Momčilo Zečević
Institut za savremenu istoriju
Beograd
O UZROCIMA JUGOSLOVENSKE KRIZE U ISTORIJI I ISTORIOGRAFIJI
Kada istoričari posle nekoliko decenija budu pisali o uzrocima krize i raspada jugoslovenske države, verovatno će ponavljati iste greške koje su do sada činili u razmatranju srpske nacionalne istorije, posebno njenog modernog doba. Sva je prilika da će ponovo biti obuzeti iracionalnom i anahronom patetikom o “razaranju srpstva”, “srpskim bespućima”, našoj “istini” i “nebeskom poslanstvu”, i time ostati dosledni nastavljači tradicionalnih konzervativnih stanja u srpskoj istoriografiji. Njihov krajnji negativni rezultat ogleda se u sprečavanju vlastitog naroda da pređe začaranu granicu koja deli pragmatičnu politiku i realni život od iluzija, moguće od nemogućeg. Sejači nacionalne magle, kojih među srp-skom inteligencijom u gotovo svim oblastima društvenog života nije nikada nedostajalo, najčešće u funkciji vlasti i njene političke rente, nanosili su veliku štetu svome narodu i bili ne mala prepreka njegovoj civilizacijskoj emancipaciji.
Što se istoriografije tiče, da je kojim slučajem u nas dominirala ona druga, racionalna strana ove nauke, i danas bi u razmetranju uzroka raspada jugoslovenske ideje i države manje zajedno lutali tragajući za njihovim istorijskim korenima. Da smo, kao u razvijenom svetu, imali u ovoj struci manje ideologije i politike, a više sačuvane arhivske građe i bogatije istorijske literature, oslonjene na naučnu metodologiju i njene stručne parametre, znatnije bi koristili snagu argumenata nauke nego našu “tradicionalnu” bistrinu i inventivnost koje, bez realnih osnova, najčešće završavaju u voluntarizmu.
Oko 70 godina živela je jugoslovenska država, a isto toliko stvarana je istoriografija o njoj. Iako je i za državu i istoriografiju to bilo kratko vreme, očekivalo se da će i jedna i druga svojim potomcima ostaviti u nasleđe više korisnog. Što se jugoslovenske istoriografije tiče ona je skoro u potpunosti bila slika svoje države i odnosa u njoj. Srbi, Hrvati, Slovenci, zatim i svi ostali narodi, duboko uronjeni u međusobne sukobe i politiku, kao vladajuću snagu ukupnog društvenog i državnog života, imali su na najisturenijim položajima nacionalnih frontova svoje istoriografije. Radeći u “nacionalnom interesu” one su se pretežno bavile traže-njem krivca u tuđem dvorištu, dok su u domaćem prostoru ne-kritički povlađivale svojim nacionalnim mitovima, afirmišući njihova znamenja i ideologije. Razumljivo je, stoga, zašto se ukupna jugoslovenska istoriografija, uočljivo sazdana od zbira nacionalnih, u razmatranjima jugoslovenske države i odnosa u njoj od 1918. do naših dana, gotovo isključivo bavila političkom istorijom. Retki pokušaji da se obrade i drugi značajni segmenti zajedničke istorije, kao što su ekonomski odnosi, prosveta, kultura, de-mografski razvoj, socijalni položaj stanovništva, sve do statističkih analiza, bili su takođe najčešće u funkciji pragmatičnih inte-resa nacionalne politike. Kao primer takve “naučne” literature i danas se navodi knjiga R. Bićanića, Ekonomska podloga hrvatskog pitanja, Zagreb 1938, koja u krivotvorenju istorije ima brojne sledbenike na svim jugoslovenskim prostorima, naročito u ovo naše vreme eskalacije međunacionalne mržnje i ratnih razaranja.
Za raspravu o uzrocima sloma Jugoslavije, posebno kada je istoriografija u pitanju, nameće se problem – kako racionalno i argumentovano suditi o razlozima jugoslovenske krize, ako nema valjanih podataka i njihove naučne analize o tome šta se dešavalo od 1918. godine do danas u ekonomiji, prosveti, demografiji, soci-jalnom životu i sl., odnosno kakve su bile posledice politike i političkih odnosa u stvarnom položaju pojedinih naroda, kao i jugo-slovenske države u celini. Na drugoj strani, oslanjanje na istoriografiju (i druge odgovarajuće nauke) o političkom životu u Jugoslaviji 1918–1991. takođe nosi u sebi ne mali rizik, jer je poznato koliko je u nas bilo uvek teško doći do relevantnih dokumenata i arhivske građe državne provenijencije, vrednih podataka za naučnu analizu ma koje vrste, a one dostupne obrađivati naučnom metodologijom, kada su društvene nauke gotovo neprekidno bile pod prinudom političkih i ideoloških stega, kada se zna da je život Jugoslavije bio obeležen šestostruko dužom diktaturom od bilo kakve demokratije i sloboda stvaralaštva. Naročito u poslednje vreme, kada mnogima izgleda da je “Velika Srbija”, sastavljena iz “sva tri dela”, na dohvatu ruke, pojedini istoričari, zaboravljajući i svoje ranije rukopise, nastoje da “argumentima struke”, izvrše reviziju nekih dosadašnjih istoriografskih rezultata, za koje se smatralo da su stručno solidno obrađeni i rešeni. Reviziju vrše u duhu tradicionalnih shvatanja konzervativne i ksenofobične struje u srpskoj političkoj misli. Sledeći istoriografiju iracionalnog nasleđa stare srpske istoriografske škole, protivjugoslovenskih usmerenja iz političkih spisa i programa J. Dučića, S. Moljevića, M. Nedića i dr., nastoje da ih reafirmišu kroz savremene velikosrpske uzlete “nove” nacionalne politike. To se čini uglavnom, u dva osnovna pravca: preuveličavanjem stvarnih ili izmišljenih vrednosti iz srpske istorije, podržavanjem nacionalnog egoizma, samoživosti i megalomanije, a na drugoj strani, negiranjem istorijske celishodnosti jugoslovenske ideje i države. Od brojnih ilustrativnih primera za ovakvu “istoriografiju” karakteristična su naročito sledeća dva.
