Istorijski izvori - definicija

Postoje primarni i sekundarni izvori.

Primarni izvor (original ili dokazni izvor) jeste artefakt, dokument, zapis ili drugi vid informacije koji je stvoren u vremenu koje proučavamo.

Sekundarni izvor citira, komentariše, odnosno, zasniva se na primarnim izvorima. Mnogi istraživači svedoče o tome kako je težak posao stvoriti valjan sekundarni izvor u vidu povesti (naracije) na osnovu sirovog materijala iz prošlosti.

Važan zadatak klasifikacije izvora je da utvrdi nepristrasnost i pouzdanost izvora. Kad god je moguće, poželjno je koristiti primarne izvore, a ako ne postoje, sekundarni izvori mogu se koristiti uz veliki oprez i rezervu. Dominantan je stav među istoričarima da primarni izvori imaju najobjektivniju vezu sa prošlošću i da govore sami za sebe na takav način kakav se ne može dobiti kroz svojevrsno sito sekundarnog izvora.

U praksi to izgleda ovako. Po pravilu, savremeni istoričari više vole da se vraćaju na primarne izvore, ako postoje. Takođe, oni traže nove primarne izvore jer primarni izvori, bilo da su precizni ili ne, pružaju novi uvid u istorijska pitanja. Većina savremene istorije vrti se oko intenzivne upotrebe arhiva s ciljem pronalaženja upotrebljivih primarnih izvora. S druge strane, većina studentskih istraživanja ograničeno je na materijal koji pripada sekundarnim izvorima.

Zarad valjanog čitanja sekundarnih narativnih izvora (iliti povesti) trebalo bi se upoznati sa radom Hajdena Vajta koji je naširoko pisao o retoričkim strategijama pomoću kojih istoričari konstruišu povesti o prošlosti, odnosno o tome koje su vrste pretpostavki o vremenu, istoriji i događajima ugrađene u samoj strukturi istorijske povesti. U svakom slučaju, problem egzaktnog odnosa između "istorijskih činjenica" i sadržaja "pisane istorije" predstavljao je temu rasprave među istoričarima, u najmanju ruku od 19. veka (kada je najveći deo onog što zovemo savremenom istorijskom naukom i zasnovan).

 

[Trinito]

primer je , Ljetopis popa Dukljanina koji nije istorijski izvor, ali se tretira kao prozno delo .

 

[Mrkalj]

Što se tiče "popa Dukljanina", postoji knjiga od lane. Sumiraću u najkraćem ono što sam podvukao:

1. Pop Dukljanin nije ni Hrvat, ni Srbin, ni Roman iz Dalmacije – on je stranac.

2. Pop Dukljanin piše svoje delo dva puta. Prvu verziju u Splitu oko 1296, a drugu i konačnu u Baru 1300. godine.

3. Prvobitna verzija, koja je obuhvatala razdoblje do smrti kralja Zvonimira i neku godinu kasnije, danas je sačuvana samo u hrvatskom prevodu iz oko sredine 15. veka, i u Marulićevom latinskom prevodu s početka 16. veka.

4. Konačna redakcija sačuvana je u dva latinska rukopisa, nastala sa istog preldoška, oba iz sredine 17. veka – jedan je u Vatikanu, drugi u Beogradu.

5. Kako je pisac stvarao u dva grada, za istog naručioca, u njegovom delu se osećaju različiti izvori. Prvobitna verzija je zasnovana najviše na Tomi Arhiđakonu (pad Salone posebno), nekim severnoitalijanskim hronikama iz sredine 13. veka (Goti) i na većem broju ugarskih izvora počev od Žitija ugarskih vladara do povelja koje su izdavane Splitu ili drugim gradovima tada pod ugarskom vlašću. U konačnoj redakciji pisac je proširio svoje izvore sa jednim slovenskim tekstom koji se bavio istorijom Duklje, zatim (laitnskim) Žitijem Vladimira, a ponešto je i sam dodao (ona poglavlja koja čine most između prvobitne redakcije i Žitija Sv. Vladimira).

6. Delo je napisano najverovatnije za potrebe Pavla Šubića koji je od 1292 - 1305. godine bio najmoćniji feudalac na dalmatinskom području, a koji je od 1289. godine bio oženjen kćerkom Dragutina, nekadašnjeg kralja Srbije, čime je stekao prava da se meša u unutrašnja pitanja Nemanjića. Otuda on teži prvo prema Bosni i postaje DOMINUS Bosne 1298, (zato se u prvotnoj redakciji Letopisa insistira na tome da je Bosna oduvek bila deo Hrvatske, što se u konačnoj redakciji briše jer je Šubić to ostvario, uzimanjem Livna), a potom prema Zahumlju, Trauvniji i Duklji 1301. godine – opseda Kotor, prodire do Nikšića, itd.

