SRPSKO SELO U TRANZICIJI: BUDUĆNOST U PROŠLOSTI
Srbija je izrazito ruralna zemlja. Oko tri četvrtine njene teritorije čine ruralna prostranstva, na kojima živi približno polovina stanovništva. Srpsko selo se već po ko zna koji put za poslednjih pola veka nalazi na prekretnici kako i da li će se dalje razvijati. Tražeći pravce razvoja - srpsko selo stari i nestaje. Iako postoje uslovi za njegov razvoj, to se još uvek ne dešava.
Najbolja slika je i neujednačen regionalni razvoj Srbije. Drugim rečima, kod nas je prisutna dugoročna politika marginalizovanja ruralnih područja. U takvim područjima, udaljenim od urbanih sredina, srpska sela nestaju. Tako već sad od oko 4.800 sela u 200 nema stanovnika, a u još tolikom broju sela nema mlađih od 25 godina. Gotovo četvrtina poljoprivrednika je starija od 60 godina. Mada svaki drugi stanovnik Srbije živi na selu i mada je od deset naselja čak devet seoskih, više od 80 odsto gazdinstava ili uopšte nema aktivnih lica ili nema poljoprivrednika. Sve je češći slučaj da se cela domaćinstva potpuno gase. Ciljevi politike ruralnog razvoja mogu se objediniti u tri definisana područja: 1. Poboljšanje konkurentnosti u sektorima poljoprivrede i šumarstva; 2. Poboljšanje ekoloških standarda životnog prostora i okoline; 3. Poboljšanje kvaliteta života u ruralnim područjima. U Srbiji se termin ruralna ekonomija često pogrešno upotrebljava kao sinonim za poljoprivrednu delatnost. Osnovni pristup ruralnoj ekonomiji koji podrazumeva ravnomeran regionalni razvoj po ugledu na primere u zemljama EU podrazumeva multifunckionalni pristup. Multifunkcionalnost se, pre svega, ogleda u sledećim oblastima: • Razvoju i diversifikaciji privrednih aktivnosti; • Ulaganjima u poljoprivredno zadrugarstvo; • Oblicima poljoprivredne proizvodnje koji treba da zaštite životnu sredinu i ne narušavaju prirodu; • Upravljanju vodama, • Razvoju i unapređenju seoske infrastrukture Pomenute oblasti delovanja nisu usmerene samo na povećanje proizvodnje u agraru već i na diversifikaciju ukupnih privrednih aktivnosti u cilju poboljšanja ekoloških standarda životnog prostora i okoline, kao i poboljšanje kvaliteta života u ruralnim područjima i života na selu. Opstanku i ostanku srpskog sela može da doprinese ravnomerni regionalni razvoj i ruralno preduzetništvo. To se već dogodilo u razvijenoj Evropi. Jer, regionalna politika je druga po važnosti u EU, odmah iza agrarne politike. U EU izdaci za agrarnu politiku u 2008. godini angažuju 44 odsto budžeta što čini 129,2 milijarde evra, dok se za regionalnu politiku troši, poslednjih godina, oko 35 odsto budžeta. Na sve druge zajedničke politike i finansiranje administracije otpada preostalih 20 odsto sredstava. Dakle, šansa Srbije je da prihvati svest o promeni dosadašnjeg sistema privrednog razvoja i da se postepeno uspostavi koncept decentralizovanog ekonomskog i ruralnog razvoja. Za to je neophodno uraditi i regionalizaciju. Definsianje regiona po pravilu je povezano sa ciljem koji se želi postići. Dakle, potrebno je, pre svega, promeniti dosadašnji netržišni, snabdevački i centralizovani koncept agrarnog razvoja i postaviti ga u koncept savremenih tržišnih kretanja, kakvom teži evropska poljoprivreda. Novi koncept ruralnog razvoja Srbije koji se sad stvara treba da se zasnva na regionalnom aspektu, odnosno