U srpskoj istoriografiji, posebno u njenom delu koji se bavi 19. i 20. vekom do stvaranja Jugoslavije 1918. godine, prenaglašeno se ističe teza da je razvitak srpskog naroda u nacionalnom i državnom smislu išao od početka 19. veka ubrzano i stalno uzlaznom linijom. To se potkrepljuje gotovo isključivo argumentima iz političke istorije, sa nesrazmernim, često i nejasnim refleksijama o široj društvenoj (ekonomskoj, kulturnoj, prosvetnoj, socijalnoj, demokratskoj i dr.) osnovi ukupnog položaja srpskog naroda. U takvim istoriografskim (i političkim) shavatanjima nacionalne samodovljnosti i suprematije, nekritički se veličaju čitavi periodi postojanja progresivnih stanja izraženih u slobodama najširih slojeva srpskog društva. Ističe tako i vreme od 1903. do 1912, odnosno do 1914. godine u Kraljevini Srbiji, kao “zlatno doba” srpske demokratije, koju je zatim pokvarila jugoslovenska formula. Objektivna slika toga doba, međutim, svedoči da su likvidacijom poslednjeg Obrenovića, na tradicionalno surov Vučićevski način, 1903. godine, Srbijom dunuli novi vetrovi ustavnih i demokratskih deklaracija, koje je iz evrpskih prestonica donela srpska građansko-liberalna omladina, ali je isto tako bila istina, da je društvena infrastruktura, opterećena zaostalošću i tradicijom, bila na gotovo nedostpnoj distanci prema ovim uticajima.
Nova generacija učenih ljudi liberalnih pogleda s početka 20. veka, među kojima su bila velika imena srpske nauke, kulture i politike, zalagala se za demokratizaciju javnog života i prosperitet društva na novim osnovama. To je u drugim jugoslovenskim zemljama primano sa nadom da će demokratska srpska država postati Pijemont jugoslovenskog oslobođenja i okupljanja. Međutim, nasuprot uvedenom demokratskom ustavu, sačinjenom po evropskom uzoru i bučnim proklamacijama političkih sloboda, stajali su i dalje partijski korteši, ogrezli u korupciji i nasilju, zavereničke vojne i paravojne organizacije, gluve za sve ostalo osim svog “nacionalnog” i staleškog interesa. Seme demokratskih promena, koje su po uzoru na razvijenu Evropu nudili napredni ljudi Srbije toga doba, neuzorana nacionalna njiva nije mogla da primi. Po tradiciji, sve je i ostalo na političkoj deklaraciji, jer su, pored unutrašnjih prepreka, ubrzo usledile i spoljne nevolje, od carinskog do svetskog rata, posle čega se opet kretalo od početka.
Kritika jugoslovenske opcije u Srba i stvaranje jugoslovenske države 1918. godine, posebno je indikativna tema za naše savremeno stanje, i to ne samo u istoriografiji. Svedoci smo da i neki ugledni istoričari vrše radikalnu reviziju istoriografije i njenih ocena o 1918-oj godini, jugoslovenskoj ideji, istorijskom smislu celishodnosti stvaranja jugoslovenske države. Ignoriše se činjenica da je zajednička država nastajala u dvovekovnom složenom procesu, čiji je završni čin, krajem Prvog svetskog rata, poput Češko–Slovačkog ujedinjenja, imao karakter građanskog prevrata, sa mnogim obeležjima “nedovršenog oblika građanske revolucije” (T. G. Masarik). Zaboravljaju se ranije ocene ukupne jugoslovenske istoriografije, koje su kao krajnji dometi stručnih analiza afirmisale shvatanje da je stvaranje jugoslovenske države 1918. godine bilo “plod vekovnih težnji” kod etnički bliskih naroda, utemeljen kroz borbu najnaprednijih snaga, oživotvoreno na osnovama prava na samoopredeljenje Srba, Hrvata i Slovenaca, na legitiman način. Do zajedničke države došlo se kroz istorijski proces dugog trajanja, koji je sadržao sazrevanje i afirmaciju jugoslovenske ideje, sa svim njenim dominirajućim pansrpskim i velikohrvatskim kontroverzama.