Letopis je, dakle, napisan kako bi se dala potpora političkim ambicijama Pavla Šubića – naravno, da se njegovo ime ne pominje nigde, jer je taj spis trebalo da pokaže feudalno pravo hrvatskih vladara na područja na koja se aspirira. Drugim rečima, Letopis je prvorazredan politčki pamflet – upravo zato je bio tako težak za dešifrovanje mnogim istraživačima.

7. Već 1305. godine Šubić je morao da odustane od svojih planova jer je njegov glavni zaštitinik Karlo Napuljski uspeo da uspostavi svog unuka na tronu Ugarske i samim tim usluge Pavla Šubića mu više nisu bile potrebne, pa je tako Pavle izgubio potporu svog jakog rođaka i saveznika. Time je i svrha Letopisa okončana. Što reče autor knjige: bio je mrtvorođenče.​

Preporučujem knjigu Gesta regum Sclavorum I i II, izašla ove godine i pojavila se na Sajmu knjiga u Beogradu. Tu je data potpuna analiza Letopisa Popa Dukljanina, sa posebnim obzorom na izvore kojima se koristio, kada je pisao, za koga je pisao, i još mnogo toga.


Osvrnuću se na još neke delove knjige.

 

[Mrkalj]

Gesta Regum Sclavorum predstavlja vanredno dobar primer kako se piše istorija zarad političkih potreba uglednog vlastelina koji ima prekomerne političke ambicije. Teško će biti u evropskoj literaturi pronaći kompleksnije delo. Zato je tako dugo ono predstavljalo gotovo mistično iskustvo za brojne proučavoce, počev još od Ivana Lučića 1666. godine. Na primernu GRS, onako kako je delo u ovoj knjizi objašnjeno, otvara se čitavo jedno novo polje istraživanja.

Iako istoričari danas znaju da je istorija konstrukcija, dakle subjektivno viđenje prošlosti, GRS ovo saznanje uzdiže na jedan daleko viši stepen. Istorija nije samo konstrukcija prošlosti zasnovana na drugačijem tumačenju činjenica na osnovu kojih pisac stvara i uobličava svoje delo, već može da bude i apsolutna konstrukcija, zasnovana na pabirčenju podataka prikupljenih iz najraznovrsnijih vrela, uklopljenih u željenu projekciju pisca.

Nije, dakle samo prošlost konstrukcija, odnosno opis događaja koji dovode do različitih ishoda, već i čitava država može da bude izmišljena.



Gesta Regum Sclavorum je delo koje je pisano dva puta i u dva grada od istog pisca. Naručilac dela bio je, nesumnjivo, Pavle Šubić, najmoćniji hrvatski velikaš toga vremena. Pisac je u Splitu obavljao višu crkvenu dužnost, najverovatnije ministra finansija splitske crkve, dok je u Baru vršio dužnost arhiepiskopa dukljansko-barske crkve. ... Njegovo ime je bilo Rudger, a život je okončao 8. decembra 1305. godine u manastiru Svetla (Zwetll) u Donjoj Austriji. Njegovo poreklo je najverovatnije češko, a pripadao je redu cistercita.... Svakako, kao crkveno lice, on je pročitao i veliki broj... U pitanju je, dakle, cistercitski monah koji je od rane mladosti pokazivao zanimanje za istorijska i teološka dela.
...
Po svemu sudeći, Rudger je u Splitu proveo ne manje od deset godina. ... Kada je 1298. godine postao arhiepiskop Bara, Rudger nije samo promenio boravište, već i političko okruženje. ... Bosna koja je u prvobitnoj verziji njegovog dela zauzimala istaknuto mesto u naraciji, kao očigledan cilj naručioca dela, Pavla Šubića, ušla je u titulu ovog hrvatskog plemića najkasnije marta 1299. Iz istog razloga pisac je odstranio Livno kao mesto održavanja izmišljenog sabora kralja Svetopleka i zamenio ga sa Dalmom. Šireći granice svoga imaginarnog slovenskog kraljevstva, nad kojim je Pavle Šubić trebalo da vlada, Rudger je morao da menja i moralno-didaktičke elemente u svojoj naraciji.
...
Rudgerov zadatak je bio da nove izvore poveže sa svojim prvobitnim spisom na način koji će pokazati da su oblasti Duklje i Srbije bile oduvek pod upravom hrvatske dinastije. Zato mu je bilo neophodno da promeni priču... Tako je poslednjih pet poglavlja prvobitnog spisa, koji se završavao smrću kralja Zvonimira i neposrednim potčinjavanjem Hrvatske Ugarskoj, morao da bude uklonjen jer više nije ispunjavao političku svrhu dela. Naime, Pavle Šubić kao naručilac dela mogao je da preuzme vlast u Hrvatskoj samo jedino uspostavljanjem nove dinastije -- jer je smrću Zvonimirovom stara dinastija prestala da postoji -- ali je produžavanjem trajanja te dinastije preko Pavlimira Bela otvorena mogućnost da Pavle Šubić, kao srodnik Nemanjića, sasvim legalno istakne svoje pretenzije na zemlje Nemanjića.

