti.
Frankfurtski istraživači političke socijalizacije Hans-Gerd Jaške i Peter Dudek (Dudek) prilično su ubedljivo pokazali da se iza savremenog nemačkog parlamentarizma krije zamisao i praksa borbene demokratije koja stoji u tradiciji doktrine o totalitarizmu: demokratija je ugrožena sleva i zdesna i brani se svođenjem različitih protivnika na isti imenitelj. Politička kultura borbene demokratije u SR Nemačkoj je snažno oblikovala naučni pristup fašizmu. Jaške je diferencirano pokazao na koji način apstraktna negacija “totalitarizma”, zamisao “slobodnog demokratskog poretka” i “borbene demokratije” pružaju ustavu i državi SR Nemačke ideološku legitimnost, jer ova, naime, per legem trajno proklamuje građanska prava i slobode, ali ih istovremeno i ograničava novom verzijom teze da nema slobode za neprijatelje buržoaske demokratije. Militantno vrednosno opredeljenje za slobodni demokratski poredak je neka vrsta super legalnosti koja opstaje iznad osnovnog zakona i pruža državnim službama gotovo nekontrolisano oruđe za isključenje opozicionog mišljenja (Jaschke, 1991: 71). Martin Grajfenhagen (Greiffenhagen) je u vrednosno određenom ustavnom poretku i načelima borbene demokratije uočio duboko istorijski utemeljen deficit političke kulture SR Nemačke. Borbena demokratija počiva na razvijenim i definisanim vizijama javnog neprijatelja, a u tom sklopu teorije o totalitarizmu imaju direktivno institucionalnu ulogu: neprijatelji su svi pokreti u tradiciji boljševizma i nacizma, a aktivnosti instanci “unutrašnje sigurnosti” sistematski održavaju zvaničnu viziju neprijatelja države. Ko je u SR Nemačkoj obeležen kao politički ekstremist, isključen je iz javne rasprave i podvrgnut različitim sankcijama (Jaschke, 1991: 109). Ova idejno-politička klima, prožeta lokalnim isključivostima, posle 1990. raširila se po Evropi i u trijumfalističkom antisocijalizmu stvarala nove stereotipe koji su sprečavali razlikovanje “crvenog od mrkog totalitarizma”. Opšta borbena liberalnoburžoaska potkultura prodirala je i u nauku o politici, a u etniziranoj klimi građanskog rata na Balkanu ispoljavala se u izopačenom borbenom suočavanju slepih šovinističkih “patriota” s jedne i “izdajnika” (mondijalista i mirovnjaka) s druge strane. Važnu podršku pomenutoj antitotalitarnoj doktrini i političkoj kulturi već dugo pružaju raznovrsne eklektičke teorije o totalitarizmu, prisutne u misli o politici. U ovim teorijama polazi se od suštinske srodnosti ili istovetnosti radikalne levice i desnice i njihovog shvatanja demokratije, što se osmišljava različito obrazloženim dugim istorijskim procesima (od Rusoa i Francuske revolucije, preko boljševizma do Hitlera, ili samo od Marksa pa do Gulaga i Aušvica). Kritički prigovori su pokazali neistoričnost i formalizam pomenutih gledišta, koja manje ili više isključivo apsolutizuju liberalnoburžoasku elitističku višepartijsku demokratiju (u čijoj je osnovi ekonomska moć različitih struja kapitala), naime ne razlikuju egalitarnu neposrednodemokratsku levičarsku viziju demokratije (ravnopravno učešće u obavljanju zajedničkih poslova) od plebiscitarne, narodnjačke “demokratije” koja počiva na homogenosti, tj. na etničkoj i krvnoj istovrsnosti sunarodnika i vođe. U više navrata pokazana je razlika između etničkog shvatanja nacije kao zajednice po poreklu (svojstvenog desnici) i političkog shvatanja nacije kao građana (svojstvenog levici). Formalno i neistorično poistovećivanje levice i desnice ne uočava ključne razlike između prosvetiteljskih i antiprosvetiteljskih potencijala ovih kategorija. Levičarska vizija neposredne direktne demokratije ne mora da znači podudaranje vladajućih i podvlašćenih (istovetnost nalik amorfnoj fašističkoj homogenosti), već racionalno saučestvovanje (Grebing). Levica posmatra rat kao besmisao koja se protivi humanizmu. Za nju su sinonimi rata osvajanje, podjarmljivanje i nadmoć. Za ekstremnu desnicu rat je uzvišena vrednost, kolektivna snaga nacije, mistični socijaldarvinizam i istinski ispunjeni život. Kod levice je revolucija socijalna, a kod desnice prostorna. U ideološkom pogledu komunistički pokret nije nikada u istoriji raspolagao monopolom na marksizam već je vladao pluralizam marksizama (Terray, 1997). Hitler je imao ciničan i pragmatičan odnos prema ideološkom učenju izuzev nekoliko trajnih opsesija: antikomunizam, antisemitizam i opsednutost ratom. U odnosu prema socijalnom pitanju bio je oportunist jer nacistička ideologija nije imala filozofsku osnovu niti političku teoriju. Marksizam i boljševizam su bili teorijski znatno sadržajniji. Npr. nema fašističke kritike hitlerizma, ali postoji razuđena marksistička kritika staljinizma.
Nije bilo teško uočiti da su teorije o totalitarizmu odmah posle 1945. imale aktivnu političku ulogu u rasterećenju, samoopravdanju i rehabilitovanju buržoaske demokratije od fašističkog iskustva. Trebalo je istovremeno osloboditi se fašističke prošlosti i odbraniti od komunizma koji je 1945. bio na vrhuncu međunarodnog ugleda. Na postojano grubo i neistorično izjednačavanje levice i desnice u udžbenicima i nastavi nisu uticale rasprave o naučnoj vrednosti teorija o totalitarizmu jer je učvršćenje “antitotalitarnog” pogleda na svet imalo složenu ustavno-bezbednosnu ulogu: (1) učvršćenje građanske demokratije kao jedine alternative nacizmu i boljševizmu i njeno izuzimanje iz kritike, (2) izdvajanje nekonformističkog mišljenja time što će se etiketirati kao totalitarno i ekstremističko, (3) poistovećivanje levih i desnih oblika protesta i njihovo dnevnopolitičko demoniziranje (izjednačavanje levih Zelenih i desnih Republikanaca u SR Nemačkoj). Istorijska odgovornost Nemačke za fašizam relativiše se skretanjem pažnje na totalitarni boljševizam, a dihotomna struktura mišljenja u dimenzijama prijatelj-neprijatelj jača autoritarni potencijal borbene demokratije. Ujedinjenje Nemačke 1990. još više je učvrstilo ovaj političko-didaktički kanon, koji se u misli o društvu ogledao u potiskivanju društvenonaučne perspektive ustavnopravnim pogledom. Ustavnopravna vizija je u osnovi post festum perspektiva koja ne polazi od analize društveno-političke stvarnosti već od osude predočenih slučajeva prema utvrđenim kriterijima. Zato Jaške zapaža da ovaj pristup nije određen opisom i analizom nego samo klasifikacijom i razvrstavanjem, jer individualizuje složene uzročne spletove i zapostavlja sklopove društvene uslovljenosti.