specifičnostima pojedinih regiona (demografskim, sociološkim, kulturološkim, privrednim, saobraćajnim, aspektima stanovanja, lokalne samouprave, zaštite čovekove okoline)... Ključne reči: naselje, selo, poljoprivreda, ravnomerni regionalni razvoj, multifunkcionalnost, diversifikacija, privredne aktivnosti, infrastruktura, nestanak, opstanak... Demografski egzodus Poljoprivredno stanovništvo nekadašnje Jugoslavije u 1948. godini činilo je 72 odsto od ukupnog stanovništva, dok je taj udeo u 1991. godini ( pri raspadu zemlje), iznosio 17,3 odsto. Pohod iz sela ka gradovima predstavljao je svojevrsni način raseljavanja stanovništva što je ispraznilo selo u kome su ostala malobrojna staračka domaćinstva. U Srbiji je trenutno 17 raseljenih naselja bez stanovnika, u 19 sela manje je od 10 stanovnika i ovim statističkim podacima trebalo bi dodati i 226 sela koja imaju ispod 40 stanovnika sa prosečnom starošću većom od 60 godina (podaci Geografskog instituta “Jovan Cvijić“, SANU). U aktuelnom radu Geografskog instututa pod nazivom “Spontano raseljavanje naselja na teritoriji Republike Srbije“ posebno se ukazuje na slučaj sela Vukojevac u opštini Kuršumlija. Selo nastalo negde u vreme Berlinskog kongresa, oko 1890. godine potpuno je iseljeno, a istraživači čak nisu mogli ni na osnovu topografskih karti, na kojima je bili ucrtano 49 kuća da utvrde gde je bio Vukojevac. Srušene kuće, dislociran građevinski materijal (zbog kamena), ukazuju da ne postoje više nikakvi tragovi ljudskog postojanja na tom prostoru. Zaraslo seosko groblje u hrastovoj šumi i red stabala šljiva su jedini tragovi nekadašnje naseljenosti, na osnovu koga bi i arheolozi teško utvrdili da je tu nekada bilo selo. U prigraničnom pojasu centralne Srbije i Kosova i Metohije proteklih dve decenije ugašeno je šest naselja. U opštini Preševo to su Gare, u opštini Bujanovac-Ðorđevac, u okolini Vranja naselje Plačkovica, kao i u okolini Kuršumlije: Vukojevac, Tačevac i Rastelica. Na Staroj planini, iznad šesto metara nadmorske visine, nepovoljni klimatski uslovi (niske temperature), u značajnoj meri doprinose da su u knjaževačkoj opštini ugašena sela Repušnica i Papratna. Ista sudbina čeka i Drvnik (pet stanovnika) i Tatrasnicu (dva stanovnika). Pred gašenjem su i Basara (žive dva stanovnika), Milojkovac (petoro žitelja) u opštini Pirot, Boljev Dol (tri stanovnika) i Banjski Dol (devet stanovnika) u opštini Dimitrovgrad. Vlasina i Krajišta ostala su bez četiri naselja. To su Bajra u opštini Bosilegrad, Kolunice u opštini Surdulica, Ostrozuba u opštini Crna Trava, kao i Javorje u ataru Vlasotince. Pred nestajanjem je i Bistrica (tri stanovnika) u opštini Crna Trava i Kozilo u opštini Vlasotince. Kuće, liftovi i krave Najstarije stanovništvo u Srbiji živi upravo u naseljima, visokog stepena ruralnosti, što podrazumeva da se stepen zaposlenosti na gazdinstvu kreće između 85 i 100 odsto. Najstarije stanovništvo je u Pirotskom, Zaječarskom, Beogradskom, Topličkonm, Niškom, Srednjebanatskom, Južnom i Severnobačkom, Šumadijskom i Moravičkom okrugu. U svim tim okruzima radno aktivni poljoprivrednici u proseku imaju više od 54 godine. Koliko je staro selo u Srbiji, najbolje ukazuje podatak da bi, u Zaječaru bili zadovoljni kada bi do 2020. godine mogli da postignu prostu reprodukciju stanovništva, a to znači-koliko