Rudgerovo delo ... nikada nije predstavljeno široj čitalačkoj publici. Ono je bilo samo deo velikog (političkog) projekta koji nije ostvaren. Pavle Šubić je već 1303. godine morao da odustane delimično od svojih političkih planova, a već 1308. godine, kada su Anžujci zavladali Ugarskom, i da ih se sasvim okane. Delo njegovog pisca, kako prvobitna, tako i konačna verzija, nije više imalo svrhe. GRS je, sticajem okolnosti, bio mrtvorođenče.


Ovim komentarom GRS probijen je jedan začarani krug pitanja sa istim odgovorima. Konačno je pokazano da to delo nikako nije moglo da nastane u XII veku, ali istovremeno, jasno je dokazano da se pisac koristio brojnim izvorima iz XII veka - ne samo delima stranih pisaca, već i diplomatičkom građom kojoj je imao pristup u Splitu i Baru.

GRS više ne predstavlja delo pred kojim istraživač zaćuti, zbunjen obiljem suprotstavljenih iskaza, već kristalno jasno delo kako po vremenu nastanka, tako... piščevim izvorima, razlozima pisanja, namerama naručioca - koje sada nudi bezbroj novih mogućnosti za one koji budu imali znanja i spremnosti da ih prepoznaju i iskoriste.

 

[Mrkalj]

O hrvatskoj istroriografiji u svetlu istorijskih izvora

Evo šta kaže gospodin John Van Antwerp Fine u svojoj knjizi The Early Medieval Balkans: a critical survey from the sixth to the late twelfth century - koju je štampao 1991 University of Michigan Press, a na stranici 248:

Povijesni izvori o srednjovekovnoj Hrvatskoj

Rana srednjovekovna hrvatska povijest nalik je starom klepetalu: što ga više proučavaš - sve manje znaš o njemu. Kao student fakulteta, studirajući istoriju Balkana, mislio sam da znam mnogo o Hrvatskoj; ali što sam više o Hrvatskoj učio, "činjenice" koje sam od ranije poznavao jedna po jedna bi se pokazivale ili sumnjivim ili utemeljenim na sumnjivim izvorima ili potpuno nezasnovanim na izvorima. Većina postojeće literature na zapadnim jezicima o srednjovekovnoj Hrvatskoj izuzetno je siromašna i često obojena nacionalističkom pristrasnošću.
...
Najviše informacija o srednjovekovnoj Hrvatskoj potiče iz kasnijih (sedamnaesti i osamnaesti vek) narativnih povijesti. Ove su povijesti pisali entuzijasti, a sadrže mešavinu činjenica i legendi; budući da su mnogi dokumenti na kojima su ove povijesti zasnovane izgubljeni, izuzetno je teško prosuditi da li njihove informacije dolaze iz pouzdanih izvora ili ne.​

Inače, John Van Antwerp Fine Mlađi jedan je među malo eksperata za srednjovekovnu istoriju Balkana. Rođen je u porodici u kojoj je otac John Van Antwerp Fine Stariji, takođe istoričar, bio vodeći američki stručnjak za starogrčki jezik. Navedeni osvrt je napisao imajući širokog uvida u istorije (ostalih) balkanskih naroda.

 

[Mrkalj]

...

Istorija ima dva uzroka, pa tako i dve svrhe, osnovnu i izvedenu. Osnovni uzrok nastanka istorije kao priče o prošlosti leži u nespornoj komponenti ljudske svesti poznate kao identitet. Istorija predstavlja manifestaciju nagona za stalnom potragom za sopstvenim identitetom. Budući da stanje svesti može biti jak motivator, zloupotrebe u cilju manipulacije predstavljaju drugi uzrok nastanka istorije (izveden iz osnovnog uzroka).

Svrhe istorije:
1. Osnovna - traganje za identitetom kao elementom individualne i kolektivne svesti.
2. Izvedena - formiranje istoriografske ideologije u cilju manipulacije ljudima.