umrlih-toliko rođenih. Još od kraja XIX veka zbog geografskog, socijalnog i ekonomskog položaja Timočke Krajine (pripadnosti vidinom pašaluku), stanovništvo se selilo zbog turskog zuluma, što je doprinelo i stvaranju otpora prema rađanju. Jedan od motiva je svakako bilo imanje i potreba da se ono sačuva i ne deli, pa su se domaćini odlučivali samo na jedno dete. Danas u selima Timočke Krajine, posebno u okolini Negotina i Kladova, postoje izuzetno imućna seoska gazdinstva sa samo jednim detetom. Tako se na ovim primerima istine Srbije, njenog ruralnog dela, ruši teza da nema rađanja više dece, jer nema para. Kao ilustracija, navode se primeri i priče o privatnim kućama koje imaju liftove. U jednom takvom vozila se i jedna krava kako bi je gazda zavidnom komšiluku pokazao sa trećeg sprata svoje palate. To je, na žalost, prepričava se bio poslednji ,,put ka nebu'' ove jadne životinje jer je u povratku, valjda, zbog tesnog prostora u liftu, slomila nogu, pa je domaćin bio primoran da joj skrati muke. Ova bizarna priča samo govori o mentalnoj potrebi jednoga broja naših seoskih gazda za samodokazivanjem kroz nepotrebna materijalna bogatstva koja se grčevito drže u okrilju porodice ne dozvoljavajući da rađanjem više dece bude umanjeno. Šta više, za svoje jedinče, traži se isto toliko bogat supružnik, naslednik. Ukoliko i dođe do rađanja više dece, po pravilu se to dešava zbog prinude mlade snaje da rodi sina jer bi joj u suprotnom pretilo proterivanje iz kuće. Preostaje nada se će se devojčice rađati kao prvenci, ako je već pomenuti motiv jedini koji može promeniti praksu rađanja jednog deteta u bogatim seoskim domaćinstvima, nesvesnim da im takvom logikom preti umiranje i da će stari momci, u nedostatku domaćih devojaka, bez dostojanstva imućnih sinova, morati da se žene putem oglasa. Ili, najnoviji primer iz Sandžaka gde stariji momci odlaze po mlade u Albaniju, dobijaju potomstvo i kako kažu srećno žive i nastavlja im se loza. Budućnost u prošlosti Kada se govori o budućnosti ovih prostora-ona se nalazi u povratku u prošlost. Naučnici su mišljenja da o revitalizaciji spontano raseljenih naselja ne može biti ni reči bez demografske stabilnosti, rehabilitacije rađanja, što podrazumeva značajan priliv stanovništva u reproduktivnom smislu. Prisutna su dva paralelna procesa koja doprinose raseljavanju naselja. To su s jedne stane, tradicija u rađanju samo jednog deteta i na drugoj strani, zbog ekonomske depresije i veoma lošeg standarda života na selu, velike migracije ka industrijalizovanim područjima, posebno gradovima. Ostaju samo staračka domaćinstva koja više nisu sposobna za reprodukciju pa se, nekada i velike porodične zadruge na kojima je počivalo seosko gazdinstvo, ali i obnavljala Srbija (prepolovljene ratovima na početku prošlog veka), neumitno gase. Takvo kretanje je ekstremnije izraženo u brdsko-planinskim naseljima, ali i u ravničarskim naseljima Banata. U nekadašnjoj Jugoslaviji više od pet decenija trajala je stihijna deagrarizacija i svojevrstan egzodus stanovništva.
Za samo pola veka iz sela u grad je prešlo više od osam miliona ljudi. U razvijenim zemljama za migracije stanovništva selo-grad bilo je potrebno oko 120 do 150 godina.
http://www.agropress.org.rs/tekstovi/10177.html
Ako Srbija nastavi ovim trendom, raspashce se komplet.
